Η αθέατη ιστορία της Αθηναϊκής Πολυκατοικίας

Εκατοντάδες χιλιάδες λευκά κουτάκια που απλώνονται στον ήλιο σαν παράξενη μπουγάδα. Χωρίς τάξη, χωρίς σχέδιο, μία δόμηση που εξελίχθηκε βιαστικά και άναρχα – έτσι τουλάχιστον μοιάζει αυτή η πόλη από ψηλά. Οι πολυκατοικίες της Αθήνας δεν αρέσουν στους Αθηναίους. Τις καταριούνται συχνά. Ζηλεύουμε τις άλλες ευρωπαϊκές πόλεις με τα κτίρια των περίτεχνων προσόψεων, τις κεραμιδένιες στέγες και τη γοητεία μιας άλλης εποχής. Κι όμως, αυτά τα κτίρια που τόσο λατρεύουμε να μισούμε εφηύραν λύσεις εκεί που δεν υπήρχαν, έδωσαν στέγη σε όσους την είχαν ανάγκη και το κυριότερο όλων; Έκαναν την Αθήνα αυτό που είναι: μία πόλη ολοζώντανη.

Για να αντιληφθούμε τον καθοριστικό ρόλο της αθηναϊκής πολυκατοικίας στην αστική ζωή, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τους λόγους που οδήγησαν στη δημιουργία της. Ας γυρίσουμε, λοιπόν, τον χρόνο πίσω. Στις αρχές της δεκαετίας του ’50, τα χρόνια που ακολουθούν τον εμφύλιο η Ελλάδα γνωρίζει μία τεράστια εσωτερική μετανάστευση. Άνθρωποι από την επαρχία και τα νησιά μετακομίζουν στις πόλεις και οι περισσότεροι από αυτούς επιλέγουν την Αθήνα ως τον νέο τόπο διαμονής τους. Όχι μόνο γιατί εδώ είναι πιο εύκολο να βρεθούν δουλειές, αλλά και γιατί μέσω της ανωνυμίας που προσφέρει μια μεγάλη πόλη είναι εφικτό να σβήσουν τα ίχνη που άφησε πάνω τους ο εμφύλιος. Έτσι, η Αθήνα βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα μεγάλο ερωτηματικό: πού θα στεγαστεί τόσος κόσμος;

Έπρεπε να βρεθεί μία λύση γρήγορα και μάλιστα χωρίς υψηλό κόστος. Και τότε εμφανίστηκε μία καινούργια λέξη, η «αντιπαροχή». Ήταν ένας τρόπος για τους εργολάβους να αγοράσουν μία έκταση χωρίς χρήματα, δίνοντας ως αντάλλαγμα στους ιδιοκτήτες της γης ένα ή δύο προνομιούχα διαμερίσματα στο νέο κτίριο που θα έχτιζαν. Καθώς δεν υπήρχαν χρήματα ούτε για δείγμα, και αφού οι τράπεζες δεν έδιναν παρά ελάχιστα δάνεια, η αντιπαροχή ήταν μονόδρομος. Επιπλέον, η πώληση των διαμερισμάτων γινόταν με δόσεις, ακόμα και εβδομαδιαίες, ενώ ήταν συχνό φαινόμενο οι εργολάβοι να πωλούν τα σπίτια από τα σχέδια, πριν καν ξεκινήσουν την ανέγερση του κτιρίου. Με αυτό τον τρόπο όλοι, ακόμα και οι ίδιοι οι χτίστες που εργάζονταν στην οικοδόμηση των πολυκατοικιών, μπορούσαν να αγοράσουν το δικό τους σπίτι. Αν σήμερα η ιδιοκατοίκηση στην Ελλάδα αγγίζει το (αδιανόητο για άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες) ποσοστό του 74,6%, αυτό το χρωστάμε στις πολυκατοικίες.

Τις δεκαετίες του ’50, του ’60 και του ’80, χτίζεται η μισή Αθήνα. Οι πολυκατοικίες διαμορφώνουν πια τη νέα εικόνα της πόλης. Εκτός, όμως, από την ιδιοκατοίκηση, πετυχαίνουν και κάτι ακόμα, εξαιρετικά σημαντικό: το ανακάτεμα των τάξεων, τον εκδημοκρατισμό της πόλης. Μπορεί στα διαμερίσματα-φιλέτα των άνω ορόφων να βρίσκαμε τους πιο ευκατάστατους πολίτες των Αθηνών και στους κατώτερους ορόφους ή στα υπόγεια, τους λιγότερο προνομιούχους, όμως όλοι, πλούσιοι και φτωχοί, ζούσαν στο ίδιο κτίριο. Αυτό υπήρξε ένα από τα εξαιρετικά κατορθώματα της πολυκατοικίας και ο λόγος που οι συνοικίες της Αθήνας δεν έγιναν ποτέ γκέτο, όπως συνέβη με την Ιταλία ή το Παρίσι.

Όσο για την όψη των κτιρίων, οι περισσότεροι θα συμφωνούσαμε πως στην πλειονότητά τους, πράγματι, δεν μπορούν να συγκριθούν με την κομψότητα αρχιτεκτονικών ρευμάτων του 18ου ή του 19ου αιώνα. Όμως, τα διαμερίσματα τους ήταν λειτουργικά, πρόσφεραν ανέσεις που η Αθήνα δεν είχε καν ονειρευτεί μέχρι τότε, διέθεταν ανελκυστήρες και πρωτοποριακό –για την εποχή– σύστημα θέρμανσης. Κι ακόμα, ο σχεδιασμός των περισσότερων πολυκατοικιών προέβλεπε την ύπαρξη ενός καταστήματος στο ισόγειο. Ως εκ τούτου, τα καφενεία, τα εστιατόρια, και κάθε είδους μαγαζί που δημιουργήθηκε στο επίπεδο του δρόμου έφεραν νέα πνοή κι αυτή τη χαρακτηριστική αθηναϊκή ζωντάνια που υπάρχει ακόμα και σήμερα. Από αυτή την άποψη, οι πολυκατοικίες χάρισαν στην πόλη την ταυτότητά της.

Μία έκθεση αφιερωμένη στην πολυκατοικία

Η αθηναϊκή πολυκατοικία είναι τεράστιο κεφάλαιο στις (αστικές) ζωές μας. Γι’ αυτό και η «Πολυκατοικία», μία υβριδική έκθεση που ξεκίνησε στις 30 Νοεμβρίου 2022 στην Ελληνοαμερικανική Ένωση και που θα διαρκέσει μέχρι και τις 31 Ιανουαρίου 2023, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Η «Πολυκατοικία» θα αναπτυχθεί στους δύο εκθεσιακούς χώρους του ισογείου, όπου τέχνες όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, το βίντεο και η φωτογραφία θα συνδιαλεχθούν με τεκμήρια, μακέτες, αναμνηστικές σημειώσεις κι άλλο αρχειακό υλικό, ώστε όλα μαζί να αφηγηθούν την εμπειρία της συν-κατοίκησης. Αρκετά από τα εικαστικά έργα που θα παρουσιαστούν, παραχωρήθηκαν από σημαντικά ιδρύματα και ιδιωτικές συλλογές ειδικά για την έκθεση αυτή, ενώ άλλα προέρχονται από αρχεία των καλλιτεχνών. Επιπλέον, θα υπάρχουν σημαντικές παράλληλες δράσεις με ελεύθερη είσοδο για το κοινό, όπως ομιλίες, ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα.

Σκοπός της έκθεσης, που επιμελούνται ο Νίκος Βατόπουλος και η Ίρις Κρητικού, είναι να ενισχύσει ακόμα περισσότερο τον δημόσιο διάλογο γύρω από την επικράτηση, την εξέλιξη και την προοπτική της πολυκατοικίας ως ενός φαινομένου που σφραγίζει τον ελληνικό αστικό χώρο. Ο Νίκος Βατόπουλος μιλώντας στην ATHENS VOICE λέει: «Η Πολυκατοικία συνδέεται τόσο με τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας μετά το 1955-1960, όταν άρχισε η μαζική διάδοσή της, όσο και με την κακοδαιμονία των αστικών κέντρων, με τη μεγάλη κάλυψη των οικοπέδων. Είναι, δηλαδή, ένα φαινόμενο πολυπαραγοντικό και αντιφατικό. Μεταπολεμικά στέριωσε μια ευρύτατη μικρομεσαία τάξη ιδιοκτητών δένοντας με ακίνητη περιουσία αγρότες και μικροαστούς που ανέβηκαν την κοινωνική κλίμακα. Ταυτόχρονα συνδέεται με μεγάλες απώλειες ιστορικών κτιρίων και την αλλοίωση της κλίμακας των συνοικιών με τα γνωστά επακόλουθα. Παρόλα αυτά, η τυπολογία της πολυκατοικίας είναι συνυφασμένη με τον ελληνικό τρόπο ζωής, και απαντάται σε πλήθος διαβαθμίσεων, εκδοχών και παραλλαγών. Συνδέεται με έργα μεγάλων αρχιτεκτόνων όπως και με έργα μαζικής τυποποίησης από οικοδομικές εταιρείες.

Η Πολυκατοικία γνώρισε πολλές ιστορικές φάσεις, από την περίοδο του Μοντερνισμού του ’30 ως τις αστικές πολυκατοικίες του ’60 στη Φωκίωνος Νέγρη και στη Βασιλίσσης Σοφίας. Ενδιάμεσα, η μικροαστική πολυκατοικία σφράγιζε τη φυσιογνωμία των αστικών κέντρων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η σύνδεση της πολυκατοικίας με την ανάπτυξη των προαστίων μετά το 1970-1980. Έχουμε τον τύπο της προαστιακής πολυκατοικίας με κήπο, με υπογραφές πολλών καλών αρχιτεκτονικών γραφείων. Σήμερα, η νέου τύπου πολυκατοικία του 21ου αιώνα επιχειρεί να προσαρμοστεί και να ενσωματώσει νέες τεχνολογίες και νέες αντιλήψεις που αντανακλούν και τις κοινωνικές συνθήκες.

Το θέμα “Πολυκατοικία” αφορά τους πάντες, όλες τις γενιές, όλα τα κοινωνικά στρώματα, όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα. Έχει τεράστια αφηγηματική ικανότητα, συνδέεται με βιώματα και οικογενειακές αναμνήσεις, έγινε στόχος, έγινε ανάθεμα, έγινε κοινή γλώσσα. Σε αυτή την έκθεση, παρουσιάζεται πολυπρισματικά, δηλαδή όχι μόνο από την πλευρά της αρχιτεκτονικής, αλλά και από την πλευρά των κοινωνικών επιστημών. Για παράδειγμα, η ενότητα με τα εικαστικά έργα που επιμελήθηκε η Ίρις Κρητικού έχει μεγάλο ενδιαφέρον». 

Info

Εγκαίνια έκθεσης: Τετάρτη 30 Νοεμβρίου 2022, 19.00 Διάρκεια έκθεσης: 30 Νοεμβρίου 2022 έως 31 Ιανουαρίου 2023

Γκαλερί Ελληνοαμερικανικής Ένωσης (Μασσαλίας 22)

Δευτέρα- Παρασκευή: 12.00-20.00, Σάββατο: 10.00-14.00, Κυριακή κλειστά / Είσοδος ελεύθερη

Για το πρόγραμμα των παράλληλων εκδηλώσεων επισκεφθείτε το website της Ελληνοαμερικάνικης Ένωσης www.hau.gr