Sustainable Architecture: Η Βιώσιμη Αρχιτεκτονική στον αγώνα κατά της κλιματικής κρίσης

«The best way to predict the future is to create it», Abraham Lincoln. Η διάσημη ρήση του Αβραάμ Λίνκολν θα μπορούσε κάλλιστα να μπει ως προμετωπίδα σε οποιοδήποτε μανιφέστο κυκλικής οικονομίας (Circular Economy) – ένα μοντέλο που επιστρατεύει στους κινητήριους τροχούς παραγωγής και κατανάλωσης τη φιλοσοφία του διαμοιρασμού και παροχής υπηρεσιών σε πολλαπλούς χρήστες (sharing), της επαναχρησιμοποίησης προϊόντων, της αξιοποίησης των ανανεώσιμων πόρων και εν γένει της μείωσης της σπατάλης και της απόρριψης που σημάδεψαν –εκ του αποτελέσματος αρνητικά– τη βιομηχανική ανάπτυξη των προηγούμενων δεκαετιών. Ένα μοντέλο που έχει φέρει εμφατικά στο προσκήνιο η συνθήκη της κλιματικής κρίσης – θυμίζοντάς μας ότι θα έπρεπε ίσως να το έχουμε υιοθετήσει πολύ πριν φτάσουμε να το συζητάμε ως πιθανή λύση αντιμετώπισης δυσθεώρητων προβλημάτων.

Σημαντικό κεφάλαιο του μοντέλου της κυκλικής οικονομίας καταλαμβάνει η λεγόμενη βιώσιμη αρχιτεκτονική (Sustainable Architecture) ή, αλλιώς, αρχιτεκτονική κατά της κλιματικής αλλαγής (Architecture Against Climate Change), η οποία έχει τεθεί στην κορυφή της ατζέντας επιχειρήσεων και εταιριών, αρχιτεκτονικών γραφείων και κατασκευαστικών κοινοπραξιών, κοινοτήτων και κρατών. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι η περιβαλλοντική νομοθεσία και το περιβαλλοντικό δίκαιο προωθήθηκαν σε μεγάλο βαθμό μέσα από ένα πλέγμα ρυθμίσεων που κατέστη αναγκαίο εξαιτίας των δραστηριοτήτων του κατασκευαστικού κλάδου. Τι, ακριβώς, όμως είναι ένα βιώσιμο κτίριο;

Η βιώσιμη αρχιτεκτονική προτείνει λύσεις, μεθόδους, τεχνολογίες και τεχνικές σχεδιασμού και κατασκευής με στόχο αφενός τη μείωση του ενεργειακού αποτυπώματος του εκάστοτε κτιρίου και αφετέρου την επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής ενεργειακής αποτελεσματικότητας και επάρκειας, σε συνδυασμό με τη μεγιστοποίηση της ωφέλειας για τη δημόσια υγεία και την ευζωία των κατοίκων ή/και χρηστών του κτιρίου. Η βιωσιμότητα προωθείται ήδη από τον σχεδιασμό, δίνοντας νέα διάσταση σε παραδοσιακές αρχιτεκτονικές επιλογές, όπως ο προσανατολισμός και το φυσικό φως. Παράλληλα αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα για όλες τις κρίσιμες σχεδιαστικές αποφάσεις που θα επηρεάσουν τον κύκλο ζωής του κτιρίου. Στόχος η κατά το δυνατόν πιο «φυσική» διαδικασία, με τη χρήση ανακυκλώσιμων υλικών και την ενσωμάτωση λύσεων που θα εξασφαλίζουν την ενεργειακή επάρκεια με την αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και την αμοιβαία επωφελή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.

Η φιλοσοφία της βιώσιμης αρχιτεκτονικής όμως δεν σταματά εδώ. Τα projects βιώσιμης αρχιτεκτονικής είναι αντικείμενα ολιστικής θεώρησης, από τις επιμέρους τεχνικές λεπτομέρειες και την (προφανή) περιβαλλοντική τους διάσταση μέχρι τον ευρύτερο κοινωνικό ρόλο που εκούσια ή ακούσια επιτελούν. Η ιδέα της βιωσιμότητας δεν εξαντλείται στον σχεδιασμό και τη λειτουργία ενός κτιρίου ώστε να χρειάζεται τους λιγότερο δυνατούς ενεργειακούς πόρους ή να παράγει τα λιγότερο δυνατά απόβλητα, αλλά επεκτείνεται και στο περιβαλλοντικό αποτύπωμα και τη στάση ζωής των ενοίκων και χρηστών του, διαμορφώνοντας ένα οργανικό σύνολο στον αγώνα κατά της κλιματικής αλλαγής.

Οι κρεμαστοί κήποι – πύργοι του Μιλάνου
Kάνοντας μια βόλτα σε μία από τις πιο δημοφιλείς και εμπορικές ιταλικές πόλεις, το Μιλάνο, θα δούμε ένα ορόσημο της «πράσινης» αρχιτεκτονικής στην καρδιά του ιστορικού του κέντρου. Οι δίδυμοι καταπράσινοι πύργοι Bosco Verticale στην Porta Nuova είναι δύο κρεμαστοί κήποι, μία μικρογραφία κάθετου δάσους στην καρδιά μιας ευρωπαϊκής, υπερσύγχρονης πόλης που φιλοξενούν στα 111 μέτρα ύψος και 76 μέτρα πλάτος τους διαμερίσματα, γραφεία και μια πανίδα 800 περίπου δέντρων και 5.000 θαμνοειδών.

Δημιούργημα του Boeri Studio και εμπνευσμένο από το μυθιστόρημα του Italo Calvino «The Baron In The Trees» –στο οποίο ο πρωταγωνιστής αποφασίζει να αφήσει το έδαφος της πόλης και να ζήσει στα δέντρα για την υπόλοιπη ζωή του–, το δίδυμο των Bosco Verticale αποτελεί ένα σχεδόν αυτόνομο ενεργειακά συγκρότημα με πλήρη αξιοποίηση της λύσης του «greenroof», ηλιακά πάνελ και σύστημα ανακύκλωσης νερού για τη συντήρηση των φυτών και των δέντρων που αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο του, λειτουργώντας παράλληλα ως φυσικός ρυθμιστής θερμοκρασίας και βελτιωτής της ατμόσφαιρας αλλά και ως μονωτής θορύβου και ρύπων για τους ενοίκους των κτιρίων.

«Στην αρχή έμοιαζε τρελό αλλά σκεφτήκαμε ότι σίγουρα αξίζει τον κόπο να το προσπαθήσουμε», έχει δηλώσει χαρακτηριστικά ο Manfredi Catella, CEO της COIMA, της αναπτυξιακής εταιρίας πίσω από το project. Και, πράγματι, άξιζε μιας και τo Bosco Verticale έχει αποσπάσει πολλά αρχιτεκτονικά βραβεία και διακρίσεις ενώ έχει συμβάλει στην αλλαγή οπτικής των σχεδιαστών και των αρχιτεκτόνων σε ό,τι αφορά τη βιωσιμότητα του αστικού ιστού. Ενός ιστού που ζητάει απεγνωσμένα τον πολλαπλασιασμό του πρασίνου στο κέντρο της πόλης.

Τα πλοία της γης
Στο βιβλίο «Nomad land: Surviving Americain the Twenty First Century», προϊόν της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας έρευνας της δημοσιογράφου Jessica Bruder που για χρόνια ακολούθησε τους σύγχρονους νομάδες της Αμερικής oι οποίοι αναγκάστηκαν ή επέλεξαν να αποποιηθούν τα βάρη της ιδιοκτησίας ενός παραδοσιακού σπιτιού και να ζήσουν σε βαν, τροχόσπιτα και κατασκηνώσεις. Η πρωταγωνίστρια της έρευνας της Bruder, Linda May (ενσαρκωμένη αριστουργηματικά στην ομώνυμη ταινία από τη Frances McDormand), δουλεύει ως εποχική εργάτρια στις αποθήκες της Amazon με σκοπό και όνειρο να μαζέψει το κεφάλαιο για να φτιάξει το δικό της earthship – ένα εναλλακτικό σπίτι, κατασκευασμένο αποκλειστικά από ανακυκλωμένα ή ανακυλώσιμα υλικά, πλήρως αυτάρκες ως προς τις ενεργειακές του ανάγκες.

Η ιδέα των «γαιόπλοιων» (Earthships) είναι εδώ και καιρό γνωστή και δημοφιλής σε πολλούς θιασώτες των εναλλακτικών μεθόδων στέγασης – από τους νομάδες των vans μέχρι τις εθελοντικές οργανώσεις που βρήκαν σε αυτά μια λύση στέγασης του πληθυσμού μετά από φυσικές καταστροφές, όπως το τσουνάμι του Ινδικού Ωκεανού το 2004, ο καταστροφικός σεισμός στην Αϊτή το 2010 και ο τυφώνας Χαϊγιάν στις Φιλιππίνες το 2013. Πρόκειται για έναν ρηξικέλευθο τύπο «ηλιακού» σπιτιού, φτιαγμένου από υλικά όπως λάσπη, πηλό, ξύλο ακόμα και τενεκεδάκια, μπουκάλια και λάστιχα αυτοκινήτων, με μηδενική εξάρτηση από τις υποδομές και τα δίκτυα ενέργειας.

Μπορεί να ακούγεται εκκεντρικό αλλά αποτελεί τόσο αποτελεσματική λύση, ως προς το ενεργειακό αποτύπωμα, που εσχάτως έχει μπει στο σχεδιαστικό επίκεντρο και μεγάλων αρχιτεκτονικών γραφείων. Τα projects της Earthship Biotecture αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα της φιλοσοφίας των γαιόπλοιων –με το ραφιναρισμένο twist που μπορεί να δώσει ένας σχεδιαστής-αρχιτέκτονας– και σε κάνουν να φανταστείς, έστω και για λίγο,  ένα μέλλον που ίσως όντως να μη χρειάζεται ανάψεις το κλιματιστικό ή να ανησυχείς για τους λογαριασμούς ρεύματος – όσο μακρινό κι αν ακούγεται αυτό.

360^ο Βιωσιμότητα στη Δυτική Αφρική
Δεν είναι τυχαίο ότι μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα βιώσιμης αρχιτεκτονικής πλήρως εναρμονισμένης με το περιβάλλον έρχονται από χώρες «αναπτυσσόμενες», όπου η αίσθηση της κοινότητας και η σύνδεση του ατόμου με το περιβάλλον είναι ιδιαίτερα ισχυρά.

Ο γεννημένος στο Gando της Burkina Faso αρχιτέκτονας Diebe do Francis Kere είναι από τα μεγαλύτερα ονόματα στο πεδίο της βιώσιμης αρχιτεκτονικής. Όσο ήταν ακόμα φοιτητής στη Γερμανία ίδρυσε το αρχιτεκτονικό γραφείο Kere Architectures με σκοπό να χρησιμοποιήσει την «ευρωπαϊκή» του εκπαίδευση με τρόπο εναρμονισμένο με τις ανάγκες και τους πόρους της ιδιαίτερης πατρίδας του, με πρωταρχικό σκοπό την προσφορά στην κοινότητά του.

Το σχολείο και η βιβλιοθήκη Gando σχεδιάστηκαν με τις ιδέες και τη φιλοσοφία της βιώσιμης αρχιτεκτονικής, με τον πηλό ως βασικό υλικό, λόγω της αφθονίας και της χαμηλής τιμής του. Ο Kere, αντί να προτιμήσει ένα πιο στιβαρό υλικό όπως το τσιμέντο, που όμως θα ήταν ακριβότερο και ασύμβατο με τις υψηλές θερμοκρασίες της περιοχής, επέλεξε να χρησιμοποιήσει ένα «ταπεινό» υλικό με τρόπο και τεχνικές που απέδιδαν τη μέγιστη δυνατή ωφέλεια και επιστρατεύοντας στο project ολόκληρη την κοινότητα. Με αυτό τον τρόπο κατάφερε να μειώσει ακόμα περισσότερο τα κατασκευαστικά κόστη εισαγόμενου εργατικού δυναμικού, ενισχύοντας το κοινωνικό όφελος, αφού στο πλαίσιο των σχετικών έργων πολλοί ντόπιοι βρήκαν απασχόληση και έλαβαν εκπαίδευση την οποία μπόρεσαν να αξιοποιήσουν αργότερα προς εύρεση νέας εργασίας. Το έργο στο Gando ενέπνευσε και παρακίνησε και γειτονικά χωριά και κοινότητες να προχωρήσουν στην ανέγερση σχολείων και δομών με παρόμοιες μεθόδους και με γνώμονα πάντα την εναρμόνιση με το περιβάλλον και την κοινότητα.

The Edge: 40.000 τ.μ. γυαλιού και βιωσιμότητας στην Ολλανδία
Τι γίνεται όμως με τη μεγάλης κλίμακας αρχιτεκτονική ή με την αρχιτεκτονική που καλείται να καλύψει τις ανάγκες του σύγχρονου corporate κόσμου; Το εντυπωσιακό κτίριο The Edge στο Amsterdam, όπου έχει την έδρα του το ολλανδικό παράρτημα της εταιρείας Deloitte, έχει μια χαρακτηριστική απάντηση για το πώς συνδυάζονται οι αρχές της βιώσιμης αρχιτεκτονικής με τις απαιτήσεις των μεγάλων ιδιωτικών εταιριών και τα σύγχρονα εργασιακά περιβάλλοντα.

Το καινοτόμο γραφείο PLP Architecture επιστράτευσε αρκετά χρόνια πριν γίνουν επιτακτική ανάγκη όλες τις σύγχρονες μεθόδους και τεχνολογίες ενεργειακής αποτελεσματικότητας και παθητικού ελέγχου θερμοκρασίας, κατασκευάζοντας ένα τεράστιο γυάλινο κτίριο στο οποίο τα περισσότερα παράθυρα λειτουργούν ως «μεταμφιεσμένα» ηλιακά πάνελ. Συλλέκτες του νερού της βροχής, σύστημα «έξυπνης» φώτισης με τεχνολογία LED διεπαφής και υπόγειο σύστημα αποθήκευσης θερμικής ενέργειας αποτελούν ενδεικτικά κάποια από τα βασικά στοιχεία αυτού που το 2015 αναδείχθηκε ως το πιο «πράσινο» κτίριο γραφείων στον κόσμο. Και όλα αυτά στην καρδιά του επιχειρηματικού κέντρου του Άμστερνταμ – μια αιχμή στην τεχνολογίας και τη βιωσιμότητας της σύγχρονης οικονομίας.