Η πολιτιστική αφύπνιση του σπηλαίου Ιδαίου Άντρου στον Ψηλορείτη

Βρισκόμαστε στην καρδιά του Ψηλορείτη, 24 χιλιόμετρα από τη γραφική κωμόπολη των Ανωγείων και σε υψόμετρο 1.530 μέτρων, εκεί όπου συναντάς ένα από τα σημαντικότερα σπήλαια της Κρήτης, το εμβληματικό Ιδαίον Άντρον, εκεί που νιώθεις ότι ο χρόνος σταματά. Σε αυτό το επιβλητικό σπήλαιο, σύμφωνα με τον μύθο, ανατράφηκε ο βασιλιάς των θεών Δίας και ο νεαρός βοσκός Επιμενείδης αποκοιμήθηκε σε ένα ύπνο που κράτησε 57 ολόκληρα χρόνια γνωστό ως « Επιμενίδιο». Μπορεί το ιερότατο των κρητικών σπηλαίων Ιδαίο Άντρο να δέχεται χιλιάδες πόλεις, ωστόσο οι πολιτιστικές εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται στον χώρο είναι μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού. Χάρη στο φιλόδοξο πρόγραμμα του θεσμού «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός» του Υπουργείου πολιτισμού,το Ιδαίον Άντρον «αφυπνίζεται» ως χώρος πολιτισμού, δημιουργίας και καλλιτεχνικής έκφρασης τα τελευταία δύο χρόνια.

Φέτος, για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά, η δραστήρια ομάδα του πολιτιστικού δικτύου Androidus Projectmou Tank, μια δεξαμενή δημιουργικότητα και πολιτιστική διαχείριση, συμμετείχε στο πρόγραμμα «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός» και διοργάνωσε στο πολιτιστικό κύτταρο του Ιδαίου Άντρου μια εξαιρετική διημερίδα με τίτλο «Επιμενίδης ΙΙ: Περί της φύσης των πραγμάτων». Ο συνδυασμός της μεταξύ μύθου και ιστορίας προσωπικότητας του Επιμενίδη και του φιλοσοφικού ποιητικού έργου «Περί της Φύσης των Πραγμάτων» του Λουκρητίου οδήγησε στην έμπνευση της φετινής καλλιτεχνικής συνάντησης. Το πλούσιο πρόγραμμα της εκδήλωσης κινούνταν γύρω από την πυρήνα σύνθεση των πολυδιάστατων μορφών τέχνης εμπνευσμένων από τη φιλοσοφία επαναπροσέγγισης της Φύσης και της σχέσης ανθρώπου-περιβάλλοντος.

Οι διαφορετικές μορφές τέχνης και χειροτεχνίες που αναπτύχθηκαν διαχρονικά στον Κρητικό Πολιτισμό βρίσκονταν στο επίκεντρο της εκδήλωσης. Για δύο ημέρες (22, 23/8), το κοινό γέμισε τον χώρο του Ιδαίου Άντρου και είχε την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με την υφαντική, την αγγειοπλαστική και την ξυλοτεχνία, τις εικαστικές τέχνες, το θέατρο και τη μουσική. «Το βουνό για μας αποτελεί μια σταθερή έμπνευση μέσα από τους μικρόκοσμους, τους οποίους εμπεριέχει και διαφυλάσσει στη χλωρίδα, την πανίδα και την πολιτιστική κληρονομιά, η οποία λειτουργεί ως τριπλή έλικα με τον οίκο της τον βοσκό του Ψηλορείτη και τη χαμένη σύνδεση φύσης και ανθρώπου», σημειώνει οαρχαιολόγος Γιώργος Α. Καλομοίρης, ιδρυτής του πολιτιστικού δικτύου Androidus Project Tank .

Επαναπροσδιορίζοντας τη χαμένη σχέση ανθρώπου και φύσης

Ο θεσμός του Υπουργείου Πολιτισμού «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός», σε συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή, αποτελεί πλέον και για μας μια πρόκληση μέσα από την οποία δίνεται η ευκαιρία εμβληματικοί αρχαιολογικοί, ιστορικοί και μνημειακοί χώροι να βγουν από το βαρύ περίβλημα του παρελθόντος. τους και να παρουσιάσουν καλλιτεχνικές συνθέσεις και πολιτιστικές δράσεις μοναδικές σε σύλληψη, σκηνογραφία και εκτέλεση παραγωγής. Ο φετινός θεματικός άξονας της κλιματικής κρίσης είχε ως αποτέλεσμα την ομάδα του Androidus Project Tank ένα μεγάλο στοίχημα ομαδικής έμπνευσης και συνεργασίας στο να προσεγγίσουμε τη χαμένη σχέση ανθρώπου και φύσης. 

Απευθυνθήκαμε, λοιπόν, στην αρχέγονη έννοια της τέχνης, που με τον χρόνο και την εξέλιξη διασπάται σε πολυδιάστατες μορφές, αναζητώντας από διαφορετικούς δημιουργούς να αφιερώσουν τα έργα τους στον χαμένο ερωτισμό ανάμεσα στη Φύση και τον Άνθρωπο. Έργα εικαστικής και θεατρικής παραγωγής, ποιητικής, στιχουργικής και μουσικής δημιουργίας καθώς και χειροτεχνίας συνέθεσαν τη φετινή μας διοργάνωση «Περί της φύσης των πραγμάτων» ως ευκαιρία να κερδηθεί βήμα στη νέα πνοή τέχνης που έχει σημασία να εμπνεύσει το σήμερα και το αύριο του τόπου μας. . 

Συμμετοχή, συλλογικότητα και συμπερίληψη

Τα τρία στοιχεία που συνθέτουν την ομάδα μας σε μια συμπληρωματική σχέση, η οποία οικοδόμησε κομμάτι-κομμάτι τον «Επιμενίδη ΙΙ» και το «Περί της φύσης των πραγμάτων», ήταν η συμμετοχή, η συλλογικότητα και η συμπερίληψη.

Με τον Αντώνη Νταγιαντά και τη Μαρίνα Γεροντή ως συνεργάτες μέλη της Androidus Project Tank καθώς και με την εμπνευσμένη πνοή του καταξιωμένου στιχουργού και συγχωριανού μας Κώστα Φασουλά σχεδιάσαμε και οραματιστήκαμε μια δομή που θα έδινε χώρο σε διαφορετικές μορφές τέχνης να παρουσιάσουν νέα έργα εμπνευσμένα από τη θεματική του προγράμματος 2023 του θεσμού του ΥΠΠΟ «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός».

Ιδιαίτερα η θέρμη του Κώστα Φασουλά στο να δημιουργηθούν και να παρουσιαστούν νέα τραγούδια από Κρήτες δημιουργούς στο Κρητικότατο των Σπηλαίων ήταν και η θρυαλλίδα που συμπαρέσυρε όλη τη δομή της φετινής διοργάνωσης να απευθυνθούμε σε χειροτέχνες, καλλιτέχνες και δημιουργούς που θα προσφέρουν τα σύγχρονα αφιερώματα τους στη μητέρα φύση και στο κοινό του «Επιμενίδη ΙΙ». Σε αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα σημαντικό να επισημάνουμε τη διαρκή υποστήριξη του τόπου μας, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τον Δήμο Ανωγείων και συγκεκριμένα τον Δήμαρχο κ. Σωκράτη Κεφαλογιάννη, αλλά και ανθρώπους και φορείς που λειτουργούν από καρδιάς ως αρωγοί και συνδρομητές σε αυτή την προσπάθεια. 

Ο μεγάλος ύπνος του Επιμενίδη και η πνευματική του αφύπνιση

Ανασύραμε για δεύτερη φορά από ένα θολό παρελθόν ανάμεσα στο μύθο, το θρύλο και την ιστορία, τον Επιμενίδη ως τον εμπνευσμένο και επιδραστικό «άνθρωπο» των καιρών του. Παίρνοντας τη σοφία των θεών από το Ιδαίο Άντρο από όπου εισήλθε νεαρός βοσκός – και αποκοιμήθηκε μέσα στο σπήλαιο για 57 χρόνια - «αφυπνίστηκε» ως μάντης, καθάρτης και φιλόσοφος αλλάζοντας «τη φύση των πραγμάτων» της δικής του εποχής και του δικού του κόσμου. 

Ένας τόσο διαχρονικός όσο και σύγχρονος προβληματισμός «περί της φύση των πραγμάτων» ήρθε για εμάς φέτος ως υπενθύμιση της αναγκαίας σχέσης συνύπαρξης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, όπως εκφράστηκε μέσα από τα ομότιτλα έργα του Επίκουρου και του του Λουκρητίου (Περί της Φύσης των Πραγμάτων / De Rerum Natura) καθώς και του «δικού μας» Κρηταγενούς Βιτσέντζου Κορνάρου στον «Ερωτόκριτο» όπως αποτυπώνεται στο στίχο «για μένα όλα σφάλουσι και πάσιν άνω κάτω, για εμέ ξαναγεννήθηκε η φύση των πραγμάτων».

Ο ύπνος του Επιμενίδη συνοδεύτηκε από την πνευματική αφύπνιση του ίδιου για προσφορά στην εποχή και τους καιρούς του ως ένας πρωτοπόρος φιλόσοφος στον οποίο μάλιστα αποδόθηκαν μυθικές διαστάσεις. Συγκεκριμένα, στα 297 χρόνια που θρυλείται η ζωή και δράση του Επιμενίδη ίσως να αποτελούν στην ουσία μια ολόκληρη περίοδο όπου συλλογικότητες ανθρώπων με πρωτεργάτη τον ήρωα μας έδρασαν στο χρονικό φάσμα τριών αιώνων ως «Ιδαίοι Επιμενίδες» με θεμέλια τις πρωτοπόρες ιδέες στα βουνά των θεών. Αυτές οι ιδέες, με τις βαθιές τους ρίζες, έδρασαν τοπικά για να διαχυθούν οικουμενικά, ανάγοντας τον Επιμενίδη ως το έμβλημα μύησης στη γνώση, στη συμμετοχή στα κοινά και στην έκφραση γνώμης με θάρρος και ευθύνη που αλλάζει τη ροή της ιστορίας. 

Από-δραση από τον αστικό ιστό και επιστροφή στα βουνά

Στο «Άξιον εστί» Οδυσσέας Ελύτης μας μιλά για τα «θεμέλια του στα βουνά, αυτά που σηκώνουν στους ώμους τους οι λαοί και πάνω τους η μνήμη καίει άσβεστη βάτος». Τα βουνά σίγουρα σώζουν κληρονομιές σαν κιβωτοί που αργούν περισσότερο να σαρωθούν από βάναυσες εποχές και καιρούς.

Στον τόπο μας το βουνό ονομάζεται «Αόρι/Αόρη» σα να σε παραπέμπει σε κόσμους που καταλύονται τα όρια για να πας παραπάνω, να σκεφτείς «έξω από το κουτί σου», όπως συνηθίζουμε να λέμε. Οπότε η επιστροφή στα βουνά (ήταν και ο τίτλος--προτροπή του 1^ου Epimenidis Forum «Η Επιστροφή Των Βουνών») ίσως να είναι μια καλή αφορμή να στραφούμε σε τόπους για να εμπνευστούμε νέους κόσμους.

Το Ιδαίον Άντρον ως ζωντανό κύτταρο πολιτισμού

Το Ιδαίον Άντρον παραμένει μέχρι σήμερα ένας λατρευτικός χώρος, ο οποίος είναι σφυρηλατημένος στις χιλιετίες των μύθων, της ιστορίας και της μνήμης. Για τον λόγο αυτό και παραμένει κρυπτογραφημένος σε όλους εμάς που δεν έχουμε μυηθεί στο πνεύμα, τη φιλοσοφία και τη γνώση που ζυμώθηκε σε έναν χώρο που υπήρξε Ιερό, Μαντείο, Αστεροσκοπείο αλλά και σχολή στο διάβα των χιλιετιών.

Πιστεύουμε πως ο μόνος τρόπος ενεργοποίησης και διατήρησης του χώρου αυτού ως ένα ενεργό κύτταρο πολιτισμού είναι η απεύθυνση σε ενεργές δυνάμεις που θα αντιμετωπίσουν τον χώρο όχι ως ένα περίκλειστο μαυσωλείο αλλά ως μια ζωντανή κοιτίδα γνώσης, τέχνης, εμπειρίας και συναισθημάτων στη ζωτική συνύπαρξη του ανθρώπου με τη φύση.

Είναι η δεύτερη φορά που πραγματοποιήσαμε εκδήλωση στο Ιδαίο Άντρο στο πλαίσιο του θεσμού «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός» (η πρώτη έγινε το 2022 με την εκδήλωση «Ικεσία, από την Προσφυγιά στην προσφυγή») και ομολογώ ότι σε γενικές γραμμές είναι μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού οι εκδηλώσεις που έχουν γίνει στον συγκεκριμένο χώρο όλα αυτά τα χρόνια. Για εμάς, όμως, αυτό είναι και το στοίχημα: Χώροι μνήμης και πολιτιστικής κληρονομιάς να ξεφεύγουν από λογικές συρματοπλέγματος και διαρκών απαγορεύσεων και να γίνονται με σεβασμό και προσοχή ανοιχτοί και προσβάσιμοι για την τέχνη, το πνεύμα και την πολιτιστική αναγκαιότητα της εποχής. 

Ένας τόπος μετάβασης ή μεταμόρφωσης 

Όσο κοινό σημείο μοιάζει για τις σημερινές κοινότητες γύρω από τον Ψηλορείτη, η κορυφή του βουνού που ονομάζεται Τίμιος Σταυρός, το ίδιο κοινός προορισμός θα έμοιαζε για τους αρχαίους Ζωμίνθιους, Οάξιους, Τυλίσσιους, Ελευθερναίους, Γορτυνείς, Συβρίτιους, Φαίστιους, Κνώσιους και τους λοιπούς ορεσίβιους μα και λαούς της θάλασσας της Μεσογείου το ιερό Ιδαίο ή Αρκέσιον Άντρο. 

Η κυρίαρχη μορφή του Δία και ο μύθος της φυγάδευσης και ανατροφής του αποτελούν το έμβλημα της σπηλιάς, όπου προσκύνησαν και μυήθηκαν βασιλείς, φιλόσοφοι, μάντεις, πρόσωπα εξουσίας καθώς και άνθρωποι της απλής καθημερινότητας προσδίδοντας στο Ιδαίον Άντρον την οικουμενική του διάσταση ως ιερό πάνθεον.

Ένας χώρος που ο ξένος έγινε Ξένιος και ο Ικέτης Ικέσιος, ο νεαρός βοσκός έγινε γηραιός σοφός και οι έφηβοι της Αρχαίας Κρήτης ενήλικοι άντρες σε διαβατήριες τελετές και ιερά μυστήρια. Ένας τόπος, δηλαδή, μετάβασης ή μεταμόρφωσης από αυτό που είσαι σε αυτό που μπορείς να γεννήσεις η να γεννηθείς μέσα του. 

Είχα τη μεγάλη τύχη στη ζωή μου ένας φιλόσοφος της Αρχαιολογίας και μεγάλος αιρετικός της, ο Γιάννης Σακελλαράκης, να με προτρέψει στην ανακάλυψη της Ιδέας του Ιδαίου, με αποτέλεσμα κάθε μου επίσκεψη να μοιάζει με μια διανοητική ανασκαφή. 

Από το άνοιγμα αυτού του σπηλαίου έχω δει και 'γω τον πιο καθαρό ουρανό, σαν από φυσικό τηλεσκόπιο, ξέροντας πως στην ακριβώς απέναντι κορφή στέκεται το αστεροσκοπείο του Σκίνακα να μελετάει τα μυστικά του σύμπαντος. 

Όσοι δεν καταφέρνουν να παρευρεθούν στο Ιδαίον Άντρον, θα έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν διαδικτυακά την εκδήλωση «Περί της φύσης των πραγμάτων» το προσεχές διάστημα μέσα από το site και τα social media της Androidus Project Tank .