Αλέξανδρος Τομπάζης: Ο αρχιτέκτονας δεν κτίζει για τον εαυτό

Στα πενήντα χρόνια της μέχρι τώρα καριέρας του, ο Αλέξανδρος Τομπάζης βραβεύτηκε σε περισσότερους από 110 διαγωνισμούς. Ασχολήθηκε όσο ίσως κανένας άλλος Έλληνας αρχιτέκτονας με τη χρήση της ηλιακής ενέργειας και των άλλων ανανεώσιμων πηγών, χωρίς ποτέ να απομακρυνθεί από τα άλλα βασικά ενδιαφέροντά του: τη ζωγραφική, τη γλυπτική και τη φωτογραφία. Aνάμεσα στα πιο γνωστά έργα του συγκαταλέγονται τα κτίρια διοίκησης της ΑΓΕΤ και το Ηλιακό Χωριό στη Λυκόβρυση, το Νοσοκομείο Παπαγεωργίου στη Θεσσαλονίκη, ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις σε διάφορα σημεία της Ελλάδας, κατοικίες, ένα τζαμί στο Dubai, ένας πύργος διαμερισμάτων στο Amsterdam, ένα κτίριο γραφείων στο Βουκουρέστι και μια εκκλησία χωρητικότητας 9.000 ατόμων στη Fatima της Πορτογαλίας. Μετά την πρώτη πετρελαϊκή κρίση στις αρχές της δεκαετίας του ’70 ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη βιοκλιματική αρχιτεκτονική ως αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής δημιουργίας.

Τι ακριβώς είναι η βιοκλιματική αρχιτεκτονική; Το να σχεδιάζεται ένα κτίριο λαμβάνοντας υπόψη το κλίμα και όχι ενάντια στο κλίμα. Το να προσπαθείς να κάνεις μια κατασκευή, με όσο μπορείς πιο απλά μέσα. Με λιγότερες μηχανολογικές εγκαταστάσεις, με ανανεώσιμα υλικά, χαμηλής «ενσωματωμένης ενέργειας» (της ενέργειας, δηλαδή, που ξοδεύεται για να παραχθεί το υλικό, να μεταφερθεί και να τοποθετηθεί στη θέση του). Να ελαχιστοποιείς τις απώλειες, με αυξημένες θερμομονώσεις. Να εισάγεις φυσικό φωτισμό και εξίσου φυσικά να μπορείς να το αερίζεις – που σημαίνει να ανοίγεις παράθυρα όταν είναι λογικό να τα ανοίγεις. Να μην έχεις απροστάτευτα τζάμια το καλοκαίρι αλλά να τα σκιάζεις, και μάλιστα από έξω, γιατί έχει μεγάλη διαφορά. Επίσης, να μπορείς να αφήνεις τον ήλιο να μπαίνει το χειμώνα για να ζεσταίνει το εσωτερικό. Να υπάρχει αρκετή μάζα κτιρίου –δηλαδή, τοίχοι χοντροί, δάπεδο βαρύ κ.λπ.– ώστε η ενέργεια που εισάγεται, είτε πρόκειται για δροσιά είτε για ζέστη, να μπορεί να αποθηκεύεται εκεί και να αποδίδεται με μια υστέρηση. Να μεταχειρίζεσαι ανεμιστήρες οροφής αντί για κλιματισμό και πιθανόν να υποβοηθάς τον αερισμό με κάποιο σύστημα απορροφητήρων. Να μπορείς να εξοικονομείς νερό. Όλα αυτά δεν είναι θέματα τεχνολογίας, αλλά αντίθετα σχεδιασμός μείωσης της τεχνολογίας. Αν θέλετε, είναι αντι-τεχνολογία. Όχι ότι δεν χρησιμοποιείται τεχνολογία –τουναντίον–, αλλά γίνεται με μέτρο και λογική. Αφού προηγηθούν όλα τα παραπάνω, μπορούν να προστεθούν εφεδρικές πηγές ηλεκτρικής ενέργειας (φωτοβολταϊκές εγκαταστάσεις ή ανεμογεννήτριες) για να παράγεται ρεύμα από ανανεώσιμες πηγές και όχι μόνο από κάρβουνο, πετρέλαιο ή πυρηνική ενέργεια.

Πώς και πόσο η αναζήτηση της βιοκλιματικής λειτουργίας ενός κτιρίου επηρεάζει την αισθητική του; Την επηρεάζει επειδή θέτει ορισμένους περιορισμούς – κάτι που θεωρώ θετικό κι όχι αρνητικό στοιχείο. Η αρχιτεκτονική είναι σαν να επιλύεις ένα παζλ, όπου πρέπει να μπουν όλα τα κομμάτια στη θέση τους. Δεν πρέπει να αντιμετωπίζει κανείς τους περιορισμούς σαν εμπόδιο, αλλά δημιουργικά, σαν σημεία εκκίνησης για το σχεδιασμό.

Μένοντας στο ζήτημα της αισθητικής, πώς θα περιγράφατε το δικό σας προσωπικό στιλ; Δεν θεωρώ ότι πρέπει να υπάρχει ένα προσωπικό στιλ. Δεν συμφωνώ με το «πιστεύω» πολλών σημερινών αρχιτεκτόνων που θέλουν το έργο τους να είναι αναγνωρίσιμο από 500 χιλιόμετρα μακριά, μόνο και μόνο εις δόξαν του εαυτού και του εγωισμού τους. Πιστεύω ότι πρέπει να έχεις μια σταθερότητα σ’ αυτά που πρεσβεύεις, στον τρόπο που δουλεύεις, και μεγάλη ευελιξία, ώστε να είσαι ελεύθερος να αντιμετωπίζεις κάθε θέμα από τα πραγματικά δεδομένα του και όχι a priori, επειδή λ.χ. ο κύριος Α πρέπει να κάνει μόνο κόκκινες πυραμίδες και ο κύριος Β μόνο πράσινους κύβους. Ο αρχιτέκτονας δεν κτίζει για τον εαυτό του αλλά για τους άλλους – λαμβάνοντας υπόψη του τα κλιματολογικά δεδομένα, την παράδοση του τόπου. Κτίζει μέσα σ’ ένα περιβάλλον που είναι ήδη πάρα πολύ ευαίσθητο και είναι δύσκολο να εισάγεις κάτι εντελώς άσχετο μ’ αυτό. Δεν έχω αντιρρήσεις στις περιπτώσεις που το περιβάλλον είναι πολύ μεγάλο και αυτό που εισάγεις πολύ μικρό και μεγάλης ποιότητας. Κάτι τέτοιο είναι αποδεκτό. Αλλά αν είναι χιλιάδες αυτά που εισάγεις και μέτρια, τότε θα έλεγα πως το σύνολο θα καταστραφεί. Προσωπικά, δεν μπορώ να κάνω κάτι το οποίο είναι μια αντιγραφή οιουδήποτε στιλ, κλασικού, λαϊκού ή οτιδήποτε. Πρέπει να μαθαίνεις από την παράδοση. Όπως στα παλιότερα χρόνια, που ο άνθρωπος δεν είχε τις σημερινές ευκολίες και χρειαζόταν να είναι πιο προσεκτικός, λύνοντας με πιο λιτά μέσα το πρόβλημά του. Όσο λιγότερα μέσα έχεις, τόσο πιο πολύ πρέπει να σκέπτεσαι. Όταν έχεις πολλά, πιθανόν και να μη σκέπτεσαι. Ίσως ορισμένα ζητήματα να μην επιλύονταν τότε στο βαθμό πληρότητας που επιτρέπουν τα σημερινά μέσα, αλλά, εν πάσει περιπτώσει, δεν μπορεί να γίνεται αλόγιστη χρήση τους.

Η ματαιοδοξία του σημερινού ανθρώπου τυχαίνει να είναι και ενεργειοβόρα. Η βιοκλιματική αρχιτεκτονική μπορεί να ικανοποιεί αυτή τη ματαιοδοξία και ταυτόχρονα να γλιτώνει τη σπατάλη ενέργειας; Το πιστεύω ακράδαντα αυτό. Έχω πει ότι «το λιγότερο είναι και ομορφότερο», με την έννοια ότι το «λιγότερο» δεν είναι το «λίγο». Το «λίγο» πιθανόν να προϋποθέτει και κάποια θυσία. Το «λιγότερο» σημαίνει ότι υπεύθυνα επιλέγεις αυτό που πρέπει και όχι παραπάνω. Και αυτό είναι ωραιότερο, με τη λογική ότι αποτελεί φιλοσοφία. Δεν είναι μόνο ότι έτσι βοηθάς τον πλανήτη, επειδή δεν καταστρέφεις, εξοικονομείς ενέργεια ή μολύνεις λιγότερο. Το «λιγότερο», αυτό καθαυτό, έχει μια εσωτερική ομορφιά. Κι απ’ αυτή την άποψη, νομίζω ότι δίνω και απάντηση στο ερώτημα.

Η βιοκλιματική προσέγγιση ενός κτιρίου απαιτεί και μια αντίστοιχα «φυσική» διαχείριση των λειτουργιών του. Σήμερα, που η τάση θέλει να ελέγχει κανείς το σπίτι του ή το χώρο του με αυτοματισμούς και από απόσταση (π.χ. μέσω του κινητού του), πώς συναντιούνται αυτά τα δύο; Μπορούν να συναντηθούν, αλλά βασικά υπάρχει αυτή η τεμπελιά –ας την πω έτσι–, η οποία είναι και χειρωνακτική και διανοητική. Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός τής πηγαίνει κόντρα. Αυτό δεν σημαίνει πως υπάρχει κάτι κακό στο να ανοίγεις ένα εξωτερικό σκιάδιο, με ηλεκτρικό κουμπί αντί για μανιβέλα. Οι αυτοματισμοί είναι σίγουρα μια από τις πιο σημαντικές εξελίξεις. 

Μπορεί η βιοκλιματική αρχιτεκτονική να επέμβει σε ένα σημερινό συμβατικό διαμέρισμα της Αθήνας και να δώσει λύσεις; Πιθανόν λιγότερο απ’ όσο μπορεί όταν ξεκινά από έναν ανοικτό χώρο, όπου υπάρχουν μεγαλύτερες ελευθερίες. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μένει τίποτα να κάνεις στην Αθήνα. Ήδη το να έχεις σωστά παράθυρα, να προσθέσεις στο τελευταίο πάτωμα ώστε να μπαίνει και φως από το ταβάνι, το να σκιάσεις αυτά τα παράθυρα, το να βάλεις τέντες που θα σκιάζουν μια βεράντα ή ένα μπαλκόνι, το να τοποθετήσεις περισσότερες μονώσεις, το να μπορείς εύκολα να αερίσεις ένα σπίτι, αφήνοντας ανοικτά τα παράθυρα τη νύχτα χωρίς να σου μπει η γάτα, ένα ποντίκι ή ο κλέφτης, το να βάλεις ανεμιστήρες, όλα αυτά είναι πράγματα που μπορούν να γίνουν ακόμα και όταν υπάρχουν τα χειρότερα δεδομένα.

Οι κρατικοί φορείς έχουν κάποια ευαισθησία στα θέματα βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής; Ναι, αλλά όχι αρκετή. Σίγουρα έχουν καλυτερεύσει τα πράγματα – κυρίως από διάφορες ντιρεκτίβες της Ε.Ε. και κάποιες τοπικές πρωτοβουλίες. Το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι το κατά πόσο τηρούνται. Επίσης συχνά παρουσιάζονται «ευχολόγια», που δεν υλοποιούνται ποτέ στην πράξη. Ωστόσο, υπάρχει μεγαλύτερη ευαισθησία και η κατάσταση έχει βελτιωθεί.

Σε ποιον άξονα κινούνται οι ευρωπαϊκές οδηγίες; Στο να θέτουν προδιαγραφές σχετικά με το ποια πρέπει να είναι η ενεργειακή συμπεριφορά ενός κτιρίου, ανάλογα με το είδος του. Κάθε κτίριο θα πρέπει να συνοδεύεται εφ’ όρου ζωής από μια ενεργειακή ταυτότητα που θα λέει σε ποια κατηγορία ανήκει και, αν ανήκει σε μια κατηγορία, ποια μέτρα θα πρέπει να ληφθούν ώστε να ενταχθεί σε κάποια πιο αποδεκτή. Είναι ένα μέτρο που προσθέτει μια εμπορική αξία στο κτίριο, καθότι προσδιορίζει την ποιότητά του και δεν μένουμε μόνο στο αν είναι όμορφο το μπαλκονάκι ή ωραία τα πλακάκια του λουτρού.

Αυτές οι προδιαγραφές δυσαρεστούν το μέσο εργολάβο που κτίζει εμπορικά διαμερίσματα; Ο εργολάβος δεν έχει κίνητρο να ασχοληθεί με τέτοια πράγματα από τη στιγμή που πουλάει αυτά που φτιάχνει, όπως τα φτιάχνει. Αν δεν ζητήσει ο πελάτης τις προδιαγραφές, ο εργολάβος –ο επενδυτής θα έλεγα σωστότερα– θα προσφέρει ποιότητα και τιμή κατώτερες από εκείνη ενός ανταγωνιστή του που τις σέβεται. Ο εκάστοτε αγοραστής έχει μεγαλύτερο κίνητρο να ενδιαφερθεί γι’ αυτά τα θέματα, είτε γιατί θα κατοικήσει εκεί είτε γιατί ενδιαφέρεται για την αξία της ιδιοκτησίας του.