Δημήτρης Α. Φατούρος 1928-2020: Μια συζήτηση μαζί του το 2010

Από τους πιο γνωστούς Έλληνες αρχιτέκτονες και διανοητές, υπήρξε για χρόνια ξακουστός καθηγητής της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Μετά από σύντομη νοσηλεία στο Ιατρικό Διαβαλκανικό ο αρχιτέκτονας, ζωγράφος, πανεπιστημιακός και συγγραφέας Δημήτρης Φατούρος άφησε την τελευταία του πνοή στη Θεσσαλονίκη το Σάββατο 7 Νοεμβρίου. Διετέλεσε πρύτανης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από το 1983 έως το 1988, και εξωκοινοβουλευτικός υπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων στην τελευταία κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου από τον Οκτώβριο του 1993 έως τον Ιούλιο του 1994. Το 1990 ήταν υποψήφιος δήμαρχος Θεσσαλονίκης με την στήριξη τόσο του ΠΑΣΟΚ και της ευρύτερης Αριστεράς, αλλά έχασε για ελάχιστες ψήφους από τον Ντίνο Κοσμόπουλο. Ανάμεσα στα σημαντικά ιδιωτικά και δημόσια έργα του ξεχωρίζει ο σχεδιασμός της Εθνικής Πινακοθήκης, από τα χαρακτηριστικότερα κτίρια της Αθήνας. Το 2010 ο Φοίβος Σακαλής είχε συναντηθεί με τον Δημήτρη Φατούρο με την ευκαιρία της μεγάλης αναδρομικής έκθεσης του έργου του που οργάνωσε το Μουσείο Μπενάκη, κτήριο οδού Πειραιώς. Διαβάστε την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτησή τους παρακάτω.

Πώς βλέπετε την Αθήνα από τη σκοπιά του αρχιτέκτονα;
Η Αθήνα είναι μια πόλη πολύ ζωντανή και με πολλά θετικά στοιχεία. Αν μπορούσε να οργανωθεί το αστικό περιβάλλον με μικρές πλατείες, με μικρές ζώνες πρασίνου, με ήσυχες διαδρομές ή με διαδρομές όπου θα κυριαρχούσε το νερό, θα γινόταν εξαιρετική. Ακόμα κι έτσι, με μικρές επεμβάσεις, με μικροπολεοδομία, κάτι τέτοιο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Χρειάζεται φροντίδα η πόλη. Από την καθαριότητα μέχρι τη δημιουργία μικρών πυρήνων πρασίνου. Αυτά που λέω δεν είναι ρομαντισμός αλλά άγρια πραγματικότητα. Τέτοιες μικρές επεμβάσεις αλλάζουν από το μικροκλίμα μιας περιοχής μέχρι την αντίληψη των ανθρώπων για την πόλη τους. Για παράδειγμα θα μπορούσε να αποκαλυφθεί ο Ιλισσός από τους στύλους του Ολυμπίου Διός μέχρι του Φιξ.

Πώς από την εξαιρετική αισθητική των παλιών σπιτιών στα Ζαγοροχώρια και στις Κυκλάδες, φτάσαμε στην απουσία αισθητικής τού σήμερα;
Η αισθητική τού χθες δεν προέκυψε από ειδικό πρόγραμμα αισθητικής! Προέκυψε από τις συνθήκες. Ήταν τέτοια τα μεγέθη και τέτοια τα υλικά, που de facto η αισθητική θα ήταν αυτή. Όταν χτίζεις μόνο με πέτρα και μόνο δύο ορόφους προκύπτουν κατασκευές φιλικές προς το περιβάλλον. Σήμερα δεν προσέχουμε να μην τραυματίζουμε το τοπίο. Παρ’ όλα αυτά, τελευταία αρχίζει να εμφανίζεται μια διαφοροποίηση. Για παράδειγμα, όταν κατευθύνομαι προς το αεροδρόμιο, βλέπω κομμάτια της Αττικής οδού που μοιάζουν με έργο τέχνης. Καθώς κατεβαίνουν οι λωρίδες των δρόμων και διασταυρώνονται με τους άλλους, δημιουργείται ένα πολύ ζωντανό θέαμα. Σε ορισμένα σημεία της Αττικής θα μπορούσαμε να κατασκευάσουμε και ουρανοξύστες. Όχι βέβαια στην Πλάκα ή στην παραλία του Σαρωνικού. Πρέπει να υπάρχει μέριμνα για το βαθμό στον οποίο η αγορά θα «κατακτήσει» το περιβάλλον, πόσο και πού. Χωρίς αυθαιρεσία. Αυτό είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα.

Ιδίως για την Ελλάδα…
Δεν θα συμφωνήσω. Καταστροφές έχουν συμβεί παντού. Στη Γαλλία, στην Ισπανία και στην Ιταλία. Στο Μόντε Κάρλο τώρα προχωρούν να χτίζουν μέσα στη θάλασσα, μπροστά από την υπάρχουσα ακτή, προκειμένου να δημιουργήσουν νέα θηριώδη κτίρια. Σίγουρα όμως πάσχουμε και στην Ελλάδα. Θα ήθελα να προχωρώ στη Συγγρού και να αισθάνομαι ότι πλησιάζω στο νερό. Όπως ένα μικρό παιδί που τρέχει προς το νερό. Αυτά είναι που προσφέρουν ευτυχία στους ανθρώπους.

Ανάμεσα στις πολλές μελέτες σας υπάρχει μία που αφορά τη Μεσόγειο. Πόσο κοινή είναι τελικά η αρχιτεκτονική στην ευρύτερη περιοχή;
Αφορμή για τη δική μου μελέτη γύρω στο 1982 ήταν η μελέτη του Fernand Braudel, ένα έργο θεμελιώδες, για τη Μεσόγειο, τα κοινά στοιχεία και τον κοινό τρόπο ζωής γύρω από αυτή. Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα και δημιουργική περιοχή με κοινές συνισταμένες. Ο τρόπος ζωής, τα τρόφιμα, η αρχιτεκτονική, το κλίμα, όλα είναι σχετικά. Για παράδειγμα, η Φοινικιά της Σαντορίνης του ’50 θυμίζει τα χωριά της Συρίας. Ακόμα και ο τρόπος που είναι δομημένες οι κοινωνίες, οι κοινότητες και οι οικογενειακές σχέσεις μοιάζουν. Και σήμερα αν ταξιδέψει κανείς στην Μάλτα, στα νησιά της Ισπανίας, στην Κορσική, στη Σαρδηνία και τη Σικελία, θα διαπιστώσει ότι υπάρχουν πάρα πολλές ομοιότητες με τα νησιά του Αιγαίου. Είναι σαν μια ευρύτερη, πολύ μεγάλη οικογένεια. Ακόμα και ο τρόπος καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος γίνεται με τον ίδιο τρόπο. Όπως οι Ισπανοί έχτισαν τεράστιες τουριστικές μονάδες πάνω στις παραλίες με ολέθριες συνέπειες για το φυσικό χώρο, έτσι έγινε και στην Κρήτη.

Ποιο μοντέλο θα έπρεπε να έχει ακολουθηθεί για τον τουρισμό;
Θυμάμαι ότι ο Αντώνης Τρίτσης –που έφερε ένα σωρό ωραίες ιδέες στην καθημερινή συζήτηση για τις πόλεις– ήθελε πάση θυσία να αποφύγουμε τις τεράστιες επεμβάσεις. Αλλά και η διασπορά εκατοντάδων μικρότερων κατασκευών γεννά κι αυτή προβλήματα. Μοιάζει με άλυτο αίνιγμα η ορθολογική ανάπτυξη. Και, απ’ ό,τι φαίνεται, μόνο ένας συνδυασμός και των δύο, δηλαδή μεγάλων και μικρών καταλυμάτων, μπορεί να φέρει μια ισόρροπη ανάπτυξη. Όμως είναι περίπλοκο το πρόβλημα. Εδώ βλέπουμε ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι οι οποίοι επιλέγουν ως τρόπο διακοπών να είναι «εγκιβωτισμένοι» σε τεράστιες μονάδες οι οποίες παρέχουν μόνο ψήγματα φύσης. Θεωρώ ότι ο φυσικός χώρος, το φυσικό τοπίο, η γεωγραφία, είναι ένα δημιουργικό μέρος της καθημερινής μας ζωής. Δεν χρειάζεται να το αποκαλέσουμε «οικολογία». Το περιβάλλον δημιουργεί ερεθίσματα, συγκινήσεις. Και η ομογενοποίηση είναι ό,τι χειρότερο υπάρχει. Ακόμα και η καλύτερη αρχιτεκτονική σε μεγάλες εκτάσεις δίνει λιγότερα ερεθίσματα. 

Πόσο σημαντική είναι η τέχνη στο δημόσιο χώρο;
Πολύ, αλλά στην Ελλάδα δεν έχουμε. Μακάρι να υπήρχε ένας φορέας να ασχοληθεί με την τέχνη στο δημόσιο χώρο. Κάποτε η αρχιτεκτονική και η τέχνη είχαν κοινό λόγο. Φυσικά η τέχνη ζει κι αυτή τις καινούργιες πιέσεις και πραγματικότητες. Προσπαθεί να βρει την αναπνοή της, όπως λένε οι ηθοποιοί. Στη σύγχρονη τέχνη βλέπω πολλές ομοιότητες με την αρχιτεκτονική. Τι άλλο είναι, ας πούμε, οι εικαστικές εγκαταστάσεις από μικρο-αρχιτεκτονικές;

Πώς σας φαίνεται η σύγχρονη αρχιτεκτονική;
Θα ήθελα οι σύγχρονοι αρχιτέκτονες να σκέφτονται λίγο περισσότερο την ευτυχία των ανθρώπων. Δεν πρέπει να ασχολούμαστε μόνο με τις «τεχνικές εφευρέσεις». Υπάρχουν για παράδειγμα μελέτες που μιλούν για το πώς ο χώρος συνδέεται με την «εξερευνητικότητα» του ανθρώπινου μυαλού. Δεν πρέπει να είναι όλα θέμα λάμψης, όπως στη showbiz. Ο Γκέρι, για παράδειγμα, κάνει συχνά ένα εξαιρετικό ασαμπλάζ από όγκους που θυμίζουν τους προσφυγικούς συνοικισμούς. Αυτό το ασαμπλάζ μαρτυρά την υγιή αντίληψή του για το πώς δημιουργείται η φύση από ετερόκλητα πράγματα, από συνδυασμούς δυνάμεων που συναρθρώνονται. Από την άλλη μεριά οι ουρανοξύστες δεν είναι ένα κατακόρυφο γκέτο; Ποιο είναι το σημαντικό; To ποιος θα είναι ο ψηλότερος ουρανοξύστης και ο πιο λαμπερός ή το πώς είναι η ζωή μέσα σε αυτούς; Θα ήθελα οι διάσημοι σύγχρονοι αρχιτέκτονες να καταπιάνονται με θέματα τρόπου ζωής. Τον ανθρώπινο παράγοντα.