Στην πόλη μας σαν «στο σπίτι μας»

Οι αρχιτέκτονες που απέσπασαν το βραβείο καλύτερης «ουτοπικής πρότασης» στον διαγωνισμό Re-think Athens, εξηγούν τη φιλοσοφία του σχεδίου τους.

Των Κώστα Τσιαμπάου και Μυρτώς Κιούρτη

Γιατί είναι έτσι οι πόλεις μας; Φταίει το κράτος; Φταίνε οι αρχιτέκτονες; Ή μήπως η σχέση που έχουμε εμείς οι ίδιοι, οι Έλληνες πολίτες, με το δημόσιο χώρο;

Η εικόνα της ελληνικής πόλης είναι η αντανάκλαση του πώς αντιλαμβανόμαστε και πώς διαπραγματευόμαστε τη σχέση μας όχι μόνο με το δημόσιο χώρο, αλλά με το δημόσιο βίο και με την κοινωνία συνολικά, με ό,τι δηλαδή εκτείνεται πέρα από τον προστατευτικό και μαζί προστατευμένο κλοιό της ιδιωτικής μας σφαίρας.

Οι Έλληνες έχουμε μια ιδιόμορφη σχέση με το συλλογικό, το δημόσιο. Σαν άνθρωποι νοιαζόμαστε ιδιαίτερα για ό,τι νιώθουμε ότι είναι κτήμα μας, περιουσία μας, δικό μας ή των «δικών» μας. Οτιδήποτε όμως βρίσκεται εκτός αυτών των ορίων, όπως το δημόσιο ή το συλλογικό, μας μοιάζει ανοίκειο, ξένο (δηλαδή από-έξω), εξωτερικό και συχνά το αντιμετωπίζουμε με αδιαφορία, αν όχι με εχθρότητα. Αυτή η ιδιότυπη σχέση που έχουμε με οτιδήποτε είναι δημόσιο βασίζεται κυρίως σε πολιτισμικές ιδιαιτερότητες της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας.

Στην Ελλάδα ο καθένας μας κατέχει συνήθως ένα μικρό κομμάτι ιδιοκτησίας, το οποίο έχει δικαίωμα να φτιάξει όπως αυτός νομίζει: είναι ο χώρος του, το σπίτι του, το ισχυρό αυτό κύτταρο της ιδιωτικής του ζωής. Είναι άλλωστε γνωστό ότι η Ελλάδα παρουσιάζει ένα πολύ μεγάλο ποσοστό διασποράς της ιδιοκτησίας και αντίστοιχα υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης, πολύ μεγαλύτερο από αυτό που συναντάμε στις υπόλοιπες δυτικές κοινωνίες. Στην Ελλάδα η σχέση του ατόμου με τον δικό του, προσωπικό, ιδιωτικό και άρα οικείο χώρο είναι εξαιρετικά σημαντική. Οι Έλληνες αγαπάμε τα σπίτια μας, νιώθουμε υπεύθυνοι για αυτά, τα φροντίζουμε, τα θεωρούμε σχεδόν προέκταση του εαυτού μας.

Αντίθετα, με έναν περίεργο τρόπο, νιώθουμε ότι ο δημόσιος χώρος, η πόλη, δεν μας ανήκει, τουλάχιστον όχι με τον τρόπο που μας ανήκει το δικό μας μικρότερο ή μεγαλύτερο κομματάκι γης. Έτσι, για παράδειγμα, θεωρούμε εντελώς ανάρμοστο να έχουμε σκουπίδια στο σαλόνι μας, όχι όμως και τόσο τραγικό να έχουμε σκουπίδια στο σαλόνι της πόλης μας, δηλαδή στις πλατείες της. Θα ποτίσουμε τις γλάστρες στο περιμετρικό μας μπαλκόνι, πολύ σπάνια όμως τα δεντράκια στο δημόσιο μπαλκόνι, δηλαδή στο πεζοδρόμιό μας.

Κι αυτό γιατί θεωρούμε ότι για αυτόν το χώρο, ο οποίος δεν είναι δικός μας, δεν είναι το σπίτι μας, κάποιος άλλος, που δεν είμαστε εμείς, είναι υπεύθυνος, κάποιος άλλος θα τον φροντίσει, κάποιος άλλος θα τον νοιαστεί, κάποιος άλλος θα τον προστατεύσει. Μόνο που στην πραγματικότητα αυτός ο «άλλος» δεν υπάρχει ή τουλάχιστον δεν υπάρχει με τον τρόπο που εμείς τον φανταζόμαστε. Διότι αυτός ο «άλλος» είναι απλά όλοι εμείς μαζί.

Κάνοντας αυτές τις σκέψεις αποφασίσαμε να συμμετέχουμε στον ευρωπαϊκό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό Re-Think Athens, για τον ανασχεδιασμό του κέντρου της Αθήνας με άξονα την οδό Πανεπιστημίου, θέλοντας να προτείνουμε κάτι που θα επιχειρούσε να αλλάξει αυτή ακριβώς την σχέση μας με την πόλη.

Σκεφτήκαμε ότι αφού οι Έλληνες έχουμε μάθει να αγαπάμε τόσο πολύ το δικό μας χώρο και αφού δεν έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε δικόν μας το χώρο της πόλης, τότε ας κάνουμε το εξής: ας πάρουμε αυτόν το δημόσιο χώρο, την Πανεπιστημίου για παράδειγμα, και ας τη χωρίσουμε σε μικρά κομμάτια γης των 50 τετραγωνικών, δηλαδή περίπου όσο είναι ένα δυάρι. Ας καλέσουμε μετά τους Αθηναίους πολίτες να «υιοθετήσουν» ο καθένας ένα τέτοιο μικρό κομμάτι γης, να αναλάβουν δηλαδή υπό την προστασία τους, σαν να είναι σπίτι τους, ένα τμήμα του δημόσιου χώρου της πόλης.

Η περίοδος υιοθεσίας των μικρών αυτών δημόσιων-ιδιωτικών χώρων θα είναι τέσσερα χρόνια. Οι πολίτες που θα υιοθετούν τμήματα του δημόσιου χώρου θα επιλέγονται βάσει ενός κειμένου τους στο οποίο θα αναφέρουν για ποιους λόγους επιθυμούν να συμμετέχουν σε μια τέτοια διαδικασία. Η επιλογή θα γίνεται από μια επιτροπή η οποία θα απαρτίζεται από εκπροσώπους του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, του Δήμου Αθηναίων, της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Ακαδημίας Αθηνών.

Ο κάθε Αθηναίος ο οποίος θα υιοθετεί ένα τέτοιο κομματάκι του δημόσιου χώρου θα μπορεί να φυτέψει εκεί το δέντρο του και να φτιάξει, σε συνεργασία με ένα εργαστήριο που θα υποστηρίζεται από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων και τη Σχολή Καλών Τεχνών, μια μικρή κατασκευή, όπως ένα στέγαστρο, ένα καθιστικό, ένα έργο τέχνης. Επίσης θα μπορεί να «κλείνει» αυτό το κομμάτι του δημόσιου χώρου τρεις φορές τον χρόνο προκειμένου να κάνει εκεί τη γιορτή του ή το πάρτι του των γενεθλίων του. Κάθε πολίτης τέλος θα έχει δικαίωμα και μαζί υποχρέωση να αναγράφει το όνομά του και μαζί μια φράση που τον εκφράζει, στο δάπεδο του δικού του δημόσιου χώρου.

Αυτή η κίνηση θα είναι δηλωτική του συμβολαίου που συνάπτει με την πόλη, ότι αυτός δηλαδή θα έχει υπ’ ευθύνη του αυτό το μικρό κομμάτι γης που όλοι εμείς του εμπιστευόμαστε. Ας θυμηθούμε εδώ μια πρακτική που μας έρχεται από τα παλιά και η οποία φαίνεται ότι στην ελληνική περίπτωση λειτουργεί καλά. Στα χωριά, μπορεί κάποιος να δωρίσει κάτι στην κοινότητα, όπως τη βρύση της πλατείας. Πάντα ο δωρητής αναγράφει το όνομά του σε αυτό που προσφέρει και έτσι καθίσταται υπεύθυνος για την καλή λειτουργία του και τη συντήρησή του. Στη συνέχεια μιας τέτοιας παράδοσης βρίσκεται και η πρακτική της αναγραφής του ονόματος του πολίτη που υιοθετεί μέρος του δημοσίου χώρου στην περίπτωση της Πανεπιστημίου.

Για να μπορέσει να λειτουργήσει αποτελεσματικά μια τέτοια συνθήκη θα υπάρχει μια σειρά από κανονισμούς (η Χάρτα της Πανεπιστημίου) όπου θα ορίζονται ποιες ακριβώς είναι οι υποχρεώσεις και ποια τα δικαιώματα των πολιτών οι οποίοι συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικασία. Με έναν τέτοιο τρόπο η οδός Πανεπιστημίου θα μπορούσε να γίνει το πείραμα και μαζί το σύμβολο μιας νέας σχέσης μας με το δημόσιο χώρο, το δημόσιο βίο και την κοινωνία μας συνολικά. Στο κέντρο δηλαδή της πόλης μας, θα δοκιμάζαμε τους εαυτούς μας, και θα προσπαθούσαμε να αμφισβητήσουμε συνήθειες και νοοτροπίες που μέχρι σήμερα μας εμποδίζουν να φτιάξουμε την πόλη μας και μαζί με αυτήν την κοινωνία μας όπως στ' αλήθεια τις θέλουμε: αγαπώντας τες δηλαδή και φροντίζοντάς τες σαν να είναι το σπίτι μας!

Η συμμετοχή μας, την οποία δουλέψαμε σε συνεργασία με τον κοινωνιολόγο Παναγή Παναγιωτόπουλο, διακρίθηκε στο διαγωνισμό αποσπώντας το βραβείο της καλύτερης ουτοπικής πρότασης. Νιώθουμε μεγάλη χαρά για αυτή τη βράβευση αν και εμείς από την αρχή πιστεύαμε ότι η πρότασή μας είναι μια ουτοπία «ρεαλιστική», ένα όραμα δηλαδή για την Αθήνα που όμως πατάει πάνω στην πραγματικότητα αυτού που όντως είμαστε.

Κώστας Τσιαμπάου και Μυρτώ Κιούρτη