Zaha Hadid «Αν ήμουν άντρας πιστεύεις ότι θα με αποκαλούσαν ντίβα;»

*Γράφει ο Ελευθέριος Αμπατζής

«Αν ήμουν άντρας πιστεύεις ότι θα με αποκαλούσαν ντίβα; Όχι, θα επικεντρώνονταν μόνο στην αρχιτεκτονική.» Η Zaha ήταν η μεγαλύτερη ντίβα της αρχιτεκτονικής. Ήταν όμως, επίσης μία από τις πιο αυθεντικές, καινοτόμες και οραματίστριες σχεδιάστριες του κόσμου. Ελάχιστοι πλέον δημιουργούν κάτι μοναδικό. Η Zaha Hadid το έκανε.

Ως νέος αρχιτέκτονας θέλησα να αποδώσω κι εγώ φόρο τιμής σε μία προσωπικότητα που άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα της στον παγκόσμιο αρχιτεκτονικό χάρτη, αλλά και που επηρέασε σχεδιαστικά σε τεράστιο βαθμό κι εμένα τον ίδιο από την περίοδο των σπουδών μου στην ΑΑ έως και σήμερα. Σκέφτηκα λοιπόν αντί να γράψω έναν τυπικό επικήδειο λόγο, παραθέτοντας τα μεγαλύτερα κατορθώματα της Zaha, να αναφερθώ σ’ αυτήν μέσω της ματιάς κάποιου που γνώριζε πολύ στενά την Πρώτη Κυρία της αρχιτεκτονικής. Κάποιου που γνωρίζει καλά όχι μόνο τη δουλειά και τα μυστικά του γραφείου της, αλλά και τη φημισμένη για το έντονο ταμπεραμέντο προσωπικότητά της. Ο Oliver Domeisen, απόφοιτος της αρχιτεκτονικής σχολής ΑΑ (1969) διετέλεσε βασικός αρχιτέκτονας του γραφείου της Zaha Hadid (Zaha Hadid Architects), όταν αυτό ήταν απλώς ένα γραφείο δέκα ονειροπόλων αρχιτεκτόνων, όλοι τους αποφασισμένοι να κατακτήσουν τον πλανήτη υπό την καθοδήγηση της Zaha.

Zaha Hadid σε παιδική ηλικία στη Fontana di Trevi στη Ρώμη

Λίγα λόγια για τη Zaha Hadid: Γεννήθηκε στη Βαγδάτη το 1950 από πολύ εύπορη οικογένεια, με την οποία από πολύ μικρή ηλικία είχε την ευκαιρία να ταξιδέψει τον κόσμο. Μόλις ενηλικιώθηκε, σπούδασε μαθηματικά στη Βηρυτό και το 1972 μετακόμισε στο Λονδίνο, για να σπουδάσει αρχιτεκτονική στην Architectural Association απ' όπου και αποφοίτησε το 1977. Καθηγητές της ήταν ο Rem Koolhaas αλλά και ο Έλληνας Ηλίας Ζέγγελης.

Malevich's Tektonik: διπλωματική εργασία της Zaha Hadid στο Architectural Association 1976-1977

Μετά την αποφοίτηση της εργάστηκε στο γραφείο OMA, του Rem Koolhaas στο Ρότερνταμ και δίδαξε στην ΑΑ, όπου και έτρεχε το δικό της studio unit έως το 1987. Παράλληλα με την ακαδημαϊκή της καριέρα ίδρυσε το δικό της γραφείο το 1980 στο Λονδίνο. Το 1983 κέρδισε τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ενός κέντρου αναψυχής στο Hong Kong, ένα project που της χάρισε παγκόσμια προβολή, δεν υλοποιήθηκε όμως ποτέ. Η Zaha πειραματιζόταν από την περίοδο των σπουδών της με μεθόδους απεικόνισης των ιδεών της, επηρεασμένη τεχνικά από τον Ρώσο ζωγράφο Kazimir Malevich. Χρησιμοποιούσε μεγάλους καμβάδες, τους οποίους σχεδίαζε κι έπειτα χρωμάτιζε. Κατ' αυτόν τον τρόπο, μέσα από τα ουτοπικά σχέδια της, έγινε διάσημη αρκετά χρόνια πριν ξεκινήσει να κατασκευάζει (στη δεκαετία του '90). Εκπρόσωπος της σχολής του Ντεκονστρουκτιβισμού, το 2002 κέρδισε τον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του νέου σχεδίου πόλεως της Σιγκαπούρης, ενώ το 2004 έγινε η πρώτη γυναίκα που κέρδισε το Βραβείο Pritzker (το ανώτατο βραβείο αρχιτεκτονικής). Έκτοτε έχει σχεδιάσει και υλοποιήσει projects σε όλο τον κόσμο, τα οποία φέρουν την υπογραφή και μοναδική σχεδιαστική της προσέγγιση.

LF One - Zaha Hadid

Oliver, πότε γνώρισες τη Zaha; Ήταν όντως τόσο τρομακτική όσο τη «χρωματίζουν» κάποιοι;

Πρώτη φορά συνάντησα τη Zaha όταν μου ζήτησε να τη βοηθήσω στην προετοιμασία για τη συμμετοχή του γραφείου της σε έναν καταδικασμένο διαγωνισμό σχετικά με την κατασκευή της Φιλαρμονικής του Λουξεμβούργου. Κατά τη διάρκεια μιας υστερικής ολονυχτίας, όπου το γραφείο βρισκόταν σε κατάσταση πανικού, εκείνη επεδείκνυε μια εκπληκτικά ήρεμη συμπεριφορά. Όλοι έδειχναν να τα έχουν χαμένα, αλλά ακριβώς σε τέτοιες συνθήκες πίεσης, ήταν που η Zaha διατηρούσε απόλυτο έλεγχο και ψυχραιμία.

Μερικές βδομάδες αργότερα, με την ιδιότητα του full-time εργαζόμενου στην εταιρεία της και μάλιστα στο ακριβώς διπλανό γραφείο από το δικό της, πέρασα μια ολόκληρη μέρα δημιουργώντας μια σειρά πρωτότυπων σχεδίων από μελάνι για την κατασκευή του LFone στο Weil am Rhein. Την επόμενη μέρα, βρήκα το εξής μήνυμα πάνω στα σχέδια μου: «Υπερβολικά μαύρο!». Έμαθα ότι η Zaha πέρασε στη μέση της νύχτας από το γραφείο μου και το έγραψε. Φυσικά, κατέστρεψα τα σχέδια, όμως όταν με είδε, με επαίνεσε για τις σχεδιαστικές μου δεξιότητες και μου ζήτησε να τα ξανακάνω - τόσο μαύρα όσο ήταν και προηγουμένως!

Η Zaha ήξερε να χρησιμοποιεί τον φόβο για να πάρει αυτό που θέλει, πιέζοντας συνεχώς, ώστε ο κάθε ένας από τους συνεργάτες της να δίνει τον καλύτερο του εαυτό. Δε θα σε άφηνε ποτέ να γίνεις αυτάρεσκος ή προβλέψιμος, απαιτούσε πάντα περισσότερα. Για εκείνους που τη γνώριζαν, ο φόβος σύντομα έδινε τη θέση του στον σεβασμό και συνειδητοποιούσαν ότι τα ξεσπάσματά της δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένα μέσο για την κατάκτηση της τελειότητας που επιζητούσε. Ε, κι έπειτα…από τη στιγμή που θα σου έδινε ένα ψευδώνυμο - εμένα με αποκαλούσε συχνά «Ολυμπία», ακόμα και μπροστά σε πελάτες - ήξερες ότι δεν είχες τίποτα να φοβηθείς.

Zaha Hadid - κέντρο αναξυχής στο Hong Kong

Η Zaha φάνηκε από αρκετά νωρίς πως είχε τη φαντασία και τη δύναμη να αναδιαμορφώσει το επάγγελμα της αρχιτεκτονικής, αλλά χρειάστηκε τόλμη και αποφασιστικότητα για να φτάσει στην κορυφή. Το 1983 η νίκη στον διαγωνισμό για την κατασκευή ενός κέντρου αναψυχής στο Hong Kong της χάρισε διεθνή φήμη, όμως το project τελικά εγκαταλείφθηκε. Έπρεπε να περιμένει άλλα 10 χρόνια πριν ο CEO της Vitra, Rolf Fehlbaum, της αναθέσει να σχεδιάσει έναν ιδιωτικό σταθμό πυροσβεστικής για το εργοστάσιό του στη Γερμανία. Μίλα μας λίγο για αυτά τα πρώτα χρόνια… Πώς ήταν η κατάσταση τότε στο ZHA (Zaha Hadid Architects) κατά τη διάρκεια της αναμονής για τη μεγάλη ανατροπή;

Εγώ έφτασα την περίοδο μετά το σκάνδαλο της Όπερας του Cardiff Bay, όπου τα δεξιά μέσα ενημέρωσης και οι Ουαλοί αρμόδιοι για τις συγκεκριμένες αποφάσεις χρησιμοποιούσαν σεξιστικές και ξενοφοβικές τακτικές, για να αποθαρρύνουν τη Zaha να κατασκευάσει το σχέδιο που της είχε χαρίσει τη νίκη στο διαγωνισμό. Αυτό ήταν ένα βαρύ χτύπημα για την καριέρα της και χρειάστηκε χρόνος, προσπάθεια και ακλόνητη πίστη στις δυνατότητές της για να προχωρήσει. Για ένα δυο χρόνια τρέχαμε μικρότερα projects, από σκηνικά και σχέδια εκθέσεων μέχρι τσαγιέρες και εκθεσιακά περίπτερα. Η Zaha δεν ξέμεινε ποτέ από ενθουσιώδεις πελάτες, οι οποίοι ήταν διατεθειμένοι να την ακολουθήσουν και να αποτελέσουν κομμάτι της συναρπαστικής δημιουργικής της διαδικασίας. Παρόλο που αυτές οι ασκήσεις ήταν πολύτιμες για να τεστάρει νέες ιδέες και να αναπτύξει περισσότερο την εικαστική γλώσσα που χρησιμοποιεί στα πρώτα projects, το γραφείο συμμετείχε σε πολλούς διαγωνισμούς για μεγαλύτερης κλίμακας έργα, αποσκοπώντας πάντα σε μεγάλες κατασκευές.

Η πραγματική ανατροπή έγινε όταν κερδίσαμε τον διαγωνισμό για το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης στο Cincinnati. Οι περίπλοκοι χώροι του και η σχέση του με το αστικό τοπίο αποτέλεσαν απόδειξη ότι τα πρωτότυπα σχέδια της Zaha μπορούσαν να μεταφραστούν επιτυχώς σε μια πρωτόγνωρη αρχιτεκτονική εμπειρία. Βασισμένο μοναχά σε ένα σκίτσο της, το project το οποίο οδήγησε στην κατάκτηση του βραβείου Pritzker το 2004, ήταν το τελευταίο project που δεν ήταν επηρεασμένο από τις παραμετρικές σχεδιαστικές μεθόδους του συναδέλφου της Patrick Schumacher, ο οποίος περίπου την ίδια χρονική στιγμή άρχιζε να ασκεί έλεγχο σε μια διαφορετική γωνιά του γραφείου.

MAXXI - Museum of Contemporary Arts - Zaha Hadid

Τα τελευταία χρόνια, επιβλέποντας μια κολοσσιαία βρετανική επιχείρηση και δουλεύοντας με έναν παγκόσμιο κατάλογο πελατών, η Zaha Hadid δημιούργησε ένα εκπληκτικά ποικίλο φάσμα δουλειάς: μουσεία στη Ρώμη, στο Cincinnati και στο Ανατολικό Lansing στο Mich, μια όπερα στη Guangzhou στην Κίνα, ένα ski jump στην Αυστρία, μια κλειστή πισίνα για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2012 στο Λονδίνο, το εργοστάσιο της BMW στο Leipzig της Γερμανίας και πολλά ακόμα. Ποιο από αυτά τα κτίρια θα διάλεγες ως το αγαπημένο σου και γιατί;

Αυτή είναι μια ερώτηση στην οποία είναι αδύνατον να απαντήσω, ειδικά όταν βλέπω κάποια από αυτά σαν και δικά μου «παιδιά». Πώς θα μπορούσα να ξεχωρίσω κάποιο; Θαυμάζω την Ολυμπιακή πισίνα του Λονδίνου και το Επιστημονικό Κέντρο Phaeno του Wolfsburg για την ασύγκριτη κομψότητά τους. Θεωρώ ότι ο περίπατος στη Βιβλιοθήκη Οικονομικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης αποτελεί μια μοναδική αρχιτεκτονική εμπειρία (μια promenade architecturale του Le Corbusier!). Αγαπώ, όμως, και αφανή μικρά projects, όπως το εστιατόριο Moon Soon στο Sapporo (Ιαπωνία, 1990) για την ασυγκράτητη νεανικότητα και προκλητικότητα του. Είμαι πολύ περήφανος που έπαιξα σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό του MAXXI, καθώς μας έδωσε την ευκαιρία να τεστάρουμε πώς λειτουργεί ένα πειραματικό μουσείο. Παρ' όλα αυτά, η καρδιά μου ανήκει στον Πυροσβεστικό Σταθμό Vitra, αν μη τι άλλο, γιατί ως φοιτητής πήδηξα τον φράχτη του εργοταξίου μέσα στη νύχτα για να το εξερευνήσω με φακό, όταν ήταν ακόμη υπό κατασκευή. Άλλαξε εντελώς την ιδέα που είχα για το τι είναι αρχιτεκτονική, με ζάλισε από ενθουσιασμό και με ώθησε να τρέξω στο Λονδίνο και στην ΑΑ. Είναι το κτίριο που μου άλλαξε τη ζωή.

Vitra Firestation - Zaha Hadid

Παρά το γεγονός ότι το MAXXI ήταν σχεδιασμένο στο χέρι, με τη Zaha να επικαλύπτει τις διάφορες φιδίσιες κατόψεις σε διαδοχικά φύλλα ριζόχαρτου, η εισαγωγή του παραμετρικού σχεδιασμού μεταμόρφωσε τη γλώσσα της αρχιτεκτονικής πρακτικής, κάνοντας πλέον δυνατή την περιγραφή μορφών που χαρακτηρίζονται από μια πρωτοφανή τρισδιάστατη πολυπλοκότητα. Θεωρείς ότι η εισαγωγή του παραμετρικού σχεδιασμού αποτέλεσε θεμέλιο για τη δημιουργία ενός προσωπικού στυλ της Zaha;

Το ΜΑΧΧΙ ήταν ένα υβριδικό project, με την έννοια ότι ο Patrick Schumacher δημιούργησε μια ποικιλία σχεδίων στο Autocad, το οποίο λειτούργησε ως βάση ανάπτυξης του project σε τρεις διαστάσεις χρησιμοποιώντας μακέτες. Θυμάμαι πως η Zaha, κατά τη διάρκεια μιας ιδιαίτερα έντονης περιόδου, προκλητικά κατέκρινε τη μέθοδο που ακολουθούσε εκείνος, η οποία ήταν πιο ελεγχόμενη-αυτοματοποιημένη, σε σύγκριση με τη δική μας, που ήταν πιο ελεύθερη. Ήταν, επίσης, ένα από τα τελευταία projects, όπου ο μεγάλης κλίμακας ζωγραφικός πίνακας της επέτρεπε να ασχοληθεί απευθείας με τη σχεδιαστική διαδικασία. Θα επεσήμανα, ωστόσο, ότι η διαστημική φαντασία της Zaha και η περιπλοκότητα των σχεδίων της πάντα ξεπερνούσαν αυτή ενός παραμετρικού digital εργαλείου, το οποίο είναι ουσιαστικά ένα software βελτίωσης-τυποποίησης.

Μια ουσιώδης πλευρά της σχεδιαστικής διαδικασίας που ακολουθούσε εκείνη ήταν η εσκεμμένα λάθος ανάγνωση των προβολών, ώστε να δημιουργήσει πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης μέσα σε ένα μόνο σχέδιο και να ενθαρρύνει μία πολυεπίπεδη προσέγγιση. Στόχος της Zaha ήταν πάντα η αμφισβήτηση του τυπολογικού αρχιτεκτονικού κατεστημένου και ο συσχετισμός του εκάστοτε project με το αστικό τοπίο και τον χρήστη. Το να υπαινιχθεί κάποιος ότι η δουλειά της ήταν απλώς το αποτέλεσμα μιας τεχνολογικής λογικής δε θα δικαίωνε αυτό που ήταν στην πραγματικότητα: μια μοναδική καλλιτεχνική μέθοδος που τόλμησε να διευθετήσει πολύ πιο περίπλοκα ζητήματα από την επίλυση ενός γεωμετρικού προβλήματος.

MAXXI - Museum of Contemporary Arts - Zaha Hadid

Της ασκήθηκε έντονη κριτική εξαιτίας της ανάληψης έργων από αυταρχικά καθεστώτα, όχι μόνο στο Qatar αλλά στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και στο Αζερμπαϊτζάν, αν και δεν ήταν η μοναδική από τους επιφανείς αρχιτέκτονες που εξαργύρωσαν τέτοιες επιταγές. Πώς βλέπεις το γεγονός ότι ήταν διατεθειμένη να βάλει το συμφέρον της πάνω από όλα;

Ο tutor της Zaha στην AA και στενός της φίλος, Rem Koolhaas, αναφορικά με τις πρόσφατες διαμάχες, κατέκρινε την υπεροψία με την οποία ο δυτικός αρχιτεκτονικός τύπος θεωρεί τις «λιγότερο εξευγενισμένες» τοπικές συνθήκες ως ανάξιες για εξαιρετικές αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις (Dezeen, 01.04.2016). Η ζωή της Zaha και ο στενός της κύκλος αποτελούν σίγουρα ένα περίτρανο παράδειγμα κοσμοπολίτικης και ανοιχτόμυαλης οπτικής του κόσμου. Δεν περιορίστηκε ποτέ από θρησκεία, φυλή ή εθνικότητα. Επιπλέον, η Zaha, ίσως και λίγο αφελώς, διατηρούσε τη μοντερνιστική πεποίθηση ότι ο βασικός ρόλος του αρχιτέκτονα είναι να βελτιώσει τις ζωές των ανθρώπων, ανεξάρτητα από το πού ζουν ή ποιοι είναι. Θεωρούσε ότι οι ιδιότητες και ο χαρακτήρας της αρχιτεκτονικής της, την καθιστούσαν δημοκρατική επί της ουσίας, κι επομένως εισήγαγε τέτοιες αξίες σε τοποθεσίες, οι οποίες, κατά τα άλλα αντιμετώπιζαν πολιτικά ή ανθρωπιστικά προβλήματα. Εικάζω ότι η διαφορά μεταξύ της Zaha και των κριτών της ήταν ότι εκείνη πίστευε ότι η αρχιτεκτονική μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, ενώ οι δεύτεροι φαίνεται να θεωρούσαν ότι ένας αρχιτέκτονας πρέπει να κατασκευάζει μόνο για λογαριασμό ενός πελάτη που φέρει τις ίδιες αξίες με αυτόν, έχοντας ως στόχο την αμοιβαία επιβεβαίωση.

Zaha Hadid and Rem Koolhaas - Architectural Association in the 70's

Το 2016, η Zaha Hadid είναι ακόμα η σπουδαιότερη γυναίκα αρχιτέκτονας του κόσμου, θα παραμείνει δηλαδή στα βιβλία ιστορίας για την κατάκτηση της κορυφής της αρχιτεκτονικής. Τα αρχιτεκτονικά μέσα ενημέρωσης επέμεναν να την περιγράφουν σαν μια ισχυρογνώμονα «ντίβα», όμως ήταν όντως πιο δύσκολο να τη «χειριστεί» κανείς από ότι τους συναδέλφους της και επίσης νικητές του βραβείου Pritzker, τους Koolhaas, Meier και Herzog; Η ίδια αντιστεκόταν στην ιδέα να χαρακτηρίζεται πρώτα ως γυναίκα-αρχιτέκτονας και δευτερευόντως ως αρχιτέκτονας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η φήμη που συνόδευε το όνομα της ήταν συνυφασμένη με το φύλο της;

Η Zaha όντως αρνιόταν να χαρακτηρίζεται από το φύλο της, έπρεπε παρ' όλα αυτά να αναγνωρίσει ότι συχνά αυτό χρησιμοποιείτο εναντίον της. Όντας γυναίκα, είχε προφανώς στοιχεία, για τα οποία καμία γυναίκα δεν πρέπει να μπαίνει στη θέση να απολογηθεί. Το να περιμένει κανείς από εκείνη να συμπεριφέρεται σαν άντρας θεωρώ ότι κρύβει μια βαθιά σεξιστική προσδοκία. Μπορεί, φυσικά, ορισμένες φορές να ήταν ευέξαπτη και παράλογα απαιτητική, όμως έτσι ακριβώς δεν είναι και πολλοί άντρες συνάδελφοι της;

Σίγουρα θα ήταν συγκινητικό για εκείνη αν αποτελούσε θετικό πρότυπο για άλλες γυναίκες-αρχιτέκτονες. Αν της δινόταν όμως η επιλογή, πάντα θα προτιμούσε μια συζήτηση σχετικά με τις ιδιότητες και το νόημα της δουλειάς της από το να μιλάει για την ίδια. Όσο για το ότι θεωρείται «ισχυρογνώμων»: αυτό είναι οπωσδήποτε ένα στοιχείο απαραίτητο για όλους τους αρχιτέκτονες τέτοιου βεληνεκούς. Το να συσχετίζεται αυτό με τον περιβόητο χαρακτηρισμό της «ντίβας» λέει περισσότερα για την προκατάληψη που κρύβει αυτός που το λέει παρά για το άτομο που περιγράφεται.

Contemporary Arts Center - Zaha Hadid

Η ξεχωριστή ποιότητα των κτιρίων της άλλαξε τη δυναμική ενός επαγγέλματος που χρειαζόταν απεγνωσμένα να εξελιχθεί και να συνεχίσει να εξελίσσεται. Πώς φαντάζει το μέλλον της αρχιτεκτονικής τώρα που η Zaha «έφυγε»;

Δεν είμαι σίγουρος ότι ο θάνατος της Zaha αυτός καθ΄ αυτός θα αλλάξει το μέλλον της αρχιτεκτονικής, πέρα από το γεγονός ότι η λίστα των έργων και ιδεών που άφησε πίσω της θα μείνει τεράστια αντί για γιγαντιαία. Ήταν πάντα η πρώτη που τόνιζε ότι τα projects της ήταν το αποτέλεσμα ομαδικής δουλειάς, επιβεβαιώνοντας συνεχώς ότι γίνεται αναφορά σε όλους τους συνεισφέροντες. Εδώ και ένα μεγάλο χρονικό διάστημα συγκέντρωνε γύρω της μακροχρόνιους συνεργάτες, οι οποίοι ευθυγραμμίζονταν με την αρχιτεκτονική σκοπιά της και ευελπιστώ να συνεχίσουν την καλή δουλειά στο όνομά της.

Θα θυμάμαι πάντα τη Zaha σαν φίλη, η οποία ήταν πραγματικά, τρελά και βαθιά ερωτευμένη με την αρχιτεκτονική. Θα τη θυμάμαι σαν μια καλλιτέχνιδα που εξέφραζε την άποψή της για τον κόσμο μέσω της αρχιτεκτονικής και μας άφηνε να ζούμε μέσα σε αυτή. Και θα τη θυμάμαι σαν μέντορα, που με δίδαξε ότι η αρχιτεκτονική αποτελεί ένα πεδίο τόσο πλούσιο, ποικιλόμορφο, πολύπλοκο, πανέμορφο και ατελείωτο που μια ζωή δεν αρκεί για να το εξερευνήσεις. Αν ο σύγχρονος αρχιτέκτονας μπορούσε να ερωτευτεί το επάγγελμά του με τον τρόπο που το έκανε η Zaha Hadid και σταματούσε να αποσπάται από παράγοντες όπως η υστερική χρήση της τεχνολογίας, οι ανούσιες πολιτικές ή οι eco-μόδες, τότε ίσως έχουμε ακόμα μια ευκαιρία στο μέλλον να διαμορφώσουμε μια αρχιτεκτονική αντάξια αυτής που μας άφησε.

*Ο Oliver ήταν ο δάσκαλος και μέντορας μου στην ΑΑ. Δημιουργεί, διδάσκει, επιμελείται και γράφει σχετικά με την αρχιτεκτονική, με επίκεντρο στον συμβολισμό και τη διακόσμηση. Αυτή την περίοδο διδάσκει ιστορία και θεωρία της αρχιτεκτονικής στη Bartlett School of Architecture του UCL και αποτελεί μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της ΑΑ.

www.eleftherios-ambatzis.com