Σουζάνα Αντωνακάκη 1935-2020: Η διαδρομή της στην Αρχιτεκτονική

Του ομότιμου Καθηγητή Αρχιτεκτονικής Νίκου Καλογήρου* 

Η αναγκαστική προσαρμογή στην παγκοσμιοποίηση που επιβάλλει σήμερα ο δυτικός κόσμος δε φαίνεται να πηγάζει από μια ισχυρή ιδεολογική ταυτότητα, αλλά μάλλον από την ευρύτερη σύγκλιση πολιτικών, οικονομικών και τεχνολογικών δεδομένων που αφήνει ελάχιστα περιθώρια εναλλακτικών διαδρομών. Στο πολιτισμικό επίπεδο η παγκόσμια δικτύωση, ενώ καταρχήν αποτελεί πρόοδο για την ανθρωπότητα, προκαλεί ανεπανόρθωτες απώλειες στο δημιουργικό πυρήνα των τοπικών πολιτισμών όταν η επαφή γίνεται ουσιαστικά σε συνθήκες κατάκτησης και κυριαρχίας.

Η σημερινή νεοελληνική αρχιτεκτονική δείχνει να αποδέχεται χωρίς ιδιαίτερες αμφισβητήσεις την προσαρμογή στα δεδομένα μιας διεθνούς μετανεωτερικής πραγματικότητας. Αυτή εδράζεται στη συνέχεια ενός μοντερνισμού που εμφανίστηκε στο μεσοπόλεμο και επικράτησε οριστικά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Σε αυτό το πλαίσιο εναλλακτικές διαδρομές όπως αυτή που με συνέπεια επέλεξαν να ακολουθήσουν οι αρχιτέκτονες Δημήτρης και Σουζάνα Αντωνακάκη κατά τη μακρόχρονη δράση τους στην ελληνική αρχιτεκτονική σκηνή αποκτούν εύλογα ειδικό ενδιαφέρον.

Η άκρη του νήματος

Σε ένα σημαντικό άρθρο τους στις αρχές της δεκαετίας του ’80 οι Αλέξανδρος Τζώνης και Liane Lefaivre προσδίδουν ιδιαίτερο ρόλο στο έργο τους μέσα στο πλαίσιο της ιστορίας της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Οι δύο αρχιτέκτονες προβάλλουν στις μελέτες και υλοποιήσεις τους μεταρρυθμιστικά αρχιτεκτονικά στοιχεία που διαθέτουν μια σαφή τοπική ιδιαιτερότητα, τα οποία συνδυασμένα με άλλα στοιχεία περισσότερο αφηρημένα και οικουμενικά διαμορφώνουν μιαν ευδιάκριτη πολιτισμική ταυτότητα. Πρόκειται για έργο συλλογικό μιας ευρύτερης ομάδας αρχιτεκτόνων, που αποτελούν το εργαστήριο 66 και τις μετεξελίξεις του Α66 και Β66, όπου πάντα ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη διαδραματίζουν πρωταγωνιστικούς ρόλους. Οι δύο βασικές οργανωτικές αρχές που, σύμφωνα με τους Τζώνη και Lefaivre, χαρακτηρίζουν το αρχιτεκτονικό έργο της ομάδας είναι ο «κάνναβος», η τάξη με την οποία κάθε στοιχείο του χώρου έχει σχηματοποιηθεί, και η «πορεία», η ακολουθία με την οποία οι τόποι έχουν χωροθετηθεί. Η διατύπωση αυτή στο φως των σημερινών δεδομένων και των μεταγενέστερων έργων εμφανίζεται απλουστευτική, ωστόσο διατηρεί τη σημασία της, καθώς τοποθετεί το αρχιτεκτονικό έργο τους στο ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε. Αποτελούσε ουσιαστικά μια συνέχεια της τοπογραφικής «πορείας» του Δημήτρη Πικιώνη, απαλλαγμένη από τη ρομαντική και ουτοπική φυγή προς τη νοηματική αποστασιοποίηση από την ασυμβίβαστη πουριτανική καθαρότητα.

Η εξαιρετική αυτή συνθετική σύζευξη στο μεταίχμιο ανατολής και δύσης, παράδοσης και μοντερνισμού, μνήμης και πρωτοτυπίας εμφανίζεται μέσα σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο αρκετά διαφοροποιημένο από το σημερινό όταν, παρά τις αντίξοες πολιτικές συνθήκες, μεσουρανούν στον ελληνικό χώρο δημιουργοί όπως ο Τσαρούχης, ο Σεφέρης, ο Χατζιδάκις, ο Θεοδωράκης. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι με τα έργα που εντάσσονται σε αυτή την ιδιαίτερη προβληματική η ελληνική τέχνη και η αρχιτεκτονική γίνονται ευρύτερα γνωστές. Συγκεκριμένα, στις διεθνείς ιστορίες της νεώτερης και σύγχρονης αρχιτεκτονικής υπάρχουν ελάχιστες αναφορές στον ελληνικό μοντερνισμό των πρωτοπόρων δημιουργών του μεσοπολέμου, όπως οι αρχιτέκτονες Γιάννης Δεσποτόπουλος, Πάτροκλος Καραντινός, Νίκος Μητσάκης και Στάμος Παπαδάκης, και αργότερα στη συμβολή σημαντικών μεταπολεμικών δημιουργών, όπως οι αρχιτέκτονες Κωνσταντίνος Δοξιάδης, Νίκος Βαλσαμάκης, Τάκης Ζενέτος και Αλέξανδρος Τομπάζης. Αξίζει να σημειωθεί ότι ήδη από το 1966 ο François Loyer, που ήταν ο πρώτος μελετητής της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, αναφέρει το έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη. Η πιο σημαντική αναγνώριση προέρχεται από έναν από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, τον Kenneth Frampton, ο οποίος στην κριτική ιστορία του θεωρεί ότι μετά τον Δημήτρη Πικιώνη και τον Άρη Κωνσταντινίδη στην πρακτική του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη βρίσκεται το μέλλον μιας αληθινά ευαίσθητης σύγχρονης νεοελληνικής αρχιτεκτονικής. Αναγνωρίζει ότι με τον τρόπο τους συνέβαλαν στη διαμόρφωση της έννοιας του «κριτικού τοπικισμού», δηλαδή μιας αρχιτεκτονικής προσέγγισης που γεφυρώνει το μοντερνισμό με την πολιτισμική ταυτότητα και στην οποία αφιερώνεται το καταληκτικό κεφάλαιο του βιβλίου. Είναι φυσικά κατανοητό ότι στην τοπική αρχιτεκτονική έκφραση με αυτόν τον ορισμό μπορεί κανείς να περιλάβει τον Jørn Utzon στην Κοπεγχάγη, τον Sverre Fehn στο Όσλο, τον Carlo Scarpa στη Βενετία, τον Mario Botta στο Ticino, τον Αlvaro Siza στο Πόρτο, τον Louis Barragan στο Μεξικό και τον Tadao Ando στην Οζάκα.

Αντιμόδα

Με αυτήν την ευρεία έννοια ο κριτικός τοπικισμός δεν είναι ένα στιλ, αλλά μια οριακή αρχιτεκτονική πρακτική που για να ευδοκιμήσει προϋποθέτει την ύπαρξη ενός πολιτισμικού ρήγματος, που επιτρέπει μια μορφή σχετικά αυτόνομης έκφρασης, που μπορεί, έστω και προσωρινά, να αντισταθεί στην ισχυρότατη ενοποιητική δύναμη της παγκοσμιοποίησης. Εξ ορισμού λοιπόν πρόκειται για μια δημιουργική πορεία, εύθραυστη, υψηλού ρίσκου, την οποία ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη επιλέγουν συνειδητά ανταποκρινόμενοι στην ταπεινή αρχιτεκτονική παράδοση της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, στις διαθέσιμες τοπικές τεχνικές και τεχνολογικές συνθήκες, στα δεδομένα του φυσικού ή αστικού τοπίου, του κλίματος και των υλικών. Η στάση αυτή τους επιτρέπει να ξεφύγουν σε μεγάλο βαθμό από τα δεδομένα τόσο της υψηλής όσο και της «εργολαβικής» κατασκευής απευθυνόμενοι για πρώτη φορά σε μικρομεσαία εισοδήματα, εφαρμόζοντας συμμετοχικές διαδικασίες στο σχεδιασμό, λύσεις έξω από τις καθιερωμένες στην αγορά και αποδεχόμενοι τις προσθήκες και τις «απρόβλεπτες μεταβολές στην κατοικία».

Η δράση αυτή στις παρυφές της κυρίαρχης στην Ελλάδα συμβατικής μοντέρνας προσέγγισης, δεν έγινε ομόφωνα αποδεκτή και επιπλέον συνέπεσε με την αρνητική συγκυρία της ανόδου ενός συχνά αναθεωρητικού μεταμοντερνισμού. Ο Δημήτρης Φατούρος επισήμανε πολύ νωρίς, το 1967, τη σημασία του έργου τους για τη νεοελληνική αρχιτεκτονική. Ο Δημήτρης Φιλιππίδης στη μοναδική ουσιαστικά συνολική επισκόπηση της «Νεοελληνικής αρχιτεκτονικής» διατηρεί κάποια επιφύλαξη για την προσφυγή σε αυτοτελείς μεταφορές από το παραδοσιακό ιδίωμα, αν και υπογραμμίζει ότι τα έργα τους, απαλλαγμένα από κάθε επίφαση μνημειακότητας, διαμορφώνονται με πολλή φαντασία και ευρηματικότητα. Σε μεταγενέστερο κείμενό του στο περιοδικό «Αντί» αναγνωρίζει τη σημασία της συνειδητής επιλογής «να είσαι εκτός μόδας» με ένα έργο σύνθετο και πολυφωνικό που αγγίζει τα όρια του «καθολικού σχεδιασμού» μεταξύ αρχιτεκτονικής και εικαστικών τεχνών. Στο αναλυτικότερο ίσως κείμενο «Για την αρχιτεκτονική του Δημήτρη και τους Σουζάνας Αντωνακάκη», που συνοδεύει τη μονογραφία στα «Θέματα χώρου + τεχνών» του 1994, ο Ηλίας Κωνσταντόπουλος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, κινούμενοι στους δαιδαλώδεις διαδρόμους παρεξηγημένων και φθαρμένων εννοιών όπως ο «μοντερνισμός», ο «μεταμοντερνισμός» και η «ελληνικότητα», ψηλαφούν ένα δύσκολο αλλά γεμάτο ανταμοιβές δρόμο της αρχιτεκτονικής, χρησιμοποιώντας την ίδια την κατασκευή ως οδηγό, με έργα υποδειγματικά για την ιστορία όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της διεθνούς αρχιτεκτονικής.

To ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικό έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη ​

Όπως προαναφέρθηκε, το έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη έχει ιδιαίτερη απήχηση στο εξωτερικό, καθώς εκτιμάται η πρωτοτυπία και η ιδιαιτερότητά του. Έτσι ο Jean Louis Cohen σε ένα κείμενο του 1994, που συμπεριλαμβάνεται σε αυτή την έκδοση, θεωρεί το «μεσογειακό μπρουταλισμό» τους ως μια συμπυκνωμένη σκέψη που αναφέρεται στον τόπο, το τοπίο και την κατασκευή σε ένα οικουμενικό πλαίσιο που ξεπερνά άνετα τα σύνορα της Ελλάδας, δηλαδή αυτά του Παλαιού Κόσμου.

Με αυτά τα δεδομένα μία προσωπική αποτίμηση της σημασίας ενός σύνθετου και πολυδιάστατου έργου, όπως αυτό του Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη, δεν είναι ευχερής, ούτε αντικειμενική, καθώς οφείλω να ομολογήσω ότι η προσέγγισή τους επηρέασε και ώς ένα βαθμό διαμόρφωσε τη δική μου αντίληψη για την εσωτερική σύλληψη της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και διδασκαλίας.

Ένα ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικό έργο υπερβαίνει τις αυτονόητες διαστάσεις της λειτουργικότητας ή της κατασκευής και αποκτά το χαρακτήρα έργου τέχνης. Ως έργο τέχνης διαμορφώνεται από τους δημιουργούς του μέσα από μια διαισθητική και σε τελευταία ανάλυση ενστικτώδη διαδικασία. Διαθέτει μια σχετικά αυτόνομη παρουσία, ενώ η υπερέκθεσή του στην κριτική και τα media εμπεριέχει έναν ορατό κίνδυνο εύκολης κατάταξης, ανάλωσης και υπεραπλούστευσης. Με αυτές τις παρατηρήσεις προσπαθώ να επισημάνω τους κινδύνους μιας ψευδοεκσυγχρονιστικής κριτικής που υπαινίσσεται ότι πρόκειται για μια ελληνοκεντρική αρχιτεκτονική με διακοσμητικό και ανατολικό άρωμα που έχει μια εξωτική απήχηση σε Ευρωπαίους και Αμερικανούς. Αντίθετα, η προσωπική μου θέση είναι ότι το πραγματικό νόημα των καλύτερων μελετών και υλοποιήσεων του ζεύγους Αντωνακάκη βρίσκεται περισσότερο στον ιδιαίτερο διαχρονικό χαρακτήρα τους ως προς τον τόπο και εντάσσεται γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο στην παγκοσμιότητα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής.

Η ισχυρή ταυτότητα του έργου τους δε συνεπάγεται κάποια απομόνωση από το ευρύτερο περιβάλλον όπου κυοφορήθηκαν και διαμορφώθηκαν οι απόψεις τους. Αντίθετα, πέρα από την ίσως υπερτονισμένη συνέχεια του έργου του Πικιώνη και του Κωνσταντινίδη, είναι ίσως πιο ευδιάκριτες οι επιρροές του μπρουταλισμού όπως εκφράστηκε στον ώριμο Corbusier, της ένταξης στο τοπίο σύμφωνα με το παράδειγμα του Aalto, της γεωμετρικής οργάνωσης των χώρων με αναφορές στον Loos, της ευαισθησίας ως προς την ιστορία του Kahn και του ανανεωμένου αναθεωρητικού μοντερνισμού του Team X και ιδιαίτερα του Van Eyck. Σε ό,τι αφορά την αναμφισβήτητη ενσωμάτωση του μαθήματος της παράδοσης, η εκτίμησή μου είναι ότι στο έργο τους δεν αξιολογήθηκαν μόνο τα μινιμαλιστικά αφαιρετικά στοιχεία των Κυκλάδων που συγκίνησαν εξαρχής τους μοντέρνους, αλλά και τα τυπολογικά χαρακτηριστικά μιας ευρύτερης μεταβυζαντινής και οθωμανικής κληρονομιάς με τη μορφή μιας ενεργού συμμετοχής στη μακρά ιστορική διάρκεια όπως την ορίζει ο Braudel. Με αυτήν την έννοια δεν επέλεξαν την επανάληψη του παρελθόντος, αλλά μάλλον αξιοποίησαν τις ρίζες για να επιδιώξουν μία διαρκή ανανέωση και επανερμηνεία.

Progressive urban culture

Επιχειρώντας μιαν ανάγνωση των συστατικών στοιχείων της αρχιτεκτονικής τους προσέγγισης, εκτιμώ ότι ήδη από τα πρώτα έργα διαμορφώθηκε μία ευδιάκριτη γλώσσα που μπορεί να συνοψιστεί στα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

- Η γενική διάταξη των όγκων ανταποκρίνεται στο περιβάλλον, φυσικό ή αστικό, με την έννοια της τοπογραφίας, της κλίμακας, της θέας και του προσανατολισμού.

- Η άρθρωση της γεωμετρίας υπερβαίνει την απλή λειτουργικότητα επιτυγχάνοντας μια διαγώνια και όχι γραμμική κίνηση στις κλίμακες. Έτσι η σύλληψη της κατοικίας γίνεται με αρχές αστικού σχεδιασμού (με διαδρομές, στάσεις, προορισμούς), ενώ αντίστοιχα εκτεταμένα συγκροτήματα διευθετούνται με επεξεργασία οικείας κλίμακας. Τα κενά και οι υπαίθριοι χώροι συμμετέχουν ισότιμα με τα κτισμένα στην ολότητα της σύνθεσης.

- Η τεκτονικότητα της κατασκευής υπογραμμίζεται με την υποδήλωση του φέροντος σκελετού, τη ρυθμική παρουσία του οργανωτικού καννάβου και την τυποποίηση λειτουργικών ζωνών στις συνθέσεις μεγάλης κλίμακας.

- Η ιδιαίτερη και επίπονη επεξεργασία των επιφανειών συνδυάζεται με την αξιοποίηση της υφής και των χρωμάτων οδηγώντας στην ανάδειξη της υλικότητας και της αισθαντικότητας της αρχιτεκτονικής. Αυτή η αγάπη για το οργανικό και το χειροποίητο μπορεί να εκτιμηθεί περισσότερο μέσα από μια βιωματική προσέγγιση του έργου, κάτι που τείνει να παραγνωρίζεται σε μία εποχή κυριαρχίας του εικονικού, του φωτορεαλισμού και της εμβληματικής φωτογραφικής προβολής.

Αρχιτεκτονική που θυμίζει τζαζ αυτοσχεδιασμό 

Η εξελικτική πορεία στο χρόνο εκφράζεται με μίαν αυξανόμενη ενσωμάτωση και επεξεργασία παραλλαγών μορφολογικών στοιχείων σε μία πορεία, που μπορεί να θεωρηθεί αντίστοιχη με αυτή των ελεγχόμενων αυτοσχεδιασμών της μουσικής τζαζ, που ενσωματώνουν συνειδητά το τυχαίο στοιχείο στη σύνθεση. Η χρονική συγκυρία τους φέρνει αντιμέτωπους με τη μετανεωτερικότητα, η οποία αναπόφευκτα τους επηρεάζει, χωρίς ωστόσο να τους απομακρύνει ουσιαστικά από το αρχικό τους ιδίωμα. Η ευαισθησία στους χειρισμούς της επιφάνειας οδηγεί τελικά σε ένα είδος σύγχρονου διάκοσμου που αποτελεί μία από τις μη προβαλλόμενες αλλά ουσιαστικά σταθερές συνιστώσες της τρέχουσας αρχιτεκτονικής παραγωγής - υπενθυμίζω το χαρακτηριστικό παράδειγμα των Ελβετών Herzog και De Meuron.

Ένα γενικό συμπέρασμα από αυτή την απόπειρα ανάγνωσης του έργου των αρχιτεκτόνων Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη είναι ότι με τη διαρκή, επίπονη, ασυμβίβαστη και συχνά μέσα σε αντίξοες συνθήκες προσπάθειά τους κατόρθωσαν να δημιουργήσουν ένα προσωπικό, ανθρωποκεντρικό και διαχρονικό ιδίωμα και να καταλάβουν μία διακεκριμένη θέση στη νεοελληνική αρχιτεκτονική, ως εμπνευστές και ιδρυτές μίας ευρύτερης ομάδας, ως δημιουργοί και δάσκαλοι. Ο δρόμος που ακολούθησαν μέσα στη σημερινή συγκυρία δεν είχε άμεσους συνεχιστές, εκτός ίσως από το έργο του πρόωρα χαμένου Κυριάκου Κρόκου. Η πορεία τους παραμένει ένα φωτεινό παράδειγμα εναλλακτικής πολιτισμικής προσέγγισης που τολμά να αντιπαρατεθεί δημιουργικά στην κυρίαρχη ισοπεδωτική παγκοσμιοποίηση.

Το Τμήμα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με την αναδρομική έκθεση*, την αντίστοιχη έκδοση και κυρίως με την απονομή των τίτλων των επίτιμων διδακτόρων στους Δημήτρη και Σουζάνα Αντωνακάκη αποδίδει και επίσημα μίαν από μακρού οφειλόμενη αναγνώριση στο σύνολο ενός πρωτότυπου έργου που εδράζεται στον τόπο και την ταυτότητα.

*Ο Νίκος Καλογήρου είναι ομότιμος καθηγητής και διετέλεσε Πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Το κείμενό του είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό SOUL. 

**Η έκθεση «Atelier 66. Η αρχιτεκτονική του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη», μαζί με τις εκθέσεις «Το αόρατο νήμα. Μια αναδρομή στο έργο του Αλέξανδρου Τομπάζη» και «Αρχιτεκτονικά Θέματα, 40 χρόνια. Το έργο του Ορέστη Δουμάνη», αποτέλεσαν προοίμιο της πρώτης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης και φιλοξενήθηκαν στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ.