To παλιό και το νέο στην αρχιτεκτονική

Ο Mιλανέζος αρχιτέκτονας Ernesto Nathan Rogers που συνέβαλε τόσο με αρχιτεκτονικές συνθέσεις όσο και με τα θεωρητικά του κείμενα στο κίνημα του ορθολογισμού (razionalismo) επέμενε στην «ιστορική διάσταση» του αρχιτεκτονικού ύφους – στο ότι, με απλά λόγια, τα καινούργια κτίρια πρέπει να τοποθετούνται αρμονικά στο προϋπάρχον αρχιτεκτονικό περιβάλλον και να ενοποιούνται με αυτό. Γίνεται πολύς λόγος για «αναπαλαίωση» από τη μια πλευρά και για μοντερνιστικές κατεδαφίσεις σαν εκείνες που ονειρευόταν ο Le Corbusier: στις περισσότερες μεγαλουπόλεις εκτυλίσσεται μια μακρόχρονη διελκυστίνδα ανάμεσα στο παλιό και στο καινούργιο· τι θα μείνει από το παλιό, πώς θα προσαρμοστεί στο καινούργιο· κι αν το καινούργιο θα μοιάζει με το παλιό, ή θα συναρμολογεί ένα αποδεκτό σύνολο χωρίς να του μοιάζει καθόλου. 

Συχνά μιλάμε για «φουτουριστικές» κατασκευές χωρίς να αναφερόμαστε στον φουτουρισμό· αναφερόμαστε σε μια αντίληψη, σε μια υπόθεση και προβολή για το μέλλον: εννοούμε σχήματα και κτίρια που προαναγγέλλουν το μέλλον ή που εν πάση περιπτώσει δεν συνάδουν με το υπάρχον στιλ, με την υπάρχουσα αισθητική. Από αυτό προκύπτει το στοίχημα του αρχιτέκτονα: πώς θα διαμορφώσει τη σύγχρονη πόλη, το σύγχρονο αστικό περιβάλλον διατηρώντας το παλιό, αυτό που έχουμε κληρονομήσει, και ταυτοχρόνως εξυπηρετώντας τις σημερινές βιοτικές και αισθητικές ανάγκες. Η αρχιτεκτονική μας παράδοση δεν είναι κάτι παθητικό που χρειάζεται προσοχή, συντήρηση και ρομαντική αγάπη: αντιθέτως, είναι κάτι ενεργητικό· είναι κάτι που ζει γύρω μας και μέσα μας, ανοιχτό και διαθέσιμο για καινούργιες εμπειρίες – όπως έλεγε ο Aldo Rossi «είναι ένα παρελθόν που το βιώνουμε ακόμα». Σε όλες τις πόλεις, όχι μόνο σε όσες έχουν μακρά ιστορία –όπως η Αθήνα ή η Ρώμη– η συνύπαρξη μεταξύ παλιού και καινούργιου είναι αναπόφευκτη. Και μάλιστα όχι μόνο χειροπιαστά, πάνω και μέσα στα κτίρια, αλλά και νοητά, ιδεατά: πράγματι, πολλοί αρχιτέκτονες επιχειρούν συχνά το πιο εύκολο, το να δανείζονται στοιχεία αρχιτεκτονικής σύνθεσης από το παρελθόν, να τα καθιστούν εναλλάξιμα και ανταλλάξιμα με εκείνα του παρόντος ή να τα ενσωματώνουν στο «φουτουριστικό» τους σχέδιο. Αλλά, όπως είπα, αυτό είναι το εύκολο: η παραπομπή, η υπενθύμιση ενός στοιχείου ιστορικής κληρονομιάς, είναι ένα κλείσιμο ματιού στο παρελθόν και τίποτα περισσότερο. Το πιο δύσκολο είναι να εξελίσσεται μια πόλη στο ιστορικό της συνεχές, σαν παλίμψηστο τα επίπεδα του οποίου είναι όλα ορατά, χωρίς να χρειάζεται να ξύσεις την επιφάνεια για να τα αποκαλύψεις. Η κληρονομιά δεν είναι μόνο δομική και αρχιτεκτονική, είναι ιδεολογική: περιλαμβάνει τις διαμάχες, τις αντιλήψεις, τις θεωρίες για τα έργα, την κριτική, την αντιπαράθεση· εν συντομία, τα όσα έχουν γραφεί και ειπωθεί για την αρχιτεκτονική. γύρω από την αρχιτεκτονική πράξη και τη δημιουργία των πόλεων. Οι πόλεις είναι πολιτισμικά τοπία στα οποία οι αρχιτέκτονες καλούνται να αναδείξουν εκείνα τα στοιχεία που αφορούν περισσότερο τον σύγχρονο άνθρωπο, όχι να αντιγράψουν ή να τραβήξουν με νοσταλγία στο σήμερα τα στοιχεία που έχει σκεπάσει η σκόνη του χρόνου. 

Στα καλύτερα δείγματα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής το παρελθόν είναι παρόν: στις κατασκευές του Ludwig Mies van der Rohe και του Louis Kahn είναι παρόν περισσότερο απ’ ό,τι στον Le Corbusier· ο ποιητικός μοντερνισμός του Πορτογάλου Àlvaro Siza Veira και του Ισπανού Rafael Moneo ίσως δείχνουν τη σωστή ισορροπία μεταξύ παλιού και νέου: το θέμα δεν είναι η ποσοτική δόση του παλιού στην καινούργια κατασκευή αλλά η διαλεκτική σχέση της παράδοσης και το καινούργιο, η σωστή χρήση των ιστορικών αρχετύπων και των παλιών υλικών· η συνθετική διαδικασία και οι μορφές του δανεισμού από την αρχαία ή την πρότερη εμπειρία.

Όλα αυτά τα ερωτήματα και τις προκλήσεις τα αντιμετωπίζουμε στην Αθήνα: πώς «σεβόμαστε» άραγε τα αθηναϊκά τοπόσημα; Πώς τοποθετούμε τα καινούργια κτίρια στο υπάρχον αθηναϊκό πλαίσιο; Πολλοί αρχιτέκτονες διαμαρτύρονται, δικαίως, για την αδυναμία μας να συμφιλιώσουμε παλιά αρχιτεκτονικά έργα με τα νέα «ήθη» και απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής και της τεχνολογίας – και προπάντων για την άρνησή μας να αναγνωρίσουμε τα ψήγματα ευρηματικής αρχιτεκτονικής, να τα διασώσουμε και να τα αναδείξουμε. Αλλά γι’ αυτό δεν ευθύνεται τόσο η δύσκολη και λεπταίσθητη διαδικασία συνδυασμού του παλιού με το καινούργιο· ευθύνεται το ίδιο μας το βλέμμα: «βλέπει» άραγε ο σημερινός φοιτητής της ιατρικής την αρχιτεκτονική αξία του Αμφιθεάτρου Ανατομίας που έφτιαξε κάποτε ο Εμμανουήλ Κριεζής; Ενδιαφέρεται κανείς σήμερα για το Κτίριο Υπηρεσιών Οργανισμού Λιμένα Πατρών –γνωστό και ως Τελωνείο ή Λιμεναρχείο–, έργο του Αλέξη Συριόπουλου; Το κτίριο έχει εγκαταλειφθεί μολονότι το 1970 υπήρξε δείγμα μιας ρωμαλέας νεωτερικής αρχιτεκτονικής. Για να αξιοποιούμε το παλιό και το καινούργιο στην αρχιτεκτονική πρέπει πρώτα να μάθουμε να τη βλέπουμε. Αντιθέτως, εμείς οι Νεοέλληνες όχι μόνο καταστρέψαμε την νεωτερική αρχιτεκτονική μας κληρονομιά, αλλά την κάναμε αόρατη.

Το κείμενο του Κωνσταντίνου Πατέστου μετέφρασε από τα ιταλικά και διασκεύασε η Σώτη Τριανταφύλλου