Νίκος Κτενάς 1960 - 2022: Ο αρχιτέκτονας που είδε το μέλλον της αθηναϊκής πολυκατοικίας

Ο πολυβραβευμένος αρχιτέκτονας Νίκος Κτενάς, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 62 ετών, έχοντας αλλάξει το αστικό τοπίο με το έργο του – το οποίο ήταν συνδεδεμένο με εκείνο του Le Corbusier και τους αρχιτέκτονες του Ticino, δίπλα στους οποίους μαθήτευσε. Η αρχιτεκτονική κοινότητα και οι συνεργάτες του αποχαιρετούν με συλλυπητήρια μηνύματα στα social media τον οραματιστή αρχιτέκτονα που ξεχώρισε με τα καινοτόμα projects του – όπως το «Inside Out», η πολυκατοικία στο Νέο Ψυχικό που άλλαξε τα δεδομένα της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής. Τον Νοέμβριο του 2017, ο αρχιτέκτονας Νίκος Κτενάς είχε μοιραστεί στην ATHENS VOICE με αφορμή τη βράβευσή του από το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, την «αρχιτεκτονική ματιά» του και το πώς έβλεπε το μέλλον της Αθήνας.

Οι πολυκατοικίες της Αθήνας, είναι αυτό που λέμε με δυο λόγια «ευχή και κατάρα». Όλοι τις αναθεματίζουμε, αλλά όλοι φιλοξενούμαστε στο εσωτερικό τους. Δεν υπάρχει άλλη επιλογή, δεν υπάρχει άλλος χώρος. Υπάρχουν όμως άνθρωποι που μπορούν να δώσουν λύσεις. Οι αρχιτέκτονες είναι οι μόνοι που μπορούν να μεταμορφώσουν ριζικά το αστικό περιβάλλον.

Πρόσφατα ο φημισμένος αρχιτέκτονας κ. Νίκος Κτενάς σχεδίασε μια πολυκατοικία και έδωσε μια ελπίδα στο (αισθητικό τουλάχιστον) μέλλον της Αθήνας. Το Inside Out είναι μια πολυκατοικία στο Ν. Ψυχικό που ξαναμοιράζει την τράπουλα στο τραπέζι της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής, αλλάζοντας αυτή τη φορά τα δεδομένα. Ναι, πρόκειται για ένα πολυώροφο κτίριο, αλλά τόσο όμορφο, τόσο αέρινο, τόσο πολύ διαφορετικό. Το κομβικό σημείο είναι ότι δεν είναι ένα κτίριο που κλείνεται στον εαυτό του, δεν απομονώνεται από το εξωτερικό περιβάλλον, αλλά αντίθετα συνδιαλέγεται με αυτό.

Για το Inside Out o κ. Κτενάς κέρδισε το Βραβείο Αρχιτεκτονικής από το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής. Από τότε το έργο φιγουράρισε σε πολλές εφημερίδες και ηλεκτρονικές ιστοσελίδες και πάρα πολλά γράφτηκαν για τη νέα αρχιτεκτονική ματιά. Έτσι, αποφασίσαμε να μιλήσουμε με αυτή την «αρχιτεκτονική ματιά» και να προσπαθήσουμε να δούμε πώς πραγματικά βλέπει ο ίδιος ο αρχιτέκτονας το μέλλον αυτής της πόλης.

Τι πρέπει να αλλάξει στα κτίρια της Αθήνας; (Η απάντηση μπορεί να είναι και ουτοπική).

Πρώτα πρέπει να αλλάξουμε εμείς για να αλλάξουν, όχι μόνο τα κτίρια της Αθήνας, αλλά και άλλων ελληνικών πόλεων! Δεν νομίζω να υπάρχει άνθρωπος ικανοποιημένος που ζει σε μια πόλη με τέτοια εικόνα εγκατάλειψης όπως αυτή που αντικρίζουμε σήμερα στις πόλεις μας. Μια εγκατάλειψη και αδιαφορία, από τους ιθύνοντες μέχρι τους πολίτες, από τους μοναδικούς στον κόσμο αρχαιολογικούς χώρους της πόλης μας μέχρι τη δολιοφθορά κτιρίων και δημόσιου χώρου με διάφορες επιγραφές, αφίσες, γκραφίτι, κλπ.  Κατά πρώτο λοιπόν πρέπει όλοι να αναπτύξουμε ένα σεβασμό για την πόλη μας μια αστική κουλτούρα. Δεύτερον, πρέπει θεσμικά να ελαχιστοποιηθεί η δυνατότητα που σήμερα δίνεται να κτίζουν αυτοί που δεν έχουν στοιχειώδη αρχιτεκτονική παιδεία. Αυτό προσωπικά το θεωρώ και ζήτημα ηθικής τάξης!

Τρίτο, θα πρέπει, πάλι ίσως θεσμικά, να υπάρξει ένα πλαίσιο που να προωθεί τους νέους δημιουργούς -οι οποίοι είναι πλέον πολλοί, εξαιρετικοί, και διαθέτουν τη γνώση και τα εργαλεία για νεωτερισμό-, για μια «αστική αναγέννηση» των πόλεων μας, αντί να διαθέτουν αυτές τις ικανότητες στο εξωτερικό.

Από αρχιτεκτονικής πλευράς, η Αθήνα δεν είναι μια πόλη που δίνει χαρά στον πολίτη της. Η όψη της απωθεί, συχνά και δυσχεραίνει τις καθημερινές διαδικασίες. Τι στοιχεία της αρχιτεκτονικής θα πρέπει να έχει μια πόλη για να έχει χαρούμενους κατοίκους;

Με ικανοποιεί αυτό που εγώ διακρίνω στην Αθήνα με τα μάτια του αρχιτέκτονα και προσωπικά αισθάνομαι χαρούμενος που κατοικώ σ΄αυτήν.  Είναι μια σύγχρονη πόλη κτισμένη πάνω σε άλλες πόλεις και η «διαστρωμάτωση» αυτή είναι ορατή. Αυτό το φαινόμενο είναι σχεδόν μοναδικό στον κόσμο. Η ίδια η πόλη σε διδάσκει την ιστορία της! Περίπου δυόμιση μέτρα κάτω από το σημερινό επίπεδο βρίσκεται αυτή του αρχαίου κόσμου πράγμα ορατό στον Κεραμικό για παράδειγμα, όπου σε ένα βάθος περίπου ενάμιση μέτρου υπάρχουν μικρές πλατείες στις οποίες κατεβαίνουμε για να εισέλθουμε σε πολλές Βυζαντινές εκκλησίες του ενδέκατου ή δωδέκατου αιώνα. Βλέπουμε ακόμα και παλαιά κτήρια σε επίπεδα χαμηλότερα του σημερινού ή πολύ υψηλότερα, που μαρτυρούν την προγενέστερη παρουσία κάποιου χείμαρρου ή παραποτάμου της αρχαίας Αθήνας. Σε πολλά δε σημεία της πόλης, τα παραπάνω τα βλέπουμε σήμερα ταυτόχρονα.

Κάθε βήμα σχεδόν στην πόλη αυτή προκαλεί σκέψη και αντικείμενο έρευνας και αυτό πραγματικά με συναρπάζει! Ταυτόχρονα όμως έχετε και δίκιο, προκαλεί θυμό αυτή η εικόνα του σύγχρονου κυρίως δημόσιου χώρου. Σ΄ αυτό το σημείο επικεντρώνεται το επίπεδο της καθημερινότητας και του σύγχρονου πολιτισμού μας διότι πάντα λέω πως η αρχιτεκτονική είναι πέρα από τα κτίρια! Η αρχιτεκτονική ως έννοια του δομημένου χώρου του ανθρώπου, αφορά στο σύνολο του δομημένου περιβάλλοντος, και σ’ αυτό το ζήτημα σήμερα εστιάζεται το μεγάλο πρόβλημα.

Επιγραμματικά θα ήθελα να επισημάνω τα εξής: Θεωρώ πως δεν πρόκειται για την αρχιτεκτονική ποιότητα της κάθε μελέτης, αλλά για τους θεσμούς στα πλαίσια των οποίων καλείται να συμβάλει σ ‘αυτήν η αρχιτεκτονική κοινότητα.  Πιστεύω πως ο θεσμός της «μελέτης – κατασκευής», γύρω από τον οποίο οργανώνεται κάθε δημόσιο κτίριο και χώρος στην Ελλάδα, είναι πλέον αναχρονιστικός και πρέπει να αλλάξει κατά τα σύγχρονα ευρωπαϊκά και παγκόσμια πρότυπα υλοποίησης. Αυτό διότι οι όροι της κατασκευής / εργολαβίας εκτοπίζουν την όποια αρχιτεκτονική ποιότητα μελέτης εν τη γενέσει της, όταν τα κριτήρια αξιολόγησης ενός έργου είναι ελάχιστα αρχιτεκτονικά και είναι, κατά κύριο λόγο, κατασκευαστικά και κατά τον εκάστοτε κατασκευαστή οικονομικά, αποκλείοντας παντελώς τον δημιουργό από το ίδιο του το έργο, ακόμα και κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του.  

Ζείτε μεταξύ Ιταλίας και Ελλάδας. Έχει αυτό επηρεάσει την αρχιτεκτονική σας ματιά; Αν ναι, με ποιο τρόπο;

Αν και υλοποιημένο μου έργο μου είναι κυρίως στην Ελλάδα, το ακαδημαϊκό μου έργο είναι εξ’ ολοκλήρου στο εξωτερικό. Είναι συνεπώς αδύνατον αυτή η σχέση με το εξωτερικό να μην έχει επηρεάσει τη σκέψη μου. Δεν είναι μόνον η Ιταλία, που για πολλούς λόγους θεωρώ δεύτερη πατρίδα, αλλά πρωτίστως είναι η σκέψη και η σχέση με το τι γίνεται εκτός Ελλάδος, η σχέση με τη σύγχρονη κυρίως ιστορία της Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής, κλπ. Η εκπαίδευση του αρχιτέκτονα δεν τελειώνει ποτέ και όπως έλεγε και ο Le Corbusier, η δημιουργία είναι μία επίπονη έρευνα και ο αρχιτέκτονας δεν μαθαίνει απλά κοιτάζοντας αλλά βλέποντας! Επομένως θα απαντούσα λέγοντας πως πριν το ταξίδι, μπορεί κανείς να κοιτάξει κάποιες εικόνες, στο ταξίδι όμως «βλέπει» την πραγματικότητα! Θεωρώ μεγάλη τύχη που τόσο συχνά έχω αυτό το προνόμιο.

Διδάσκετε στο Politecnico di Milano. Τι ιδέες έχουν οι φοιτητές σας; Πώς φαντάζονται τον κόσμο οι νέοι αρχιτέκτονες; Εσείς ο ίδιος παίρνετε έμπνευση από τα έργα τους;

Ουσιαστικά είναι ευθύνη μου να διδάσκω αυτά που ερευνώ εγώ στη δουλειά μου! Προσπαθώ να διδάξω πρωτίστως την ηθική διάσταση της δραστηριότητας του αρχιτέκτονα ως διανοούμενου, σε μία προσπάθεια να οραματιστούμε μαζί τον κόσμο πάνω σε ουσιαστικές πολιτιστικές αρχές.  Σε κάθε περίπτωση, σήμερα μαίνεται μια μάχη ενάντια στην κουλτούρα της εικόνας, διότι η εικόνα αποτελεί σήμερα ένα ισχυρό κώδικα επικοινωνίας στην καθημερινότητα μας...

Οι ιδέες των φοιτητών είναι πάντα πολλές και εξαιρετικές, και αυτό δεν είναι χαρακτηριστικό του Πολυτεχνείου στο οποίο διδάσκω, αλλά σε όλες τις σχολές αρχιτεκτονικής. Ασφαλώς η διδασκαλία για μένα είναι μια τεράστια πηγή εμπνευστής, κάτι σαν να δουλεύεις ταυτόχρονα 20 – 30 έργα.

Φέτος λάβατε το Βραβείο Αρχιτεκτονικής από το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής. Και μάλιστα μόνος σας…συνήθως το μοιράζονται 2-3 ή και περισσότεροι αρχιτέκτονες. Πώς νιώθετε για αυτή τη σημαντική διάκριση;

Νιώθω πολύ ωραία με το γεγονός του ότι υπάρχει αυτός ο θεσμός βράβευσης υλοποιημένου έργου και το ότι δίδεται κάθε τέσσερα χρόνια και μάλιστα μετά από επίσκεψη επιτροπής επί τόπου στο έργο! Το θεωρώ μια ουσιαστική κρίση του αρχιτεκτονικού έργου αυτό διότι η αρχιτεκτονική είναι η πραγματική εμπειρία του χώρου η οποία δεν μπορεί να αντικατασταθεί από μια απεικόνιση πόσο μάλλον εξ’ αποστάσεως, όπως συνηθίζεται τελευταία, όπου δίδονται διάφορα βραβεία αρχιτεκτονικής, ακόμα και για φωτο-ρεαλιστικές απεικονίσεις κτιρίων μέσω διαδικτύου.

Νιώθω επίσης πολύ ωραία με το γεγονός ότι μιας και πρόκειται για υλοποιημένο έργο, είχα, όπως όλοι έχουν, τη δυνατότητα να επισκεφτώ με τη σειρά μου πολλά έργα συναδέλφων, την πλειοψηφία των οποίων γνωρίζω και προσωπικά, και μπορώ να πω πως δεδομένης της οικονομικής συγκυρίας, είναι πολύ αξιόλογο το αρχιτεκτονικό υλοποιημένο έργο που παρουσιάζεται αυτή τη στιγμή στην χώρα μας, κυρίως νεώτερων από εμένα αρχιτεκτόνων. Δεν θα ήθελα να αναφερθώ στους λόγους της απόφασης της επιτροπής να απονείμει ένα μόνο βραβείο και αρκετούς επαίνους, διότι νομίζω τους εξέθεσε ο πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής, κ. Ηλίας Κωσταντόπουλος κατά την απονομή. Ομολογώ πάντως πως αυτό το βραβείο ήταν μια πολύ μεγάλη τιμή για εμένα!

Πως καταλήξατε στην ονομασία Inside-Out για το έργο σας; Μιλήστε μας λίγο για τον τρόπο που σκεφτήκατε…

Ουσιαστικά λόγω της δομής και της αστικής υπόστασης του κτιρίου. Θα έλεγα πως η όλη ιδέα εστιάζει στον κεντρικό χώρο του κτιρίου, το αίθριο. Αυτός ο χώρος τον οποίο περιβάλλει ο φέροντας οργανισμός του κτιρίου από εμφανές οπλισμένο σκυρόδεμα αποτελεί ένα χώρο στάσης στην πορεία από το δημόσιο χώρο προς τον ιδιωτικό, από την πόλη στην κατοικία. Το ‘Inside-Out’ προκύπτει από αυτή την πορεία μετάβασης, η οποία ταυτίζεται και με τη φέρουσα δομή του συνόλου. Με άλλα λόγια, η διείσδυση στο κέντρο του κτιρίου και ταυτόχρονα η «έξοδος» από το χώρο αυτό, για να εισέλθει ο χρήστης στον ιδιωτικό του χώρο, ο οποίος προβάλλεται εκ νέου προς την πόλη.

Χρησιμοποιήσατε ένα βασικό στοιχείο της παλιάς αθηναϊκής πολυκατοικίας, που όμως έχει παραμεληθεί ή και αποκλειστεί από τις νέες κατασκευές: τον ακάλυπτο. Εσείς όχι μόνο επαναφέρετε τον ακάλυπτο, αλλά τον σύρετε από την αφάνεια στο επίκεντρο. Ποιος είναι ο λόγος και πώς πήρατε αυτή τη ρηξικέλευθη απόφαση;

Ο ακάλυπτος χώρος ενός οικοπέδου, προκύπτει λόγω του ότι πάντα υπάρχει ένα ποσοστό επιτρεπόμενης κάλυψης στο κάθε οικόπεδο, σχεδόν παντού, θα έλεγα στον κόσμο και δεν αποτελεί αποκλειστικά κάποιο ιδιαίτερο στοιχείο της παλιάς αθηναϊκής πολυκατοικίας. Το ερώτημα, που αφορά στην υπόσταση αυτού του χώρου, είναι αυτό στο οποίο προσπάθησα να δώσω μία απάντηση. Πώς λοιπόν ένας κοινός χώρος, ο οποίος ουσιαστικά ανήκει σε όλους τους ιδιοκτήτες του εκάστοτε ακινήτου, δεν χρησιμοποιείται ποτέ και από κανέναν;

Στο κέντρο των πόλεων όλοι αυτοί οι ακάλυπτοι χώροι διαμορφώνουν ένα είδος κενού πυρήνα στο κέντρο του κάθε οικοδομικού τετραγώνου. Τα κτίρια με άλλα λόγια που βλέπουμε κυκλοφορώντας στους δρόμους της πόλης, οριοθετούν με την πίσω πλευρά τους, ένα μη κανονικό γεωμετρικά τις περισσότερες φορές, αλλά όχι αμελητέο ως προς την έκταση νεκρό χώρο στο εσωτερικό του κάθε οικοδομικού τετραγώνου. Αυτός ο ζωτικός από άποψη φυσικού αερισμού και φωτισμού χώρος των κτιρίων, έχει απασχολήσει ιστορικά και στη χώρα μας, για αρκετά χρόνια, αρχιτέκτονες και πολεοδόμους. Η δική μου πρόταση στον παραπάνω προβληματισμό ήταν απλά να αποδώσω σε κοινή χρήση τον ακάλυπτο χώρο του κτιρίου που σχεδίασα, ως κεντρικό χώρο μετάβασης και αλλαγής πορείας, όπως προαναφέρω, από την πόλη στον ιδιωτικό χώρο διαβίωσης.

Η όψη του κτιρίου μοιάζει συμπαγής αλλά ταυτόχρονα είναι και «αέρινη». Πώς επιτεύχθηκε κάτι τέτοιο;

Καταρχάς θέλησα να αποδώσω στο κτίριο, την άποψη «μεγάρου» κατά την κλασική έννοια. Είναι με άλλα λόγια, ένας σμιλευμένος μονολιθικός θα έλεγα όγκος χωρίς την έντονη οριζόντια συνιστώσα των εξωστών που είναι ένα χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής αθηναϊκής πολυκατοικίας.

Επίσης, η επιδερμίδα του κτιρίου, όπως αποκαλώ τις όψεις των δρόμων του κτιρίου, ήθελα να έχει ένα βάθος, ένα περιεχόμενο, να είναι κάτι περισσότερο από ένα απλό πέτασμα με ανοίγματα. Το συνθετικό αποτέλεσμα εμπεριέχει δύο αντίθετα χαρακτηριστικά: Εξωτερικά, λόγω του βάθους και ρυθμού του, παρουσιάζεται ως συμπαγής όγκος, ενώ εσωτερικά, λόγω των πολλαπλών ανοιγμάτων σε διαφορετικά ύψη, έχει μια σχεδόν διάφανη αμεσότητα με το αστικό περιβάλλον. 

Αποτελείται από κλειστούς όγκους που περιέχουν χρηστικούς χώρους των κατοικιών, από διάφανους όγκους, σαχνισιές ή αλλιώς τα λεγόμενα ‘erker’ που προβάλλουν τον χρήστη προς την πόλη, βυθιζόμενους υαλοπίνακες που μετατρέπουν μέρη της όψης σε εξώστη, και εν τέλει, αν και σχετικά διαφανείς από το εσωτερικό του κτιρίου, προστατεύουν τον εσωτερικό χώρο από την ακτινοβολία του ήλιου προσφέροντας βιοκλιματική ποιότητα σε όλους τους χώρους κατοίκησης. Όλα αυτά βέβαια, κάτω από τον αθηναϊκό ήλιο προσδίδουν στον κτιριακό όγκο ένα αναγεννησιακό ‘Chiaroscuro’!

Περιγράψτε με λίγα λόγια την έννοια του «κρεμαστού κήπου» στο τελευταίο επίπεδο του κτιρίου.

Σε όλα ανεξαιρέτως τα έργα κατοικιών που έχω κάνει, προτείνω πάντα το επίπεδο του δώματος ως έναν αναπόσπαστο χώρο διαβίωσης της κατοικίας. Αυτή η αντιμετώπιση του χώρου του δώματος δεν είναι μια δική μου εφεύρεση, αλλά είναι μία αναφορά στους πέντε κανόνες ως έκφραση της νεωτερικότητας στην αρχιτεκτονική, που αναφέρει το 1923 ο Le Corbusier στο βιβλίο του ‘Vers une Architecture’. Διαφορετικά θα έλεγα πως «επανεμφανίζεται» στο δώμα του κτιρίου, αυτό το κομμάτι γης που το περιτύπωμα του κάθε κτιρίου εκτοπίζει.

Στην προκειμένη περίπτωση, ο χώρος αυτός προτείνεται ως ένα ανοικτό στον Αττικό ουρανό δωμάτιο, με δένδρα και πισίνα, ο οποίος περιβάλλεται προς το εσωτερικό του οικοδομικού τετραγώνου, από ένα συνεχόμενο συμπαγές τοιχίο εμφανούς οπλισμένου σκυροδέματος, ενώ εξωτερικά προς την πόλη, οριοθετείται από την κατάληξη της αυτοφερόμενης όψης / επιδερμίδας του συνόλου.  Συνεπώς, στο επίπεδο αυτό, η διαλεκτική σχέση των δύο βασικών αυτών δομικών συντελεστών του κτιρίου, επιτρέπει στους επισκέπτες του ανοιχτού αυτού δωματίου, έναν εκ νέου προσανατολισμό της θέσης του κτιρίου σε σχέση με το αστικό σύνολο στο οποίο βρίσκεται.

Θα μπορούσε το Inside Out να ανήκει στο μέλλον της αθηναϊκής πολυκατοικίας; Αλήθεια, έχει μέλλον η αθηναϊκή πολυκατοικία ή χρειάζεται οι Έλληνες αρχιτέκτονες να επανεφεύρουν μια νέα συνθήκη;

Πιστεύω πως αυτό το κτίριο, είναι μια σύνθεση αυτών που εγώ έμαθα υλοποιώντας το έργο αυτό. Με άλλα λόγια, είναι αποτέλεσμα των δικών μου αναζητήσεων και έρευνας σε σχέση με τη διαβίωση στην πόλη, αλλά και μία απάντηση στα ερωτήματα που θέτει ένας αρχιτέκτονας σε σχέση με τη γεωγραφική μορφολογία της πόλης, το κλίμα και την ιστορία της.

Από την άλλη, δεν πιστεύω πως όλα αυτά αντιπροσωπεύουν τη μόνη αρχιτεκτονικά όμορφη και λειτουργική απάντηση. Όλα τα στοιχεία που ενσωματώνονται στην πολυκατοικία αυτή, ήδη υπάρχουν στη πόλη μας και στην ιστορία γενικά.  Δεν πρόκειται συνεπώς για μια εφεύρεση, αλλά για μια επανεφεύρεση, όπως συχνά αναφέρω, ένα «ανακάτεμα της τράπουλας», προσδοκώντας αυτή τη νέα συνθήκη ζωής στη σύγχρονη πόλη. Εν κατακλείδι, ναι, η αθηναϊκή πολυκατοικία, αναγκαστικά θα μεταλλαχθεί, όπως μεταλλάσσεται η πόλη μας και η ζωή σ΄ αυτήν.  Ας περιμένουμε όμως λίγο, για το πώς θα δεχθεί το μέλλον το ‘Inside Out” κτίριο μου, διότι ο χρόνος είναι πάντα ο απόλυτος κριτής των σκέψεων μας.

Αρχιτεκτονική Μελέτη: Nikos Ktenas Architecture 
                                      Νίκος Κτενάς

Συνεργάτες Γραφείου:  Βάνια Αγγελοπούλου
                                      Κατερίνα Βασιλάκου – AVW architects
                                     Κατερίνα Κεφαλογιάννη
                                    Πάνος Κουκόπουλος
                                   Geraldo Tzemali
                                  Δημήτρης Ξυνομηλάκης

Φωτογραφίες: Μαριάνα Μπίστη