Phenomenon Anafi: Οι αλχημιστές Ιορδάνης Κερενίδης και Piergiorgio Pepe

Τι δουλειά έχουν η Moyra Davey, η Maggie Nelson, το Eileen Myles, η Zoe Leonard κι άλλοι παγκοσμίως πρωτοπόροι καλλιτέχνες στην Ανάφη; Απάντηση: έχουν κατά καιρούς λάβει μέρος σε ένα μικρό αλχημιστικό θαύμα που συντελείται μεταξύ της διεθνούς πρωτοπορίας στην Τέχνη και των Αναφιωτών, κάθε δύο χρόνια, στα τέλη Ιουνίου.

Το Phenomenon Anafi των Ιορδάνη Κερκενίδη και Piergiorgio Pepe

Αλχημιστές είναι δύο συλλέκτες-οραματιστές: ο κβαντικός επιστήμονας και Διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Κέντρου Ερευνών CNRS στο Παρίσι στον τομέα των κβαντικών υπολογιστών, Ιορδάνης Κερενίδης, κι ο Piergiorgio Pepe, νομικός επιστήμονας στον τομέα της  Δεοντολογίας και επισκέπτης καθηγητής στη Sciences Po.

Το αποτέλεσμα της αλχημείας ονομάζεται PHENOMENON. Είναι ένα διεθνές πρόγραμμα σύγχρονης τέχνης γεμάτο ομιλίες, περφόρμανς, βιντεοπροβολές, καλλιτεχνικά εργαστήρια, μουσικές και άλλες δημόσιες δράσεις κατά τη διάρκεια του οποίου οι φιλοξενούμενοι ζωγράφοι, μουσικοί, συγγραφείς, κινηματογραφιστές ―έχοντας ουσιαστικά γνωρίσει ξεχωριστές πλευρές της Ανάφης μέσα από ενημερωτικά δελτία της οργανωτικής επιτροπής του Phenomenon πριν την άφιξή τους― καταφτάνουν στο νησί για δύο εβδομάδες, έτοιμοι να επικοινωνήσουν την τέχνη τους αλλά και να δημιουργήσουν καινούργια σε συνεργασία με τους κατοίκους του νησιού.

Ιορδάνης Κερενίδης, Piergiorgio Pepe και Αγγέλικα Μήτσιου μιλούν για το Phenomenon Anafi

Ας αρχίσουμε από τα βασικά! Γιατί η Ανάφη;

Από την πρώτη στιγμή που ξεκινήσαμε να συλλέγουμε τέχνη, το 2005/6, προσπαθήσαμε να αμφισβητήσουμε τον κανονιστικό ρόλο του συλλέκτη ως κάποιου που αγοράζει και συσσωρεύει έργα τέχνης. Θέλαμε να βρούμε τρόπους να παίζουμε έναν πιο ενεργό κι υποστηρικτικό ρόλο εντός της καλλιτεχνικής κοινότητας, μας ενδιέφερε να οικοδομούμε σχέσεις με καλλιτέχνες, να τους διευκολύνουμε στη δημιουργική τους διαδικασία. Μέρος αυτής της επιθυμίας ήταν και η ιδέα ενός residency για καλλιτέχνες, κάτι διόλου καινούργιο φυσικά, μόνο που εμείς θέλαμε να το στήσουμε σ’ ένα μέρος και μ’ έναν τρόπο διαφορετικό. Ταξιδεύοντας για χρόνια στα ελληνικά νησιά λοιπόν, συναντήσαμε μια μέρα την Ανάφη: ένα όντως απομακρυσμένο μέρος που δε βιαζόταν να μετατραπεί σε τουριστικό νησί κι απ’ το οποίο έλειπαν τότε άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες διαρκείας.

Στη συνέχεια μάθαμε ότι το όνομα του νησιού, σύμφωνα με τη μυθολογία, προέρχεται από την εντολή του θεού Απόλλωνα να αναδυθεί η νήσος (να αναφανεί, δηλαδή) από το νερό για να βρουν εκεί καταφύγιο οι Αργοναύτες μες στο έρεβος. Η έννοια της ορατότητας και της μη ορατότητας ήταν ήδη κάτι πολύ οικείο για εμάς στην ενασχόλησή μας με την εννοιολογική τέχνη κι έτσι πειστήκαμε ότι η Ανάφη ήταν το μέρος που ψάχναμε.

Αρχίσαμε έκτοτε να κάνουμε έρευνα για το νησί και την ιστορία του ψάχνοντας σε πολλές αρχειακές βάσεις για ο,τιδήποτε μπορεί να σχετίζεται με την Ανάφη: ανακαλύψαμε, λ.χ., ότι υπάρχει ένα ρωσικό ουτοπικό μυθιστόρημα του 18^ου αιώνα που διαδραματίζεται σ’ ένα ομώνυμο μυστηριώδες νησί· έχουμε καταγράψει τη ρότα κλεμμένων αντικειμένων που χάθηκαν σε ναυάγια· έχουμε βρει πλείστους τρόπους με τους οποίους η Ανάφη αναφέρεται και χρησιμοποιείται σε χριστιανικές αφηγήσεις στην Αμερική ή ακόμα-ακόμα και σε βίντεο γκέιμς: από την ποπ κουλτούρα μέχρι την αρχαιότητα. Προσπαθούμε λοιπόν να χτίσουμε μια βάση δεδομένων και γνώσης γύρω από το νησί, από ασήμαντα πράγματα μέχρι αγάλματα στο Λούβρο που οι κάτοικοι δεν ήξεραν ότι ήταν συνδεδεμένα με το νησί τους. Γνώμονάς μας ήταν πάντα  η πολύτιμη, εξαιρετική ανθρωπολογική και λαογραφική έρευνα που έχει κάνει δεκαετίες τώρα για το νησί η Ουαλή Margaret Kenna, που ήταν παρεμπιπτόντως και η πρώτη που μίλησε για την Ανάφη ως τόπο εξορίας.

Και πώς δένει λοιπόν η Ανάφη με το ίδιο το Phenomenon;

Μας είναι φοβερά σημαντικό να συνδέονται τα δύο με τρόπο ηθικό. Ήρθαμε σ’ ένα μέρος που δεν ήταν δικό μας και παρόλο που ό,τι κάνουμε είναι μια δημόσια, δωρεάν πολιτιστική εκδήλωση, δεν παύουμε να έχουμε πάρει εμείς αποφάσεις που επιβάλλονται στο δημόσιο χώρο. Θέλαμε λοιπόν να βρούμε τρόπους να συνδεθούμε με το νησί με σεβασμό προς τους ντόπιους και την ιστορία τους, όπως προαναφέρθηκε. Ταυτοχρόνως, συνδέαμε πάντα την τοπική ιστορία της Ανάφης με ερωτήματα που ξεπερνούν κατά πολύ τα όρια του νησιού: ερωτήματα για την περιθωριοποίηση, την ορατότητα, τον χώρο, τον χρόνο κι όλες αυτές τις κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες που έχουν μεταμορφώσει τη νησιωτική εμπειρία παντού, κάνοντας πολλούς νησιώτες απλούς παρόχους τουρισμού, χωρίς γεωργία ή άλλη οικονομική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια του χειμώνα.

Το Phenomenon λοιπόν ελπίζουμε ότι δεν είναι απλώς ένα πολιτιστικό γεγονός. Είναι ένας τρόπος να δημιουργηθούν συλλογικότητες και να στοχαστούν οι άνθρωποι πάνω σε αυτές: πόσο σημαντικό είναι να ξεκινά κανείς από την τοπική κλίματα και να συνδημιουργεί με τον τοπικό πληθυσμό αν στοχεύει ν’ αλλάξει κάπως τα πράγματα. Σε μια εποχή που το δίπολο ορατότητα/ μη ορατότητα, για το οποίο μιλούσαμε πιο πριν, έχει ένα εντελώς νέο κι ανανεωμένο ενδιαφέρον (ποιος παραμένει αόρατος μέσα στην ιστορία της πολιτικής;) νιώθουμε ότι υπηρετούμε την πολιτική συλλογικότητα σε τοπική κλίμακα. Αν θες ν’ αλλάξεις τα πράγματα, πρέπει να σκεφτείς και πού βρίσκεσαι και με ποιον μοιράζεσαι τον χώρο άσκησης της πολιτικής.

Και πώς ακριβώς εισέρχονται σε όλο αυτό οι καλεσμένοι καλλιτέχνες;

Οι συμμετέχοντες είναι καλλιτέχνες τη δουλειά των οποίων θεωρούμε σημαντική αλλά μας ενδιαφέρουν και σαν άνθρωποι, θέλουμε να περάσουμε χρόνο μαζί τους, να δούμε πώς δημιουργούν. Πολλές φορές τους γνωρίζουμε ήδη από τη δική μας συλλογή ή άλλες δραστηριότητες στον κόσμο της τέχνης· άλλες φορές μάς τους προτείνουν προηγούμενοι συμμετέχοντες. Είμαστε μια κοινότητα που αναπτύσσεται οργανικά κι αυτό είναι για εμάς και το πιο ενδιαφέρον κομμάτι του κόσμου της τέχνης: να φέρνουμε σε επαφή ανθρώπους ώστε να υπάρχουν συνέργειες και συνδέσεις.

Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι λαμβάνουν καθόλη τη διάρκεια της χρονιάς τα λεγόμενα «Δελτία» που παρουσιάζουν τις έρευνές μας για την Ανάφη και συμμετέχουμε όλοι μαζί σε μία συλλογική συζήτηση για τη δημιουργία και το νησί. Κατόπιν, έρχονται στο νησί και μπορούν να δημιουργήσουν ό,τι θέλουν πάνω στο concept της Ανάφης. Το Eileen Myles, ας πούμε, έγραψε και δημοσίευσε μια σειρά ποιημάτων για το νησί. Φέτος έχουμε δύο καλλιτέχνες, τον Γάλλο Pierre Leguillon και τον Trevor Yeung από το Χονγκ Κονγκ, που έχουν σκεφτεί από πριν πώς θα δουλέψουν μαζί με ντόπιους τεχνίτες.

Νιώθω πως πρέπει να μιλήσουμε λίγο περισσότερο για τον τρόπο που έχετε να προσεγγίζετε ηθικά, δεοντολογικά την τέχνη και την επιμέλειά της, τον αντίκτυπό της.

Ο Piergeorgio ασχολείται επαγγελματικά με την κανονιστική και δεοντολογική συμμόρφωση επιχειρήσεων· τη διδάσκει, αντιστοίχως, και στο Παρίσι. Εργαζόταν για χρόνια στον κλάδο της υγείας προσπαθώντας να αντιμετωπίσει προβλήματα διαφθοράς, σύγκρουσης συμφερόντων κλπ., και κάποια στιγμή συνειδητοποίησε ότι, ενώ ο τομέας της υγειονομικής περίθαλψης ― ένας τομέας εξαιρετικά προβληματικός σε αυτά τα ζητήματα― προσπαθούσε να εξυγιανθεί, ο κόσμος της τέχνης και των συλλεκτών, στον οποίο κινούνταν τα βράδια, είχε τη διαφθορά και τις ανάρμοστες προσωπικές επιρροές ως καθημερινό νόμισμα. Μαζί με άλλους ομοϊδεάτες διεθνείς συλλέκτες λοιπόν αρχίσαμε να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα των business ethics και την οντολογία της επιχειρηματικής ηθικής για να μιλήσουμε για τη συλλογή έργων τέχνης ―κι όχι τη γλώσσα της θεσμικής κριτικής ή των επιμελητών― και στήσαμε τον πρώτο «Κώδικα Δεοντολογίας για Συλλέκτες Σύγχρονης Τέχνης», οδηγίες δηλαδή για το πώς ένας/μία συλλέκτης μπορεί να λειτουργεί σωστά και ηθικά μέσα στον αδηφάγο κόσμο της τέχνης.

Αλλά έτσι κι αλλιώς, από την πρώτη στιγμή που ξεκινήσαμε τη συλλογής μας, εμάς μας ενδιέφερε να δημιουργήσουμε μακροχρόνιες σχέσεις με τους καλλιτέχνες παρά να αποκτήσουμε αντικείμενα τέχνης. Σαφώς το να συλλέγονται τα έργα ενός καλλιτέχνη είναι μια απτή υποστήριξη στου έργο τους, αλλά εμείς ενδιαφερόμασταν να συμπορευόμαστε μαζί τους στην καριέρα τους, να εκθέτουμε τη δουλειά τους, να τους προσκαλούμε στην Ανάφη, να τους φέρνουμε σε επαφή με άλλους καλλιτέχνες, να υποστηρίζουμε τις δημοσιεύσεις και τις εκδόσεις των βιβλίων τους. Θέλαμε να δημιουργήσουμε συνδετικά νήματα μεταξύ ανθρώπων, ένα δίκτυο υποστήριξης.

Κι όλο αυτό, τελικά, πηγάζει από την πεποίθησή μας ότι η τέχνη εξακολουθεί να είναι ένας χώρος όπου γίνονται σοβαρές συζητήσεις για τη μεταμόρφωση του κόσμου προς το καλύτερο ― ένας τόπος ελευθερίας και χειραφέτησης. Δεν είναι σαφές πού αλλού μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο στις μέρες μας, με το ίδιο επίπεδο ελευθερίας δηλαδή. Είναι σίγουρο ότι  ο τρόπος μας να συνδεθούμε με τον κόσμο να μην είναι ο πιο ακτιβιστικός πολιτικά ―κι ο ακτιβισμός σήμερα είναι απολύτως απαραίτητος― αλλά παραμένει ένας τρόπος συνάντησης ανθρώπων, δημιουργίας δικτύων αλληλεγγύης και σοβαρής σκέψης για το πώς μπορεί η ζωή να γίνει βιώσιμη για όλους. Αρχίζουμε ας πούμε και προσφέρουμε grants ή ψάχνουμε επιμελητές για συγκεκριμένα θέματα ―όπως η σχέση του HIV με την τέχνη στην Ελλάδα, ενός θέματος που έχει ερευνηθεί ελάχιστα ως τώρα― κι έτσι εξελίσσουμε τη συλλογή μας· δεν μιλάμε μόνο για μία συλλογή αντικειμένων δηλαδή, αλλά για ενέργειες που έχουν στόχο την προώθηση πρακτικών και δράσεων χειραφέτησης και ορατότητας.

Και φέτος, τι ετοιμάζει το Phenomenon στην Ανάφη;

Η γενική θεματική του φετινού Phenomenon είναι η «Επι-στροφή» ― όπως αυτή ορίζεται από το φυσικό και φιλόσοφο Karen Barad: κοιτάζοντας όσα συνέβησαν στο παρελθόν, επαναδιαπραγματευόμαστε και δημιουργούμε κάτι νέο. Έχουν περάσει 10 χρόνια από το πρώτο Phenomenon· έτσι κι αλλιώς επαναδιαπραγματευόμαστε συνεχώς ό,τι κάνουμε, οπότε τι μπορεί να κάνει η τέχνη σήμερα; Πώς μπορούμε να έχουμε μεγαλύτερο αντίκτυπο; Πώς εξελισσόμαστε παραπέρα;

Βλέπουμε όλο και μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ του κόσμου της τέχνης και του τι συμβαίνει στην πραγματικότητα στην κοινωνία. Μας ενδιαφέρει να ρωτήσουμε πώς θα γίνει η τέχνη ξανά ένα μέρος χειραφέτησης, συλλογικότητας, τόπος συνάντησης για πραγματική δράση και πραγματική πολιτική.

Φέτος θα έχουμε μαζί μας τον Παλαιστίνιο Majd Abdel Hamid, έργα του οποίου έχουμε χρόνια στη συλλογή μας· τις Pauline Boudry και Renate Lorenz, που είχαν εκπροσωπήσει την Ελβετία σε προηγούμενη Μπιενάλε της Βενετίας· το CAConrad, αμερικανό ποιητό, τη μετάφραση του οποίου στα ελληνικά στηρίζουμε κι εμπράκτως· τον Γάλλο Pierre Leguillon, που σχεδιάζει να δουλέψει μαζί με τον τοπικό αρτοποιό· την Zoe Leonard, μία από τις μεγαλύτερες εν ζωή καλλιτέχνιδες των ΗΠΑ αυτή τη στιγμή· την πειραματική ντράμερ Valentina Magaletti· την Ίριδα Τουλιάτου, που εκθέτει αυτή στιγμή με το ΝΕΟΝ· την ανερχόμενη κυπρία γλύπτρια Μαρία Τουμάζου· και τον Trevor Yeung, που αναφέρθηκε και πιο πριν, κι εκπροσωπεί φέτος το Χονγκ Κονγκ στην Μπιενάλε της Βενετίας.

Όμως δεν εφησυχάζουμε και δε σταματάμε εδώ. Το Phenomenon μετράει πλέον δέκα χρόνια ζωής και είναι σημαντικό να επι-στρέψουμε σε ό,τι έχει γίνει μέχρι τώρα για να μπορέσουμε να δούμε όλοι μαζί ποιο μπορεί να είναι το μέλλον του και ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος της σύγχρονης τέχνης στη σημερινή πραγματικότητα.

Info

Το 5o Phenomenon λαμβάνει χώρα στην Ανάφη από τις 24/6 μέχρι και τις 7/7, σε συνεργασία με τους κατοίκους και τους φορείς της Ανάφης, και τη συνεχή υποστήριξη και αγάπη της μόνιμης ομάδας του Phenomenon στην Ελλάδα, που περιλαμβάνει την υπεύθυνη οργάνωσης, επικοινωνίας κι εκπρόσωπο του Phenomenon στην Ελλάδα, Αγγέλικα Μήτσιου, τη Μυρτώ Κατσιμίχα (project manager), την Αγάπη Χαρμάνη (social media), την Αλεξάνδρα Μασμανίδη (φωτογραφίες-βίντεο), τον Boris Attrux-Tallaux (βοηθό παραγωγής), τον Gregory Castera (σύμβουλο) και τον Julian Nedelec (εγκαταστάσεις).

Για την ανάδειξη της Ελλάδας ως πεδίου της σύγχρονης εικαστικής δημιουργίας σε διεθνές επίπεδο, οι Piergiorgio Pepe και Ιορδάνης Κερενίδης τιμήθηκαν το 2018 με το βραβείο Montblanc de la Culture -  Art Patronage.

Μπορείτε να βρείτε περισσότερες πληροφορίες για το Phenomenon 5 στο website τους kerenidipepe.art και σ’ ένα βίντεο για τους Αναφιώτες για 10 χρόνια του Phenomenon. Για τη δεοντολογία στη συλλογή έργων τέχνης, που τόσο απασχολεί τους Κερενίδη και Πέπε, δείτε τη συλλογιστική πίσω από το ethics of collecting.