The Living Machine

Eπιμέλεια κειμένων: Τζίνα Σωτηροπούλου/architectones02

O Πέτρος Νικόλτσος επιστρέφει στην αποτύπωση του αθηναϊκού αστικού τοπίου, αυτή τη φορά με θέμα μια θεμελιακή του μονάδα: την πολυκατοικία. Ο φωτογραφικός του φακός συνομιλεί με εκλεκτά δείγματα της δεκαετίας του ’30 – την περίοδο που μεσουρανεί η καθαρή, γεωμετρική και ανεπιτήδευτη αρχιτεκτονική με τους συμπαγείς όγκους και τις δυναμικές γραμμές, με τα ιδιότυπα έρκερ και τους μικρούς εξώστες.«Το σπίτι είναι μια μηχανή για να κατοικείς. Λουτρό, ήλιος, ζεστό νερό, κρύο νερό, επιθυμητή θερμοκρασία, συντήρηση τροφίμων, υγιεινή, και η ανάλογη ομορφιά. Η πολυθρόνα είναι μια μηχανή για να κάθεσαι, κλπ: ο Maple έδειξε τον δρόμο. Οι νιπτήρες είναι μηχανές για να πλένεσαι: Τους δημιούργησε ο Twyford.

Η σύγχρονη ζωή, ολόκληρη η δραστηριότητά μας, με εξαίρεση την ώρα του τίλιου και του χαμομηλιού, δημιούργησε τα αντικείμενά της: το κοστούμι της, το στυλό της, το eversharp της, τη γραφομηχανή της, την τηλεφωνική συσκευή της, τα θαυμάσια έπιπλα γραφείου, τα κρύσταλλα του Saint-Gobain και τα μπαούλα “Innovation”, το ξυραφάκι Gillette και την αγγλική πίπα, το καπέλο μελόν και τη λιμουζίνα, το υπερωκεάνιο και το αεροπλάνο. Η εποχή μας ορίζει το στυλ της καθημερινά. Είναι μπροστά στα μάτια μας. Μάτια που δεν βλέπουν». Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική (μτφρ. Π. Τουρνικιώτης, εκδ. Εκκρεμές, 2004)

«Η Κατασκευή ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΤΕΚΕΤΑΙ∙ η Αρχιτεκτονική ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΥΓΚΙΝΕΙ. Η αρχιτεκτονική συγκίνηση γεννιέται όταν μέσα μας ηχεί το έργο στην ολική αρμονία του σύμπαντος, τους νόμους του οποίου υπομένουμε, αναγνωρίζουμε και θαυμάζουμε. Όταν επιτευχθούν ορισμένες σχέσεις, το έργο μας αιχμαλωτίζει. Αρχιτεκτονική σημαίνει “σχέσεις”, είναι “καθαρή δημιουργία του πνεύματος”» Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική (εκδ. Εκκρεμές, μετ. Π. Τουρνικιώτης). Η ελληνική αρχιτεκτονική του ρατιοναλισμού αποτυπώνεται σ’ αυτήν την μοντέρνα πολυκατοικία του Νικόλαου Νικολαΐδη (1892-1967), σφηνωμένη στη γωνία Πατησίων και Μετσόβου.

Ένας αρμονικά στέρεος χώρος εμποτισμένος με αθηναϊκές μνήμες, ένας τόπος όπου υμνείται η παντοδυναμία της γεωμετρίας. Καμπυλόμορφοι εξώστες, συμπαγή στηθαία, ευθυτενή μεταλλικά κιγκλιδώματα, διακριτικά ξύλινα κουφώματα. Σε κερδίζει η μονότονη επανάληψη των ορόφων, η διαύγεια της κατασκευής, η μονοχρωματική τυποποίηση των όψεων, η φονξιοναλιστική συμμετρία. Απαλλαγμένη από περιττά διακοσμητικά στοιχεία, έρχεται να αποδώσει τα εύσημα πρωτίστως στη λειτουργικότητα της κατασκευής και μετά στη μορφή και να μιλήσει με μαθηματικούς κανόνες αρμονίας για τη μαγεία των βιομηχανικών υλικών. Η κορυφογραμμή της, δυναμική απόληξη της ευφυούς κάτοψής της, χαράσσει έντονα τον αττικό ουρανό και προβάλλει τις προσδοκίες των κατοίκων του χθες στο σήμερα.

Η εξαώροφη πολυκατοικία Σαββίδη, έργο του Νικόλαου Νικολαΐδη (1892-1967), αποτελεί ένα από τα ωραιότερα παραδείγματα αθηναϊκής πολυκατοικίας της δεκαετίας του '30 που ασπάζεται τον μοντερνισμό. Δείγμα μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής με σαφείς αναφορές στις καθαρές γεωμετρικές γραμμές και την απόλυτη πειθαρχία του Bauhaus, η πολυκατοικία του 1934 που στέκει με το βλέμμα της στραμμένο προς την Πλατεία Αιγύπτου, διαμορφώνει τις όψεις της με έντονες αρχιτεκτονικές προεξοχές, τα λεγόμενα έρκερ, επανασυνθέτοντας ένα ιδιαίτερο οπτικό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο χωρίς τη χρήση οποιουδήποτε διακοσμητικού στοιχείου, παρά μόνο με την πλούσια μορφολόγηση των όγκων της.

Λόγω της προνομιακής της θέσης σου δίνεται η δυνατότητα της θέασής της από απόσταση και ως εκ τούτου μπορείς να θαυμάσεις τον εντυπωσιακό χειρισμό της γωνίας του κτιρίου, στο σημείο τομής των δυο όψεων, πράγμα σύνηθες στις πολυκατοικίες αυτής της περιόδου. Η επεξεργασία της ακμής υπό την μορφή καμπυλόμορφων στηθαίων εντείνει στην καθαρή και διαυγή πλαστικότητα της σύνθεσης. «Οι πρωτογενείς μορφές είναι οι ωραίες μορφές, επειδή διαβάζονται καθαρά», τονίζει ο Le Corbusier στο Για μια αρχιτεκτονική. Η πολυκατοικία Σαββίδη ανοικοδομείται πάνω στο τρισδιάστατο πλέγμα ενός κατασκευαστικού κανάβου, ακολουθώντας πιστά τις επιταγές του γνώριμου μοντερνιστικού μότο «η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία».

Στη συμβολή των οδών Μπουμπουλίνας και Μετσόβου βρίσκεται η χαρακτηριστική αυτή όψη ισογείου πολυκατοικίας του μεσοπολέμου στην οποία αχνοφαίνεται η προεξοχή των υπερκείμενων ορόφων -είτε με τη μορφή εξωστών, είτε με τη μορφή έρκερ. Ο υπερκείμενος όγκος του κτιρίου εισβάλλει δυναμικά στον δημόσιο αστικό χώρο, ενώ το ισόγειο οριοθετείται αυστηρά στην ρυμοτομική γραμμή. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου το οποίο συναντάται και εδώ είναι η επίχριση των εξωτερικών όψεων με τσιμεντοκονία ή αλλιώς αρτιφισιέλ, αντί για τον συνήθη σοβά, η οποία αναμειγνυόμενη με κάποιο γήινο χρώμα προσδίδει στο κτίριο μια γκρίζα απόχρωση.

Η όψη του ισογείου είναι απλή, επίπεδη και συνεχής, με μικρά και συντηρητικά ακόμη -για τη μετεξέλιξη του μοντέρνου κινήματος- ανοίγματα, που ασπάζονται μια συμμετρικότητα που προσιδιάζει σε κλασικιστικά πρότυπα με ισότιμη εναλλαγή κενών και πλήρων. Στο κτίριο αυτό, αλλά και σε αντίστοιχα της περιόδου, οι αρχιτέκτονες αφήνουν πίσω τους τα γαλλικά και τα γερμανικά σκούρα δίνοντας χώρο στα ξύλινα ρολλά που αποτελούν τον προπομπό των μεταλλικών κουφωμάτων. Μινιμαλιστικής αισθητικής, τα ξύλινα ρολλά είναι λειτουργικά και «οικολογικά», μιας και δίνουν τη δυνατότητα του ελεγχόμενου φωτισμού και αερισμού και είναι περισσότερο ευέλικτα εξοικονομώντας πολύτιμο χώρο. Στην όψη αυτού του κτιρίου διακρίνεται και ένα στρογγυλό παράθυρο-φεγγίτης με σαφείς αναφορές στην υψηλή τεχνολογία των υπερωκεάνιων και στη προκήρυξη του προγράμματος του L' Esprit Nouveau, τον Οκτώβριο του 1920 από τον Le Corbusier.

Πολυκατοικία του μεσοπολέμου, έργο του Θουκυδίδη Βαλεντή (1908-1982), ορθώνεται με την ψυχρή κομψότητα που αρμόζει σε μια φονξιοναλιστική αρχιτετονική, πάνω σε έναν από τους κεντρικότερους αθηναϊκούς δρόμους, στο νούμερο 37 της οδού Ακαδημίας, στη συμβολή με την οδό Ομήρου. Μικροί και ασυνεχείς εξώστες, ορθοκανονικά πρίσματα, έρκερ, συμπαγείς όγκοι, δυναμικές γραμμές και ιδανικές αναλογίες συμβαδίζουν όχι μόνο με μια στροφή σε νέες τεχνολογίες και βιομηχανικά υλικά αλλά και σε μια αναζήτηση της διεθνούς αρχιτεκτονικής.

Μιας μοντέρνας αρχιτεκτονικής χωρίς «τόπο», μιας αρχιτεκτονικής ανεξάρτητης από συγκεκριμένες συνθήκες και περιβάλλοντα. Η στιβαρή γεωμετρικότητα του μοντερνισμού, η αλήθεια της κατασκευής και η ζωντάνια της κάτοψης, είναι μόνο μερικά από τα στοιχεία που κάνουν αυτήν την πολυκατοικία ανθεκτική στον χρόνο. «Πόσες φορές δεν κατοικούμε άνετα και ευχάριστα σε παλιά οικοδομήματα. Πόσες φορές δεν αναζητάμε τους παλιούς δρόμους και τις παλιές πλατείες, για να πάρει η ανάσα μας έναν πιο ισορροπημένο ρυθμό. Πόσο συχνά δεν αισθανόμαστε μια ζεστασιά, μια θαλπωρή στην ψυχή μας κοιτάζοντας μια παλιά πρόσοψη». Άρης Κωνσταντίδης, Detail/ Τεύχος 1/ 1964

Η ευρεία διάδοση του μοντερνισμού μετά το 1930, ο νόμος 3741/1929 «περί οριζοντίου ιδιοκτησίας» αλλά και η έκδοση του Διατάγματος της 14.5.1934 «περί ύψους οικοδομών Αθηνών και περιχώρων» έδωσε την ώθηση για μια έξαρση της ανάπτυξης της μοντέρνας πολυκατοικίας σε ολόκληρο τον αθηναϊκό χώρο. Η αστική πολυκατοικία στον κεντρικό πολεοδομικό ιστό της πόλης είναι γεγονός. Στο Προάστιο ή αλλιώς στα σημερινά Εξάρχεια, στη δεκαετία του ’30, άρχισαν να ξεφυτρώνουν πολυκατοικίες που επισκίασαν τα διώροφα νεοκλασικά και τα εκλεκτικιστικά αρχοντικά.

Την παράσταση κλέβει τώρα η δυναμική σύνθεση, η λειτουργική κάτοψη, η έντονη αίσθηση της μονολιθικότητας με προεξέχουσες πρισματικές πινελιές, ένα μαγικό παιχνίδισμα των όγκων με το φως και τη σκιά. Η πολυκατοικία στη συμβολή των οδών Τζώρτζ και Σολωμού είναι ένα από αυτά τα κτίρια που συνομολογούν πως «υπάρχει μια αρχιτεκτονική που σχετίζεται με τη μουσική, που έχει την ικανότητα να ανυψώνει την ψυχή σε τόνο δημιουργικό και να την κάνει ηχηρή και γόνιμη». «Πες μου, αφού είσαι τόσο ευαίσθητος στις προσπάθειες της αρχιτεκτονικής, δεν έχεις παρατηρήσει, περιδιαβάζοντας στην πολιτεία τούτη, πως ανάμεσα στα χτίρια που τη γεμίζουν, άλλα είναι βουβά∙ άλλα μιλούνε∙ κι άλλα, τέλος, τα πιο σπάνια, τραγουδούν;» Paul Valéry, Ευπαλίνος ή Ο αρχιτέκτων (εκδ. Άγρα, μετ. Έλλη Λαμπρίδη)

Στην οδό Στουρνάρη, γωνία με Ζαΐμη, το βλέμμα σου καθηλώνει αυτή η απόλυτα μοντερνιστική πολυκατοικία με σαφείς και διακριτές επιρροές από τον Le Corbusier και το 4ο Συνέδριο CIAM που έγινε στην ΑΘήνα το 1933 με θέμα "The Functional City". Έργο του Θουκυδίδη Βαλεντή (1908-1982) και του Πολύβιου Μιχαηλίδη (1892-1967), η πολυκατοικία αυτή του 1934 έχει συνδέσει το όνομά της με τις νέου τύπου πολυκατοικίες που εισήγαγαν τις καθαρές μορφές του Bauhaus και αποτελεί μια από της αυθεντικότερες εκφράσεις του Διεθνούς Μοντέρνου Κινήματος.

Στενά και επιμήκη ανοίγματα, μεγάλα συρόμενα τζαμιλίκια με μεταλλικό σκελετό -ιδιαίτερα πρωτοποριακά για την εποχή τους- διατρέχουν ολόκληρη την όψη επί της Ζαΐμη με σημειακές παρεμβολές εξωστών και στις δυο όψεις. Αυτές οι οριζόντιες συνεχείς ζώνες, εκφράσεις μιας φωτεινής, καθαρής και υγιούς αρχιτεκτονικής, παραπέμπουν σε βιομηχανικά κτίρια, κτίρια που ενέπνευσαν το μοντέρνο κίνημα αλλά και δανείζονται στοιχεία από τα σχολεία του Μητσάκη και του Καραντινού, της ίδιας περιόδου.

Η εντελώς καθαρή και επίπεδη όψη, χωρίς καν την προσθήκη έρκερ, επεκτείνεται και σε ύψος διαμορφώνοντας έναν νέο τύπο «πέργκολας» υπό τη μορφή μεγάλων ανοιγμάτων που αποκαλύπτουν τον φέροντα οργανισμό με την ολική διάτρηση της τοιχοποιίας. Αντίστοιχη και ίσως σημαντικότερη συμβολή αυτής της πολυκατοικίας στη μετεξέλιξη της κατοικίας αποτελεί η μοναδική αντιμετώπιση της κάτοψης.

«Ειδικά η πολυκατοικία αυτή… διακρίνεται σαν κάτοψη για τον κανονικό της κάναβο και τα ελεύθερα κυλινδρικά υποστηλώματα σε υποχώρηση από την πρόσοψη», επισημαίνει ο Δημήτρης Φιλιππίδης στη Νεοελληνική Αρχιτεκτονική (εκδ. Μέλισσα), χαρακτηριστικά γνωρίσματα της «λεκορμπυζιανής» επιρροής. Αξίζει να σημειωθεί πως η πολυκατοικία αυτή διαθέτει ακόμα και χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων στο ισόγειο, εκτός βέβαια από τους πολλαπλούς νεωτερισμούς όπως η κεντρική θέρμανση, το λουτρό, ο ανελκυστήρας, το κοινόχρηστο πλυσταριό, οι αποθήκες, ο ακάλυπτος και το δώμα-υπαίθρια «υπερυψωμένη αυλή» που αντιπροσωπεύουν μεγάλο μέρος των πολυκατοικιών του ’30 που ανήκουν στο μοντέρνο κίνημα.

Είκοσι επιπλέον κάδρα φονξιοναλιστικής αρχιτεκτονικής αιχμαλωτίζουν την αξία του λειτουργικού σχεδιασμού μέσα από πολλαπλά χωροχρονικά στιγμιότυπα μιας πολυκατοικίας που ασπάζεται τη νέα τεχνολογία και τα νέα υλικά, το οπλισμένο σκυρόδεμα και το μέταλλο.

«Ένα σπίτι είναι φτιαγμένο για να κατοικείται. –Αδύνατον!-Και όμως, ναι! – Μα είστε ένας ουτοπιστής!» Η κατοικία, έρχεται να μεταφέρει τον σύγχρονο τρόπο ζωής κάθε εποχής, λέει ο Le Corbusier και συμπληρώνει πως «Το σπίτι είναι μια μηχανή για να κατοικείς» ή πιο σωστά «La maison est une machine à habiter», στο έργο του Vers une Architecture του 1923. Θαυμάζοντας τα αεροπλάνα ως μηχανές πτήσης, η κατοικία πρέπει να είναι ένα οργανικό σύνολο χωρικών ενοτήτων που λειτουργούν συντονισμένα, αποτελεσματικά, συνθετικά.

Το κλιμακοστάσιο στην πολυκατοικία των Βαλεντή-Μιχαηλίδη σχεδιάζεται εν είδει αρχιτεκτονικού περιπάτου, μια ρευστή αλλά γραμμικά συνεχής περιήγηση μέσα στη στιβαρή μάζα του κτιρίου, μέσα από την οποία «κατοικείς τον κοινόχρηστο κάναβο»: σου προσφέρονται εκείνες οι ιδιαίτερες θεάσεις και οπτικές φυγές προς τον ακάλυπτο, τον εξωτερικό υπαίθριο χώρο. Επιπρόσθετα, σε ανεβάζει στα διαμερίσματα της πολυκατοικίας, δύο ανά τυπικό όροφο, ενώ ο τελευταίος και το δώμα έχουν διαμερίσματα διπλού ύψους. Η εσωτερική διάταξη σέβεται τις αναλογίες, συνομιλεί με την ανθρώπινη κλίμακα και επαναπροσδιορίζει τα συνθετικά εργαλεία για την ενορχήστρωση ενός καλοκουρδισμένου αρχιτεκτονικού συνόλου που αποδεικνύεται τόσο αποδοτικά λειτουργικό όσο μια καλομελετημένη μηχανή.