Τι είδαμε στο Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού

Τον Δεκέμβριο του 2023, το αναγεννημένο Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, ένα μουσείο που διαφέρει εντελώς από τα συνηθισμένα, απέκτησε μία καταπληκτική νέα στέγη στο Μοναστηράκι, όπου στεγάζεται πλέον η μόνιμη, πολύτιμη έκθεσή του, εστιασμένη κυρίως στον άνθρωπο.

Το Μουσείο καταλαμβάνει ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο, το αποκαλούμενο και ως η Αυλή των Θαυμάτων, περικλειόμενο από τις οδούς Άρεως, Αδριανού, Βρυσακίου και Κλάδου, μ' ένα μνημείο της αρχαίας εποχής, τη Στοά του Αττάλου, και ένα της μεταβυζαντινής, την αποκατεστημένη εκκλησία του Αγίου Ελισαίου, ν' αποτελούν αντίστοιχα το δυτικό και το ανατολικό όριό του.

Μέσα σ' αυτή την «κιβωτό», η οποία αν και στο κέντρο της θορυβώδους πόλης δίνει την αίσθηση στον επισκέπτη ότι βρίσκεται μακριά απ' αυτήν, αναβιώνει μ' έναν σύγχρονο, πρωτότυπο και πρωτοποριακό τρόπο το εναπομείναν τμήμα μιας αθηναϊκής συνοικίας του 19ου αιώνα.

Η γειτονιά αυτή κάλλιστα μπορεί να θεωρηθεί ως ένα παλίμψηστο και είναι συγκινητικό αν σκεφθεί κανείς ποιοι έχουν περάσει απ' αυτήν και τι «έχουν δει τα μάτια της» κατά τη διάρκεια των αιώνων. Τα χρόνια της τουρκοκρατίας, εκεί βρίσκονταν το παζάρι και τα αρχοντικά των ανθρώπων της «καλής κοινωνίας» (Λογοθέτη, Ρωκ, Φωβέλ, κ.ά.) και από μαρτυρίες περιηγητών έχουν διασωθεί σημαντικές πληροφορίες και περιγραφές. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, εκεί φιλοξενήθηκαν πρόσφυγες, ενώ στα χρόνια που ακολούθησαν η περιοχή πέρασε σε φάση υποβάθμισης και παρακμής, καταλήγοντας σ' έναν ερειπιώνα, μέχρι τη στιγμή που το Υπουργείο Πολιτισμού πήρε την πρωτοβουλία διάσωσής της.

Δεκαοκτώ κτίρια, απαλλοτριωμένα προ δεκαετιών (την εποχή των ανασκαφών της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών, προκειμένου να έλθει στο φως η Αρχαία Αγορά), διατηρημένα και αποκατεστημένα από το Υπουργείο Πολιτισμού, με το κάθε ένα ν' αποτελεί μία αυτοτελή εκθεσιακή ενότητα, λείψανα του υστερορωμαϊκού τείχους, ερείπια του παλαιοχριστιανικού ναού του Αγίου Θωμά των Παλαιολόγων, ο Ι.Ν. του Αγ. Ελισαίου, σκηνογραφούν όλα μαζί μία γοητευτική γειτονιά ψηφιδωτό, όπου αναδεικνύεται και προβάλλεται η νεότερη υλική και άυλη πολιτιστική ιστορία και κληρονομιά της Ελλάδος, μαζί μ' ένα κομμάτι της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής εξέλιξης της πόλης, από τον 19ο έως τον πρώιμο 20ό αιώνα.

Το κάθε κτίριο πραγματεύεται μία πτυχή του νεότερου ελληνικού πολιτισμού. Μέσα από τα εκθέματα ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία ν' αποκτήσει μία σφαιρική γνώση για το πού έμεναν, πώς διασκέδαζαν, ποια ήταν η σχέση τους με το θείο, πώς δούλευαν, τι μαγείρευαν, τι δουλειά έκαναν, τι φορούσαν, ποια ήταν η αισθητική, η τέχνη και η τεχνογνωσία των ανθρώπων του πρόσφατου παρελθόντος.

Και ταυτόχρονα, το δεύτερο σκέλος των τίτλων της κάθε έκθεσης, που παρουσιάζεται κι αυτό υπό μορφή ερωτήματος (πού μένετε, πώς διασκεδάζετε, πώς δουλεύετε, τι μαγειρεύετε...), τον βάζει σε μία διαδικασία να σκεφθεί κάτι παραπάνω, να προβληματιστεί, να συγκρίνει, να ανακαλέσει κάποιες πιθανές μνήμες, να ταυτιστεί μ' αυτό που βλέπει.

Μετά το υστερορωμαϊκό τείχος, που είναι ορατό σε ορισμένα σημεία, το αμέσως παλαιότερο μνημείο της γειτονιάς είναι η Βασιλική του Αγίου Θωμά των Παλαιολόγων. Ανάμεσα στα ερείπια του παλαιοχριστιανικού ναού είναι διακριτές οι διαφορετικές οικοδομικές φάσεις, αρχής γενομένης τον 5ο αιώνα. Το εκκλησάκι κατεδαφίστηκε στις 9 Ιουνίου του 1834 από τον πρίγκιπα Γεώργιο Καντακουζηνό.

Ιδιαίτερο δε ενδιαφέρον παρουσιάζει η ιστορία ορισμένων κτιρίων που βρίσκονται σ' αυτή τη γειτονιά και ενδεικτικά αναφέρονται μερικά απ' αυτά.

Μία καμάρα και μία λίθινη κλίμακα, που οδηγούσε στον επάνω όροφο, είναι ό,τι έχει απομείνει από το διώροφο εντυπωσιακό αρχοντικό του Χωματιανού Λογοθέτη, μίας από τις πλουσιότερες αθηναϊκές οικογένειες της τουρκοκρατίας που δεν έχαιρε όμως ιδιαίτερης εκτίμησης ανάμεσα στους Αθηναίους, λόγω της φιλαργυρίας και των σχέσεών τους με τις τότε αρχές του τόπου. Ο Νικόλαος Χωματιανός Λογοθέτης κατείχε τον επίζηλο τίτλο του προξένου της Αγγλίας – μία θέση πολύ ισχυρή για την εποχή, που κατάφερε να την διασφαλίσει και για τον γιο του, Σπυρίδωνα.

Εκεί φιλοξενήθηκε το 1802, ο λόρδος Έλγιν με την οικογένειά του και την πολυπρόσωπη συνοδεία του και λέγεται ότι εκεί συσκευάστηκαν και φυλάχθηκαν τα γλυπτά του Παρθενώνα μέχρι τη μεταφορά τους στον Πειραιά για να φυγαδευτούν με πλοίο στην Αγγλία. Μετά τον θάνατο του Σπυρίδωνα Λογοθέτη, το αρχοντικό καταστράφηκε και η αυλή περιτριγυρίστηκε από μεταγενέστερα κτίσματα.

Ακριβώς δίπλα από το αρχοντικό, υπήρξε κτίριο στο οποίο στεγάστηκε για ένα διάστημα το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, πριν μετεγκατασταθεί στο Αρσάκειο Μέγαρο. Στο κτίριο αυτό σήμερα φιλοξενείται η ενότητα «Από πού είστε; Aπό πού είμαστε;». Εκεί, δίνεται στον επισκέπτη η δυνατότητα μίας νοερής περιήγησης στις ιδιαίτερες πατρίδες των νεοελλήνων, εντός και εκτός της σημερινής επικράτειας, μέσα από τα ετερόκλητα μεταξύ τους εκθέματα που λειτουργούν ως ενθύμια ταξιδιού ή ως κειμήλια.

Στην όμορφη αυτή γειτονιά περιλαμβάνεται η οικία της επιφανούς οικογενείας του Νικολάου Δραγούμη (Κλάδου 8), παππού του πολιτευτή και συγγραφέα Ίωνα Δραγούμη. Από τις αίθουσες υποδοχής του σπιτιού πέρασαν οι μεγαλύτερες προσωπικότητες του πνεύματος και της πολιτικής του 19ου αιώνα. Σήμερα, στο κτίριο αυτό φιλοξενείται η έκθεση με τίτλο: «Τι φορούσαν; Tι φοράτε;», όπου παρουσιάζεται η ελληνική παραδοσιακή ενδυμασία και ο τρόπος που ντύνονταν οι άνθρωποι στον ελληνικό χώρο, από τον 18ο έως τις αρχές του 20ού αιώνα, ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, την καταγωγή, την κοινωνική τάξη, τις επικρατούσες αισθητικές αντιλήψεις. Το παραδοσιακό σεγκούνι με τη χειρόγραφη παρτιτούρα στο εσωτερικό του είναι ένα από τα σπάνια και πιο ενδιαφέροντα εκθέματα της ενότητας.

Μεγάλη ιστορία έχει και ο Ι.Ν. του Αγίου Ελισαίου, το εκκλησάκι του 17ου αιώνα, κτιτορική εκκλησία της οικογένειας Λογοθέτη, όπου έψελναν και τελούσαν αγρυπνίες ο Αλ. Παπαδιαμάντης και ο ξάδελφός του, συγγραφέας και ακαδημαϊκός Αλέξανδρος Μωραϊτίδης. Χάρη σ' αυτούς πήγαιναν εκεί για να εκκλησιαστούν σημαντικές προσωπικότητες των νεοελληνικών γραμμάτων, όπως οι λογοτέχνες Γεράσιμος Βώκος, Παύλος Νιρβάνας, Ζαχαρίας Παπαντωνίου κ.ά. Στο εκκλησάκι αυτό, το 1884, χειροτονήθηκε πρεσβύτερος ο ιερέας του ναού, ο παπά-Νικόλας Πλανάς, ο οποίος το 1992 αγιοποιήθηκε από την εκκλησία για την προσφορά του και τη φιλανθρωπία του.

Το 1943, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ο εγγονός της οικογένειας Χωματινού Λογοθέτη, ο Ηρακλής Καζάκος, με τον φόβο ότι η εκκλησία θα χαρακτηριζόταν ιστορικό διατηρητέο μνημείο από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και αυτός θα κινδύνευε να χάσει το οικόπεδό του, την κατεδάφισε, παρά τις μεγάλες αντιδράσεις που ξεσήκωσε η απόφασή του. Για πολλά χρόνια το μισογκρεμισμένο εκκλησάκι έμεινε ερειπωμένο, μέχρι το 2003-2004 που κατόπιν ενεργειών της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών και χρηματοδότησης του Υπουργείου Πολιτισμού, αποκαταστάθηκε όσο πιο κοντά ήταν δυνατόν στην αρχική του μορφή, χωρίς όμως τις αγιογραφίες που υπήρχαν προηγουμένως.

Δίπλα στον Άγιο Ελισαίο βρίσκεται το κτίριο με την εκθεσιακή ενότητα «Για την πίστη και τη λατρεία μας», η οποία πραγματεύεται, με εξαιρετικά δείγματα τέχνης και τεχνικής, τον εθιμικό και ορθόδοξο τρόπο λατρείας στον κύκλο της ανθρώπινης ζωής και στον κύκλο του χρόνου (γέννηση, γάμος, θάνατος, έθιμα του Δωδεκαημέρου και της Αποκριάς, πανηγύρια της Παναγιάς). Κειμήλια της Μικράς Ασίας, τα ανταλλάξιμα, που υπήρχαν στις αποθήκες του Μουσείου, εκτίθενται για πρώτη φορά. Τα «κοπτικά» υφάσματα (τα προερχόμενα από τάφους), είναι από τα πολύ σπάνια αντικείμενα της συλλογής, όπως το παιδικό σάβανο πάνω στο οποίο φαίνεται να διαγράφεται ο σκελετός ενός νεκρού παιδιού.

Είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε τα τρία πρώτα κτίρια τα οποία είναι ανοικτά για το κοινό (τα υπόλοιπα θα είναι επισκέψιμα σε σύντομο χρονικό διάστημα) και πραγματικά εντυπωσιαστήκαμε από την ποικιλία των εκθεμάτων, τον τρόπο παρουσίασης, τις επεξηγηματικές πινακίδες των θεματικών ενοτήτων και τις μικρές ιστορίες που συνοδεύουν την κάθε μία, καθώς και τις λεπτομερείς λεζάντες που ταυτίζονται με το αντίστοιχο έκθεμα. Πλούσιο ψηφιακό υλικό λειτουργεί συμπληρωματικά, δίνοντας μία παραπάνω πληροφορία για κάποιο συγκεκριμένο αντικείμενο ή ένα γεγονός όπως, για παράδειγμα, το βίντεο που απεικονίζει πώς ντύνανε μία νύφη στη Σκόπελο.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η ενότητα «Εκείνες πώς δούλευαν; Eσείς πώς δουλεύετε;», αφιερωμένη στη γυναικεία εργασία και κυρίως στην οικοτεχνία. Ο πολυεπίπεδος, αξιέπαινος, ενεργός ρόλος της γυναίκας στο σπίτι, στην οικογένεια, στην κοινότητα, στην παραγωγική διαδικασία, κάτω από όχι εύκολες συνθήκες, προβάλλεται μέσα από εντυπωσιακά κεντήματα, υφαντά και εργόχειρα. Αυτόματα το μυαλό μας κάνει τη σύγκριση με τη σημερινή, βιομηχανοποιημένη εποχή και τις σύγχρονες συνθήκες εργασίας της γυναίκας.

Φιγούρες του Καραγκιόζη, της παρέας του αλλά και των ηρώων του, από το θέατρο σκιών –ένα από τα πιο δημοφιλή θεάματα των περασμένων χρόνων– περιμένουν τον επισκέπτη στην ενότητα «Πώς διασκέδαζαν; Πώς διασκεδάζετε;». Επίσης, αντικείμενα από πανηγύρια, κουκλοθέατρο, εκδρομές, καφενεία, εικονογραφικό υλικό παρουσιάζουν τις διάφορες μορφές διασκέδασης στον ελληνικό χώρο των νεοτέρων χρόνων.

Σ' αυτή την ενότητα υπάρχει η οικογενειακή γωνιά, με διάφορα παιχνίδια, διαδραστικά εκθέματα, οπτικοακουστικές προβολές και ποικίλες ψυχαγωγικές δράσεις που απευθύνονται σε οικογένειες με παιδιά ηλικίας 6 έως 12 ετών. Με τη χρήση την ψηφιακής τεχνολογίας η πληροφορία προσεγγίζεται μ' έναν τρόπο που είναι ευχάριστος για τα παιδιά και η επίσκεψή τους στο μουσείο είναι μία όμορφη βιωματική εμπειρία. Τα Οικογενειακά Εκθέματα παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στο Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, και χωροθετούνται σε πέντε αίθουσες εκθεσιακών ενοτήτων.

Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αναμένεται και η λειτουργία των υπολοίπων κτιρίων της γειτονιάς. Η εκθεσιακή ενότητα με τίτλο «Πού βρίσκεστε; Εδώ, τότε και τώρα» αφορά στην ιστορία του ιδίου του τετραγώνου, μέσα από αντικείμενα που αποκαλύφθηκαν στη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης των κτιρίων, αρχειακά τεκμήρια, ψηφιακές παραγωγές με αφηγήσεις ανθρώπινων ιστοριών των επώνυμων ή ανώνυμων κατοίκων της που έζησαν εδώ, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.

Ιδιαίτερη μνεία αξίζουν οι τοιχογραφίες με έργα του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου από το «καλό δωμάτιο» της οικίας Ζόλκου στη Μυτιλήνη, το οποίο περιλαμβάνεται στην εκθεσιακή ενότητα «Πού έμεναν; Πού μένετε;».

Από τη γειτονιά αυτή δεν θα μπορούσε να λείψει εκτός από το πωλητήριο και το καφέ, τα οποία ήδη λειτουργούν στην πανέμορφη αυλή, και ένα εστιατόριο. Η ιστορική ταβέρνα Πλάτων, μετά την ολοκλήρωση της αποκατάστασης και της δημοπράτησής της, θα χρησιμοποιηθεί ως χώρος εστίασης του Μουσείου με πρόβλεψη να έχει σχέση με την ενότητα «Τι Μαγείρευαν; Tι Μαγειρεύετε;», που αναφέρεται στη διατροφή. Ο δε άρτος συνδυάζεται με τα θεάματα τα οποία θα λαμβάνουν χώρα στην αίθουσα εκδηλώσεων καθώς και στον διαμορφωμένο γι' αυτές εξωτερικό χώρο.

Αναπόσπαστο μέρος της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου είναι το Τζαμί του Τσισδαράκη, που αποτέλεσε την πρώτη του στέγη. Εκεί θα παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστορία του Μουσείου, με παράλληλη αναφορά στην ιστορία του μνημείου, τοπόσημου της πλατείας Μοναστηρακίου. Μέσα από επιλεγμένα αντικείμενα θα αναδεικνύεται η πορεία του Μουσείου στη διάρκεια των χρόνων από την ίδρυσή του, η συλλεκτική του πολιτική, τα πρόσωπα που συνέβαλαν στην εξέλιξή του και θα αποκαλύπτεται ο πλούτος των συλλογών του.

Η περιήγηση στην πανέμορφη, φιλόξενη αυτή γειτονιά είναι ένα ταξίδι στον χρόνο, και προσφέρει στους επισκέπτες μία ιδιαίτερη ευχάριστη εκπαιδευτική και ψυχαγωγική εμπειρία, μέσα σ' ένα φιλικό και καθόλου στείρο περιβάλλον. Συνδυάζεται δε με μία επίσκεψη σε εμβληματικά γειτονικά αξιοθέατα όπως η Ρωμαϊκή Αγορά, η Αρχαία Αγορά, η Βιβλιοθήκη του Αδριανού, το Λουτρό των Αέρηδων, το νεκροταφείο του Κεραμεικού, που όλα μαζί δημιουργούν ένα πολιτιστικό μωσαϊκό αποτελούμενο από τα διαφορετικά επίπεδα της ιστορίας της πόλης.

Αφήνοντας πίσω την ηρεμία του Μουσείου, βγαίνοντας στην πολύβουη και πολυπολιτισμική πλατεία Μοναστηρακίου, βλέποντας το Τζαμί του Τσισδαράκη, τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού και λίγο πιο πάνω τον Πύργο των Ανέμων, τα Αναφιώτικα και τον Παρθενώνα, δεν μπορείς να μην κοντοσταθείς και να σκεφτείς για ακόμη μια φορά πόσο μοναδική και γοητευτική πόλη είναι η Αθήνα.

Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού: Λίγα λόγια για την ιστορία του μουσείου

Το Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, ένα από τα παλαιότερα της χώρας, ιδρύθηκε το 1918 ως «Μουσείον Ελληνικών Χειροτεχνημάτων» και στεγάστηκε αρχικά στο Τζαμί Τζισδαράκη, στο Μοναστηράκι. Οι ιδεολογικές προτεραιότητες αλλά και τα πολιτικά γεγονότα των διαφόρων χρονικών περιόδων έπαιξαν σημαντικό ρόλο τόσο στην ονοματοθεσία του όσο και στη διαμόρφωση των στόχων, καθώς επίσης και στο περιεχόμενο των συλλογών του. Βασικό κριτήριο για την επιλογή των αντικειμένων που θα εκτίθεντο ήταν η καλλιτεχνική και αισθητική τους αξία και μοναδικότητα. Όπως μας είπε κα Δέσποινα Καρβέλη, κατά τη διάρκεια της ξενάγησης «Το Μουσείο δεν ιδρύθηκε σαν ένα λαογραφικό μουσείο, αλλά ως ένα μουσείο που συλλέγει τα καλύτερα, που αποσκοπούσε να δείξει τη λαϊκή τέχνη και τη συνέχεια, σε μία εποχή που αμφισβητείτο η ταυτότητα των Ελλήνων».

Η πρώτη περίοδος της λειτουργίας του (1918-1956) είχε τη θερμή υποστήριξη πνευματικών ανθρώπων της εποχής, όπως του Γ. Δροσίνη, του Κωνσταντίνου Μαλέα, ο οποίος διετέλεσε πρώτος διευθυντής του, της Αγγελικής Χατζημιχάλη. Το 1923 το Μουσείο μετονομάστηκε σε «Εθνικόν Μουσείον Κοσμητικών Τεχνών» και τη διεύθυνση ανέλαβε, μέχρι το 1926, ο Γ. Δροσίνης.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1931, το Μουσείο άλλαξε πάλι όνομα και ονομάστηκε «Μουσείον Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης». Στην περίοδο του Μεσοπολέμου, διευθύντρια ήταν η Άννα Αποστολάκη, η συμβολή της οποίας υπήρξε καθοριστική τόσο για την καθιέρωση του Μουσείου όσο και για την ανάδειξη της λαϊκής τέχνης, μέσω των αντικειμένων του λαϊκού πολιτισμού.

Στη δεύτερη περίοδο (1956-1981) οριστικοποιείται η ονομασία «Μουσείον Ελληνικής Τέχνης» και οι συλλογές εμπλουτίζονται με αντικείμενα λαϊκής τέχνης (κεντήματα, υφαντά, ξυλόγλυπτα, κεραμικά κ.ά.) απ' όλη την Ελλάδα, με στόχο ν' αναδειχθεί η ελληνική ταυτότητα, ο Έλληνας δημιουργός καθώς και ο ελληνικός πολιτισμός. Διευθύντρια ανέλαβε η Πόπη Ζιώρα. Σ' εκείνο το διάστημα, το συνεχώς εξελισσόμενο Μουσείο επιστρέφοντας στην παλιά του ονομασία, «Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης», εγκατέλειψε, λόγω στενότητας χώρου, το Τζαμί του Τσιδαράκη και μεταστεγάστηκε στο κτίριο της οδού Κυδαθηναίων 17.

Ταυτόχρονα ξεκίνησε μία περίοδος επέκτασης και το Μουσείο απέκτησε στην κεντρική έκθεσή του το Λουτρό των Αέρηδων, το Σπίτι της οδού Πανός 22 (εκεί στεγάζεται η μόνιμη έκθεση «Άνθρωποι και Εργαλεία») και το Κτίριο Περιοδικών Εκθέσεων.

Η τρίτη περίοδος (1981-2010) χαρακτηρίζεται από την αλλαγή της συλλεκτικής πολιτικής και επαναπροσδιορισμό του τρόπου με τον οποίο το «Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης» οργανώνει και εμπλουτίζει τις συλλογές του. Τα αντικείμενα δεν αντιμετωπίζονται ως απλά έργα τέχνης, αλλά ως τεκμήρια του παραδοσιακού πολιτισμού τα οποία προσφέρουν άφθονο υλικό και πολύτιμα στοιχεία για τη μελέτη του παραδοσιακού και αστικού βίου.

Σήμερα, το Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, όπως ονομάζεται πλέον, έχει απλωθεί σε πολλά κτίρια και επιτυγχάνει, μέσω των σπάνιων και συνεχώς εμπλουτιζόμενων συλλογών του καθώς και των αφηγήσεων προσωπικών ιστοριών ανθρώπων, μία σύνδεση της καθημερινότητας του παρελθόντος με το σήμερα.

Διαθέτει πλούσιες συλλογές με αντιπροσωπευτικά δείγματα όλων των πτυχών του λαϊκού πολιτισμού από διάφορες χρονικές περιόδους της νεώτερης ιστορίας προερχόμενες από όλες τις περιοχές που κατοικούν Έλληνες.

Ευχαριστούμε θερμά την Αρχαιολόγο κα Δέσποινα Καρβέλη για την ξενάγηση και όλες τις πληροφορίες που μας έδωσε για την υπέροχη αυτή γειτονιά της παλιάς Αθήνας.

Πηγές & βιβλιογραφία

• Εκτός από τις πληροφορίες που δόθηκαν κατά τη διάρκεια της ξενάγησης, υλικό χρησιμοποιήθηκε από το ενημερωτικό φυλλάδιο του Μουσείου Νεότερου Πολιτισμού, επιμέλειας Έλενας Μελίδη, Νίκης Δάφνη, Δέσποινας Καρβέλη καθώς επίσης και από τις ταμπέλλες/λεζάντες που συνοδεύουν την κάθε ενότητα ή κάποιο έκθεμα.
• Σκουμπουρδή Αρτεμις, «Μοναστηράκι - Πλάκα. Οι γειτονιές των θεών». Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2016