Craft it

Κρίμα που δεν μάθαμε όλα εκείνα που οι γιαγιάδες μας μάς παρακαλούσαν να μας μάθουν. Η χειροτεχνία υπάρχει πλέον παντού – στις γκαλερί αλλά και τα σπίτια μας, στα μουσεία, τους υπαίθριους πάγκους του Θησείου και τις εκθέσεις σε όλο τον κόσμο. Γεμάτο χειροποίητα ήταν φέτος το Milan Furniture Fair, ενώ η Handmade Exhibition του Wallpaper έκανε παγκόσμιο τουρ επάξιο ροκ σταρ. Στο πλαίσιο της τάσης ανήκει και η επιτυχία του Craft Fair στο Fougaro του Ναυπλίου, με 55 συμμετοχές δημιουργών απ’ όλη την Ελλάδα.

Η οικονομική αστάθεια ωθεί κάποιους να φτιάξουν οι ίδιοι αυτό που δεν μπορούν πλέον να αγοράσουν. Ενώ οι designers στρέφονται σε παραδοσιακές τεχνικές, προτείνοντας μια πιο υγιή στάση ζωής, κόντρα στο digital lifestyle μας. Πλεκτό, μακραμέ, φυσητό γυαλί, υφαντά, κεραμικά και felting έχουν την τιμητική τους. Και γίνονται αγνώριστα καθώς οι δημιουργοί χρησιμοποιούν τη γλώσσα του χτες για να πουν ιστορίες σύγχρονες.

Η κεραμίστρια Χριστίνα Μόραλη

Η τάση του craft δεν είναι εθνοκεντρική και, κυρίως, δεν είναι προβλέψιμη. Είναι τα οριγκάμι της Κατερίνας Χριστοφορίδη, τα λαμαρινένια ζωάκια του Μεχμέτ Ντελί από την Ξάνθη, τα ζωγραφιστά πιάτα του Μάκη Σίδερη, αλλά και τα αφαιρετικά φωτιστικά της Αλεξάνδρας Τσουκαλά. Ένα κολάζ νοσταλγίας και καινοτομίας. Με αναφορές στη χαμένη αθωότητα, με οικολογικές ανησυχίες και καλλιτεχνικές αξιώσεις.

Βάζο της Χριστίνας Μόραλη, εμπνευσμένο από τα μπισκότα Παπαδοπούλου

Why now?

«Να μην έχεις στο σπίτι σου τίποτα που να μην ξέρεις ότι είναι χρήσιμο και να μην πιστεύεις ότι είναι όμορφο» είχε πει ο William Morris, ο ιδεαλιστής designer και εμπνευστής του κινήματος Arts & Crafts των αρχών του εικοστού αιώνα. Το πρόβλημά του ήταν η βιομηχανική επανάσταση και οι παρενέργειές της – ο ευτελισμός των προϊόντων και η υποτίμηση των μαστόρων και των τεχνικών τους. Ο Morris πίστευε ότι μόνο με την επιστροφή στη μαστοριά του χειροποίητου θα μπορούσε το design να σώσει την ψυχή του.

Οι παραλληλισμοί με το 2014 είναι προφανείς. Η μαζική παραγωγή έχει κάνει το καλό design πιο προσιτό. Αλλά και πιο απρόσωπο. Σήμερα ο σχεδιασμός ενός προϊόντος γίνεται στην οθόνη ενός υπολογιστή, σε ένα μοντέρνο στούντιο μιας δυτικής πρωτεύουσας. Κατόπιν στέλνεται σε κάποιο εργοστάσιο μιας μακρινής επαρχίας της Κίνας ή της Ινδίας. Όλο αυτό συγκρούεται μετωπικά με τις νέες μας οικολογικές ανησυχίες, την τάση του fair trade, την καχυποψία μας προς τις τεράστιες, απρόσωπες εταιρείες.

Ξύλινο σκαμπό Forrest του Σπύρου Δράκου. Όλες του οι δημιουργίες είναι κατασκευασμένες με παραδοσιακές μεθόδους.

Το craft αντίθετα πάει χέρι-χέρι με την ανακύκλωση και έχει μικρό ενεργειακό αποτύπωμα. Η Γιολάντα Ψαροπούλου επεμβαίνει σε παλιά μεταχειρισμένα έπιπλα και κάνει αριστουργήματα. Ο Θανάσης Λάλας ζωγραφίζει τσίγκινα αντικείμενα καθημερινής, οικιακής χρήσης. Ενώ οι δημιουργίες του Νίκου Χαριτάκη από φυσητό γυαλί έχουν πεταμένα τζάμια και μπουκάλια για πρώτη ύλη. Είναι ένας ακόμη λόγος που το χειροποίητο μας κάνει να νιώθουμε καλά. Μπορεί να μη σώζουμε τον κόσμο. Αλλά δεν τον καταστρέφουμε κιόλας.

«Αγόραζε λιγότερα, αλλά καλύτερα» είχε πει ο Dieter Rams. Ωστόσο το παγιωμένο καταναλωτικό μας μοτίβο είναι να παίρνουμε το φτηνότερο –και ας είναι κατώτερο– για να το αντικαταστήσουμε σύντομα, με κάποιο αντίστοιχο. «Αλλάζει αυτό» λέει η σχεδιάστρια Χριστίνα Σκουλούδη. «Θέλουμε πλέον να είμαστε λιγότερο ρομπότ και περισσότερο άνθρωποι. Και να κάνουμε μια πιο συνετή διαχείριση των πόρων μας, ακριβώς επειδή είναι περιορισμένοι». Όσο αλλάζει η καταναλωτική μας στάση το craft αποκτά κοινό. Και η μαζική παραγωγή αντίπαλο δέος.

Η καλλιτέχνιδα του Felting Έλενα Κυριακαράκου

Craft & Design

Τα Woody Vases του YSL, τα Pendant Lights της Missoni, δεκάδες χειροποίητα χαλιά της Gandia Biasco, της Nani Marquina και άλλων. Oι σχεδιαστές φλερτάρουν με το craft – και το πιο φωτεινό παράδειγμα είναι της Patricia Urquiola. Τα χαλιά Sardinian είναι υφασμένα με την παμπάλαια τοπική τεχνική, η πολυθρόνα Antibodi με φέλτινγκ και οριγκάμι, ενώ τα Manga, χαλιά, πουφ και καναπέδες, είναι βασισμένα σε ένα πάτσγουορκ διαφορετικών πλέξεων και φτιαγμένα όλα στο χέρι.

Πέρα από το αισθητικό ρεύμα, ωστόσο, οι λόγοι που στρέφουν τους σχεδιαστές στο craft είναι συχνά και πρακτικοί. Γιατί όσο ταλαντούχος κι αν είσαι δεν βρίσκεις πάντα κάποιον πρόθυμο να παράγει μαζικά τα προϊόντα σου. Ακόμη και ο Ron Arad και ο Tom Dixon έκαναν χειροποίητα one-offs όταν δεν έβρισκαν συνεργάσιμες βιομηχανίες.

Σφουγγάρια από felt που μέσα τους κρύβουν το σαπούνι

«Ειδικά στην Ελλάδα» λέει ο Δημήτρης Ξανθούλης, επιμελητής του Craft Fair στο Fougaro του Ναυπλίου, «αυτό που λέμε industrial design είναι ουτοπικό. Τι θα πει βιομηχανικός σχεδιασμός όταν δεν υπάρχει βιομηχανία; Το χειροποίητο, αντίθετα, είναι πιο πραγματοποιήσιμο».

Και το αποτέλεσμα είναι ιδιαίτερο. Όπως η σειρά «Διάτρητα» της βιομηχανικής σχεδιάστριας Χριστίνας Σκουλούδη, που έγιναν με τρόπο …μη βιομηχανικό. «Τα “Διάτρητα” έγιναν με την τεχνική που γίνονταν παλιά τα πιάτα και οι κατσαρόλες – με μασχαλότορνο. Εφάρμοσα μια παραδοσιακή τεχνική για να βγάλω σύγχρονα σε εικόνα αντικείμενα. Και το κάνουν κι άλλοι. Όπως οι Greece is for Lovers π.χ. που χρησιμοποίησαν βελονάκι για να ντύσουν το i Pad. Στην Ελλάδα είναι ακόμη ζωντανές τόσες παραδοσιακές τεχνικές που το craft όχι μόνο μπορεί, αλλά επιβάλλεται να έχει θέση στο design».

Η designer Αλεξάνδρα Τσουκαλά φτιάχνοντας στο χέρι τα περίφημα πλισέ υφασμάτινα φωτιστικά της

Craft & Τέχνη

Η σημαντικότερη ίσως εξέλιξη του craft είναι ότι απέκτησε θέση και στο χώρο της τέχνης. Κεραμικά της Θεοδώρας Χωραφά, της Κατερίνας Γιάννακα, της Μαργαρίτας Εκκλησιάρχου. Κορνίζες της Κικής Περιβολάρη. Σφυρηλατημένα στο αμόνι σκεύη του Άκη Γκούμα. Το art shop του Μουσείου Μπενάκη είναι πάντα γεμάτο craft. Το ίδιο και οι προθήκες πολλών γκαλερί και μουσείων. Τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι.

«Η πρώτη γκαλερί που έβαλε κεραμικά» λέει η κεραμίστρια Χριστίνα Μόραλη, «ήταν η Ora, το 1980 – και ήταν κάτι πρωτοποριακό». Από τα πιο δημοφιλή έργα της είναι τα κεραμικά που εμπνεύστηκε από τα μπισκότα Παπαδοπούλου. «Όταν τα έφτιαχνα, πριν από 15 χρόνια, κανείς δεν τα δεχόταν. Μόνο μικρά παιδιά τα εκτιμούσαν. Έρχονταν οι γονείς τους και μου λέγανε “Κοίτα να δεις τι θέλει να αγοράσει! Χαχα!” Γελούσαν».

Η designer Χριστίνα Σκουλούδη επί τω έργω. 

Μέχρι πρόσφατα υπήρχε σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στην τέχνη και τη χειροτεχνία, με τη δεύτερη να βρίσκεται αρκετά σκαλιά χαμηλότερα στην εκτίμησή μας. Τώρα το στάτους του craft αναβαθμίζεται, καθώς ο ορισμός τού τι είναι τέχνη ξαναγράφεται αλλά και το προφίλ των γκαλερί διευρύνεται. Δεν έχουν χώρο πια μόνο για πίνακες ή γλυπτά αλλά και για κεραμικά, οριγκάμι, χαρτί, σύρμα ή ό,τι άλλο μπορεί να εμπνεύσει τον καλλιτέχνη.

Όπως πέφτουν τα στεγανά, ένα νέο είδος χώρων έχει αρχίσει να δίνει το στίγμα του, που συνδυάζει την τέχνη, το design και τη χειροτεχνία. Στο Skoumoky, χαρακτηριστικά, συνυπάρχουν industrial αντικείμενα της Χριστίνας Σκουλούδη, κεραμικά της Χριστίνας Μόραλη και έργα από felt της Έλενας Κυριακαράκου. Διαφορετικές εκφάνσεις της δημιουργικότητας, διαφορετικές τεχνικές και διαφορετικά υλικά συνδιαλέγονται και αλληλοσυμπληρώνονται.

Κεραμικό μπολ ζωγραφισμένο στο χέρι, της Κατερίνας Γιάννακα

Στο ίδιο πνεύμα, στο Artshot της Σοφίας Γαϊτάνη, βρίσκεις πίνακες, φωτογραφίες, γλυπτά από σύρμα και παπιέ μασέ, κεραμικά, χειροποίητα έπιπλα και μαξιλάρια. Η Σοφία ξεκίνησε την εικαστική της πορεία σαν ζωγράφος, στη συνέχεια διδάχτηκε πορσελάνη και σήμερα ζωγραφίζει παντού – σε κεραμικά σερβίτσια, σε χάρτινα και πήλινα κουτιά, σε τραπέζια και σε χειροποίητες πολυθρόνες.

Μπορεί όλοι λίγο πολύ να ξέρουμε τις ταπισερί του Γιάννη Μόραλη ή τα καραβάκια και τα χειροποίητα κηροπήγια του Διαμαντή Αϊδίνη. Κάποτε, ωστόσο, οι εικαστικοί που στρέφονταν στη χειροτεχνία ήταν μετρημένοι. Τώρα είναι παλιρροϊκό κύμα. «Το craft σού επιτρέπει να δημιουργήσεις, ακόμη και με μικρό κόστος, κάτι που θα έχει μεγαλύτερη απήχηση» λέει ο Βαγγέλης Αγναντόπουλος της γκαλερί Art 10. «Το κίνητρο μπορεί να είναι η ανάγκη, η οποία όμως σου ανοίγει νέους δρόμους. Υπάρχουν δημιουργοί που κάνουν απίστευτα πράγματα από το τίποτα, από υλικά ευτελή που άλλοτε ούτε θα φανταζόσουν ότι έχουν δυνατότητες».

Τελικά είναι τέχνη η χειροτεχνία; «Μπορεί να είναι» λέει η Έλενα Κυριακαράκου. «Στην Ασία, όπου το Felting είναι πολύ ζωντανό, γίνονται έργα τέχνης ασύλληπτα. Όταν επινοήθηκε –πριν 5.000 χρόνια– έφτιαχναν κάπες, σκηνές, παπούτσια. Στην πορεία εξελίχθηκε και τώρα πια είναι τέχνη όσο και επιστήμη. Ένα υλικό με απεριόριστες δυνατότητες, που το κάνεις μπολ, ταπισερί, ρούχο αλλά και γλυπτό». Ίσως η χειροτεχνία να μην έχει αποκτήσει ακόμη το κύρος του design ή της τέχνης.

Πιάτα από την τελευταία δουλειά της Χριστίνας Σκουλούδη, «Διάτρητα»

Νοσταλγία & Καινοτομία

Μένει τελικά να φανεί αν όλος αυτός ο θόρυβος γύρω από το craft είναι η αναγέννησή του. Ή το ρέκβιεμ του. Γιατί για να αντέξει κάτι στο χρόνο δεν αρκεί ή νοσταλγία ούτε το ιδεολογικό υπόβαθρο. Πρέπει να είναι σύγχρονο. Και το χειροποίητο είναι σφιχτά δεμένο με την παράδοση και το παρελθόν. Γιατί επιστρέφουμε στο χτες; Η εποχή μας δεν έχει κάτι νέο να επιδείξει; Ακόμη περισσότερο, δεν χρειάζεται ρήξη με το παλιό για να γεννηθεί κάτι νέο και πρωτοποριακό;

Έπιπλα και αντικείμενα από τη συλλογή The Letter T του Τζαννή Σιφναίου

«Προσωπικά» λέει η Χριστίνα Μόραλη, «παροτρύνω τους μαθητές μου να πάνε στο Μουσείο του Κεραμεικού. Έχει αρχαία κεραμικά, και είναι τόσο σύγχρονα που εγώ τα βλέπω και ντρέπομαι. Τους λέω «πάτε, εμπνευστείτε από το παλιό και κάντε το σύγχρονο». Θέλεις να κάνεις πρωτοπορία; Πήγαινε στη Σίφνο να μάθεις να ψήνεις πρώτα. Οι δημιουργοί και ειδικά οι νέοι έχουν πλέον πολλές προσλαμβάνουσες. Κάνουν ζάπινγκ ανάμεσα στο craft και την σούπερ τεχνολογία. Αυτό κάπου θα οδηγήσει».

Αναφερόμαστε συνήθως στην παράδοση και την πρωτοπορία σαν να πρόκειται για δύο διαφορετικούς γαλαξίες που ποτέ δεν θα συναντηθούν. Αξίζει όμως να δούμε πώς μπορούν να αλληλοτροφοδοτηθούν – για να οδηγήσουν το design στο επόμενο βήμα. Με craft, 3D printing, υφαντική, πηλό, laser cut και ένα youtube όπου μπορείς να μάθεις τα πάντα. Το αποτέλεσμα; Τα φωτιστικά από plexiglass της Paula Lakah. Οι κατασκευές του Απόστολου Χασιώτη από ανακυκλωμένα βιομηχανικά υλικά. Τα μίνιμαλ κεραμικά του Γιάννη Μαμουτζή, χειροποίητα. Και εξίσου πρωτοποριακά.

Σαν χάκερς της post-industrial κουλτούρας, οι crafters τοποθετούν το χθες στο σήμερα. Χρησιμοποιούν την παράδοση σαν μεγεθυντικό φακό για να εξετάσουν ιδέες παλιές και νέες. Ισορροπούν στο τρίστρατο του craft, της εξέλιξης και της καινοτομίας. Και κάνουν τη χειροτεχνία επίκαιρη ξανά.

Πιάνουν τα χέρια τους

Ήταν αναπόφευκτο. Η τάση μας να βασιζόμαστε στην τεχνολογία, ακόμη και για απλά, καθημερινά πράγματα, δημιουργεί χάσμα ανάμεσα στον εαυτό μας και τις αισθητικές μας εμπειρίες. Καταλήγουμε να περπατάμε με το Googlemap ανοιχτό στο i pod για να πάμε από το σημείο Α στο σημείο Β. Με αδυναμία συγκέντρωσης και αμέτρητα ερεθίσματα να μας αποσπούν, είναι σαν να βρισκόμαστε διαρκώς transit, σε μία συνεχή κατάσταση μετάβασης, χωρίς να είμαστε ποτέ ολοκληρωτικά παρόντες σε ό,τι κάνουμε. Τα gadget μας επιτρέπουν να περνάμε γρήγορα από τη μια πληροφορία στην επόμενη και δεν χρειάζεται καν να τις εμπεδώσουμε – τις αποθηκεύουμε στο inbox του κινητού ή του λάπτοπ.

Η Γιολάντα Ψαροπούλου επεμβαίνει σε παλιά έπιπλα ή και σκουπίδια και τα μετατρέπει σε μοναδικά κομμάτια

Δεν είναι παράξενο που αρχίζουμε να αποζητάμε αυθεντικές εμπειρίες, πέρα από το μάτριξ της τεχνολογίας. Βασικές, στοιχειώδεις εμπειρίες. Που απαιτούν την προσοχή, το χρόνο και την προσπάθειά μας. Όπως το να φτιάξουμε κάτι με τα χέρια μας. Πρώτη φορά υπάρχουν στην Αθήνα τόσα εργαστήρια χειροτεχνίας και πρώτη φορά έχουν τόσο μεγάλη προσέλευση από ενδιαφερόμενους που ένιωσαν ξαφνικά την ανάγκη να μάθουν ντεκουπάζ, κεραμική και πλέξιμο. Με την τεχνολογία, μας είπαν, κερδίζεις χρόνο. Τι θα τον κάνουμε αυτόν τον κερδισμένο χρόνο; Ανακαλύπτουμε ότι θέλουμε να τον ξοδέψουμε φτιάχνοντας κάτι – με τον παλιό, καλό, χρονοβόρο τρόπο. Πιάσε το μαλλί, το σφυρί, το αμόνι και το βελονάκι.

Σκυλιά από λαμαρίνα του Ξανθιώτη σιδηρουργού-καλλιτέχνη Μεχμέτ Ντελί

Making of

«Κάθε έπιπλο, κάθε αντικείμενο, είναι ένα βιβλίο» λέει ο Τζαννής Σιφναίος για τα έπιπλα της σειράς The Letter T, που σχεδίασε και κατασκεύασε ο ίδιος. «Αφηγείται μια ιστορία από τα παιδικά βιώματά μου. Όταν τα σχεδίαζα, έκλαιγα. Όλα τα έκανα με τα χέρια μου. Δεν διέθετα σχεδόν καθόλου μηχανήματα. Τα μαξιλάρια τα έραβα με τη βελόνα, χωρίς ραπτομηχανή. Έτριβα το ξύλο στο τραπέζι, έριχνα και μια σταυροβελονιά στο μαξιλάρι».

Κεραμικές κούπες ζωγραφισμένες στο χέρι της Χριστίνας Γεωργιάδου

Κάθε τι χειροποίητο έχει μία ιστορία. Η οποία, όπως φαίνεται, μας αφορά. Τρεις εκθέσεις είναι αφιερωμένες στο making of αυτή την εποχή. Το Design Museum στο Λονδίνο, με τίτλο «In the Making», εκθέτει αντικείμενα «μισοέτοιμα, μισοτελειωμένα». Στο Salone del Mobile, το Craft Punk επέτρεπε στους επισκέπτες να βλέπουν δημιουργούς εν ώρα δουλειάς. Στο Top Drawer Home & Craft του Λονδίνου δεκάδες workshops μυούσαν τον κόσμο στη διαδικασία κατασκευής των προϊόντων.

Κεραμικά πιάτα του Γιάννη Μαμουτζή

«Οι καταναλωτές αποζητούν αντικείμενα με ταυτότητα –μακάρι να ξέρουν και το δημιουργό τους» λέει η Χριστίνα Σκουλούδη. «Στο Skoumoky βλέπουμε ότι τους εντυπωσιάζει που οι πωλητές είμαστε οι ίδιοι οι δημιουργοί. Θέλουν την επαφή με τον άνθρωπο πίσω από το αντικείμενο. Έτσι γίνεται πιο προσωπικό αυτό που παίρνουν».

Τριγωνικό πιάτο του κεραμίστα Μάκη Σιδέρη