Design & Αρχιτεκτονικη

Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος: Η ένταση στο χώρο

Το υποψήφιο έργο για το βραβείο Mies Van der Rohe

Γιάννης Κωνσταντινίδης

ΤΕΥΧΟΣ 26

01.01.2013, 15:45 6’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Ο συνιδρυτής του αρχιτεκτονικού γραφείου ΤΑΝ μιλά για όλα, αλλά κυρίως για το έργο τους που φέτος υπήρξε υποψήφιο για το βραβείο Mies Van der Rohe και αναδείχθηκε σε αγαπημένο θέμα συζητήσεων στους διεθνείς αρχιτεκτονικούς κύκλους.

Δεν πρόκειται για ένα ακόμα βραβείο αρχιτεκτονικής, αλλά για εκείνο με τη μεγαλύτερη αίγλη εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης και με σπουδαίο αντίκτυπο στη διεθνή αρχιτεκτονική κοινότητα. Το να προταθεί, λοιπόν, ένα έργο ως υποψήφιο για το βραβείο Mies Van der Rohe είναι ήδη μεγάλη διάκριση. Το να περάσει και τη φάση της πρώτης επιλογής είναι ακόμη μεγαλύτερη, αλλά το να ανήκει σε εκείνα για τα οποία μιλούν όλοι, αυτό συνιστά μια άλλου είδους αναγνώριση, η οποία είναι μεν άτυπη αλλά επί της ουσίας των πραγμάτων υπερβαίνει τις άλλες.

Η κατοικία στο Συκάμινο. Ο σχεδιασμός της μέσα σε ένα μακρόστενο πεδίο, με ελαιόδεντρα, απαντά τολμηρά σε δύο αρχικά ερωτήματα: Πώς μία κατοικία μπορεί να αναδυθεί από το έδαφος και να «βουτά» ξανά ήρεμα και απαλά σε αυτό. Και πώς μπορεί μια κατοικία να αναχθεί σε μια στέγη φυτεμένη με λεβάντες, θυμάρι και άλλα χαμηλά φυτά.

Αυτό συνέβη με την «Κατοικία στο Συκάμινο»: κατέκτησε αρχικά όλους τους διαδικτυακούς τόπους της αρχιτεκτονικής και συνεχίζει με ανάλογο ρυθμό στις αντίστοιχες έντυπες εκδόσεις, κεντρίζοντας ταυτόχρονα τη γενική περιέργεια για το υπόλοιπο έργο του γραφείου ΤΑΝ. «Η ονομασία μας προέρχεται από τα αρχικά των λέξεων Tense Architecture Network, που στα ελληνικά αποδίδονται ως Τεταμένης Αρχιτεκτονικής Νημίωση» λέει ο Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος, «και ξεκινήσαμε το 2004, εγώ και ο Κώστας Μαύρος. Στην πορεία προστέθηκε στη «νημίωση» –ή αλλιώς το δίκτυο– ο Θάνος Μπαμπανέλος, ενώ ο πολιτικός μηχανικός Θανάσης Κοντιζάς το υποστηρίζει από την αρχή. Συμμετέχουμε σε πολλούς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς (διεθνείς και ελληνικούς), που αφορούν κυρίως στο δημόσιο χώρο. Ωστόσο, και παρά τις διακρίσεις μας σε αυτούς, το κύριο μέρος του μέχρι τώρα υλοποιημένου έργου μας είναι κατοικίες».

Κατοικία στο Συκάμινο

Εάν ο παραγωγός του Τζέιμς Μποντ σας ζητούσε την «Κατοικία στο Συκάμινο» για το σπίτι του κακού στην επόμενη ταινία του, θα χαιρόσασταν ή όχι;

Προφανώς, η ερώτηση υπονοεί αφενός ότι το σπίτι είναι «προχωρημένο», όπως συνηθίζεται στα σπίτια «των κακών» στις ταινίες Τζέιμς Μποντ, και αφετέρου ότι είναι επιβλητικό ή και υποβλητικό. Θα αναγνωρίσω λοιπόν το γεγονός ότι αυτή η εντύπωση μπορεί να γεννηθεί, αλλά, κατά την άποψή μου, μόνο από τις φωτογραφίες, στις οποίες απεικονίζεται το συνολικό μήκος του σπιτιού και –μοιραία– απουσιάζει η αίσθηση του πραγματικού χώρου.

Μιλάμε για μια κατοικία μήκους 60 μέτρων – και αυτό μπορεί όντως να φαντάζει ανοίκειο. Ήταν κάτι που μας προβλημάτισε όταν μεταφέραμε την ιδέα στο χαρτί. Όμως το μήκος δεν γίνεται αισθητό στο σύνολό του, ούτε όταν κυκλοφορείς μέσα στο σπίτι ούτε όταν είσαι έξω από αυτό. Από το δρόμο αντιλαμβάνεσαι κυρίως την ένταξή του στο τοπίο. Όταν, πάλι, κάποιος βρίσκεται μέσα, η αίσθηση του συνολικού μήκους χάνεται χάρη στον αρχιτεκτονικό χειρισμό των επιμέρους χώρων.

Η κάτοψη του σπιτιού έχει ρομβοειδές σχήμα με μέγιστο πλάτος 9 μέτρα. Στο κέντρο του στενόμακρου αυτού ρόμβου βρίσκονται οι χώροι διημέρευσης και στις άκρες τα υπνοδωμάτια και ένας μικρός ξενώνας. Η μεταξύ τους επαφή είναι άμεση, η ροή των χώρων συνεχής. Και ο τρόπος με τον οποίο επεξεργαστήκαμε το εσωτερικό διατηρεί διαρκώς μία κλίμακα ανθρώπινη, απολύτως οικεία.

Κατοικία στο Συκάμινο

Πώς οδηγηθήκατε στην ιδέα των 60 μέτρων μήκους;

Το «πεδίο», όπως συνήθως αναφέρουμε το φυσικό ή αστικό χώρο ο οποίος καλείται να υποδεχτεί μια κατασκευή, έχει τις δικές του απαιτήσεις. Αυτό είναι που εντέλει γεννά το κτίριο. Το συγκεκριμένο ήταν κατηφορικό, με θέα προς τη θάλασσα, εξαιρετικά επίμηκες. Με βάση και τους περιορισμούς που θέτει ο νόμος, η ζώνη δόμησης ήταν στενή – περί τα 11 μέτρα. Αυτό λοιπόν ήταν το μέγιστο πλάτος μέσα στο οποίο έπρεπε να δουλέψουμε.

Θέλοντας ταυτόχρονα να πετύχουμε μια συγχώνευση της κατοικίας με το τοπίο, οδηγηθήκαμε σχεδόν μονοσήμαντα σε αυτή τη μακρόστενη μορφή κτιρίου. Παράλληλα γεννήθηκε και η ιδέα να οριστεί το σπίτι ως μια στέγη η οποία ξεκινά από το έδαφος και υψώνεται απαλά πάνω από αυτό, δίνοντας την εντύπωση ότι εξακολουθεί να είναι μια λωρίδα του. Η στέγη είναι μια περιοχή επίσης φυτεμένη, καλυμμένη με δροσάνθεμα, λεβάντες, ελίχρυσο, θυμάρι, αποτελώντας ένα σύστημα παθητικής εξοικονόμησης ενέργειας.

Κατοικία στο Συκάμινο

Ωστόσο, το σημαντικότερο για την κατοικία παραμένει η ένταξή της, η υποδοχή της από το τοπίο.

Η ένταξη είναι μια πολύπλοκη έννοια. Δεν σημαίνει ότι ένα έργο οφείλει να υποτάσσεται στο προϋπάρχον περιβάλλον, αλλά κυρίως ότι πρέπει να το αφουγκράζεται. Η ένταση που μπορεί να δημιουργείται μεταξύ ενός νέου κτιρίου και του περιβάλλοντα χώρου –αυτή η σύγκρουση δυνάμεων– είναι αυτό που αντιλαμβάνομαι ως καθοριστικό για την επιτυχία του έργου. Ο Αλμπέρ Καμί έχει γράψει ότι «η απουσία μέτρου είναι μια άνεση, κάποιες φορές και καριέρα.

Το μέτρο, αντίθετα, είναι καθαρή ένταση». Και είναι ένταση γιατί προϋποθέτει δυνάμεις που παλεύουν, εγκαθιστώντας το μέτρο: στην κατοικία στο Συκάμινο πρόκειται για το χτισμένο και το φυσικό. Όταν κάτι τραβάει από τη μία και κάτι από την άλλη, αναγκαστικά εγκαθίσταται μια δυναμική ισορροπία. Η έννοια της έντασης, όπως την προσεγγίζουμε, είναι επομένως δυνάμεις σε πάλη. Είναι οι δυνάμεις που παράγουν τις μορφές. Όχι ο αρχιτέκτονας. Με ενοχλεί η μορφοκρατία – η τάση που θέλει τη μορφή του κτιρίου να υπερτερεί κάθε άλλου κριτηρίου ως πρόθεση σχεδιασμού. Όποιος βιώνει τα έργα μας μπορεί να επιβεβαιώσει ότι οι μορφές σχεδιάζονται εκ των έσω, υπηρετώντας δυνάμεις και εξυπηρετώντας λειτουργίες.

Κατοικία στην Καλλιτεχνούπολη

Τι πιστεύετε ότι καθιστά το σύνολο του μέχρι τώρα έργου σας συνεκτικό;

Θεωρώ καθοριστική την εξαρχής σύνδεση αρχιτεκτονικής και στατικής μελέτης. Στα έργα μας, η κατασκευή είναι αδιαχώριστη από την αρχιτεκτονική σύνθεση – δηλαδή, συμμετέχει αναγκαία σε αυτήν ο τρόπος με τον οποίο ανυψώνεται η ύλη. Αυτό δεν είναι άλλωστε η αρχιτεκτονική; Μια ανύψωση της ύλης! Πιστεύουμε, λοιπόν, ότι όλο αυτό πρέπει να συμβαίνει με σφρίγος. Για να το θέσω κάπως πιο επιγραμματικά: η ανύψωση της ύλης, που είναι η αρχιτεκτονική, οφείλει να γίνεται με σφρίγος.

Κατοικία στην Καλλιτεχνούπολη – το σπίτι είναι ένα κεκλιμένο πρίσμα που ακολουθεί την τραπέζια γεωμετρία του πεδίου και την έντονη κλίση του εδάφους. Επιπλέον, αντικρίζει σχεδόν εξ επαφής μια γυμνή αττική πλαγιά.

Ποια είναι η σχέση σας με την Αθήνα;

Είναι η πόλη μου και την αγαπώ. Είναι ανακουφιστικό για αυτήν το ότι για διάφορους λόγους τα ύψη των κτιρίων έχουν κρατηθεί σχετικά χαμηλά. Αυτό, σε συνδυασμό με το ελληνικό κλίμα και το αττικό τοπίο, κάνουν την πόλη παράδοξα μεσογειακή. Επιπλέον, η Αθήνα έχει μία γοητευτική ομοιογένεια. Από την άλλη, αν σε τομή λόγω των συγκρατημένων υψών διατηρείται ένα μέτρο –μία αστική συνθήκη ελκυστική–, σε επίπεδο κάτοψης το πρόβλημα είναι προφανές: Το μέγεθος της Αθήνας αντικατοπτρίζει το δικό της πρόβλημα, αλλά και αυτό ολόκληρης της χώρας. Μιας τέτοιας έκτασης αστικό συγκρότημα είναι αντιπαραγωγικό, γεννά και προκαλεί απίστευτη σπατάλη ενέργειας και χρόνου. Επιπλέον ο κύριος όγκος του πληθυσμού προσπαθεί να ζήσει κυρίως μέσα από παροχή υπηρεσιών και μεταπρατικές δραστηριότητες. Κι αυτό είναι κάτι που δεν οδηγεί πουθενά.

Κατοικία στην Καλλιτεχνούπολη

Πιστεύετε ότι θα μπορούσε να σώσει την Αθήνα ο τουρισμός; Αλλά και πάλι, τίποτα δεν φαίνεται να την κάνει σπουδαίο τουριστικό προορισμό. Οι ξένοι φτάνουν εδώ μόνο ως περαστικοί προς άλλα μέρη της Ελλάδας. Τι νομίζετε ότι φταίει γι’ αυτό;

Το ότι ο τουρισμός αυτού του τύπου θέλει εικόνες-σύμβολα που η Αθήνα δεν έχει, ή, τέλος πάντων, δεν έχει αρκετά – τι να πρωτοκάνει και ο ιερός βράχος; Όχι ότι πιστεύω πως θα έπρεπε να έχει περισσότερα σύμβολα. Αυτή η ιδιότυπη, ερμητική της ομοιογένεια αποτελεί ατού. Αντι-τουριστικό, ασφαλώς.

Κατοικία στην Καλλιτεχνούπολη

Κατά το δικό σας γούστο, ποιες είναι ο πιο ενδιαφέρουσες εικόνες-σύμβολα της Αθήνας;

Δεν θα μιλήσω για εικόνες, αλλά για χώρους, πιο δυνατούς από εικόνες: Το πρώτο που δείχνω σε φίλους από το εξωτερικό είναι το Ωδείο Αθηνών του Ιωάννη Δεσποτόπουλου. Είναι ίσως το σημαντικότερο δημόσιο κτίριο της πόλης. Δεν υπάρχει τίποτα πρόχειρο σε αυτό. Είναι πολύ σπάνιο για δημόσιο κτίριο να έχει προηγηθεί τόσο εξαντλητική μελέτη του – ο Δεσποτόπουλος είχε εκπονήσει περί τα 2.000 σχέδια.

Πρόκειται για μια δεξιοτεχνική σύνθεση, στην οποία η απλότητα του κλασικού ιδεώδους αποδίδεται από ένα ρηξικέλευθο μοντερνισμό. Από την απέναντι πλευρά, λίγο πιο κάτω, το Καλλιμάρμαρο Στάδιο είναι επίσης μοναδικής δύναμης. Δεν έγινε καμία παραχώρηση στη γεωμετρία του υπέρ απαιτήσεων ασφάλειας ή ορθόδοξης λειτουργικότητας, για τις οποίες είμαι σίγουρος ότι είχαν επίγνωση κατά την αναμαρμάρωσή του το 1895. Η γεωμετρία κρατήθηκε καθαρή, κανένας συμβιβασμός: οι κλίμακες που καταλήγουν στον ενδιάμεσο από τα διαζώματα διάδρομο είναι σχεδόν απαγορευτικά απότομες.

Σήμερα δεν θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο, βάσει των κανονισμών. Και είναι βέβαιο ότι τα περισσότερα σημερινά στάδια αυτού του μεγέθους είναι μάλλον άσχημα, γεωμετρικά νοθευμένα. Είμαστε πολύ υποχωρητικοί απέναντι σε όσα απαιτεί η τρέχουσα φιλοσοφία της άνεσης. Επιπλέον, οι αυξανόμενοι περιορισμοί και δεσμεύσεις ασφαλείας λειτουργούν σχεδόν πάντα ως αμβλύνσεις, χαλαρωτικά. Το Καλλιμάρμαρο διατηρεί αντιθέτως μια ένταση τολμηρή, σχεδόν κρυστάλλινη.

Κατοικία στην Καλλιτεχνούπολη

Κατοικία στην Κηφισιά

Άποψη του εσωτερικού της κατοικίας στην Κηφισιά, μια συμμετρική κυβιστική μονοκατοικία που έχει παρουσιαστεί σε σημαντικά περιοδικά του εξωτερικού.