Ο «ανθρώπινος» Μπέρτολντ Μπρεχτ και η επανάστασή του

Ένα από τα συνηθισμένα –τα λεγόμενα και «SOS»– θέματα, ο εθελοντισμός, εξετάστηκε σήμερα, πρώτη μέρα των Πανελλαδικών για τα ΕΠΑΛ, στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας. Συνδυάστηκε, ωστόσο, με ένα ποιήμα (το «Καταφύγιο για τη νύχτα») ενός «ασυνήθιστου», «δύσκολου» συγγραφέα, του Μπέρτολντ Μπρεχτ.

Όπως διαπίστωσαν όσοι είδαν φέτος την παράσταση «Η άνοδος του Αρτούρο Ούι», σε σκηνοθεσία Άρη Μπινιάρη, ο Μπρεχτ εμπνέεται από τη μαρξιστική φιλοσοφία και καταδικάζει τον φασισμό, την αλλοτρίωση, τη διαφθορά του σύγχρονου κόσμου. Πολλοί θα πουν εύκολα ότι το έργο του είναι απαισιόδοξο και επικριτικό, εξάλλου εμφανίζει τον άνθρωπο καταδικασμένο να ζει μέσα στην κακία, να γίνει και ο ίδιος εντέλει κακός.

Στην πραγματικότητα, ο Γερμανός συγγραφέας, ποιητής και δραματουργός δεν πιστεύει ότι ο άνθρωπος γεννιέται εν γένει κακός. Μόνο μέσα από τους αγώνες, την εργατική πάλη και την αλληλεγγύη, μπορεί να αλλάξει όσα θεωρεί δεδομένα στη ζωή του.

Το ποιήμα - θέμα στις Πανελλήνιες

Αυτό φαίνεται και από το ποίημα «Καταφύγιο για τη νύχτα» που κλήθηκαν να διαχειριστούν σήμερα οι υποψήφιοι των Πανελλαδικών από τα ΕΠΑΛ. Δεν αρκεί απλά να φιλοξενήσεις έναν άστεγο για μια μέρα σπίτι σου, όπως αναφέρεται στο εν προκειμένω ποίημα, αλλά χρειάζεται μια συνεχής προσπάθεια για να μπει τέλος στην αστεγία.

«Ακούω πως στη Νέα Υόρκη
Στη γωνιά της 26ης Οδού και του Μπροντγουαίη
Στέκει ένας άντρας κάθε βράδυ τους μήνες του χειμώνα
Και στους άστεγους που μαζεύονται βρίσκει ένα καταφύγιο για τη νύχτα
Κάνοντας εκκλήσεις στους διαβάτες.
Ο κόσμος έτσι δε θ’ αλλάξει.
Δε θα καλυτερέψουνε ανάμεσα στους ανθρώπους οι σχέσεις
Δε συντομεύει έτσι η εποχή της εκμετάλλευσης
Μα ωστόσο λίγοι άνθρωποι βρίσκουνε καταφύγιο για τη νύχτα
Για μια νύχτα τους φυλάγεις απ’ τον άνεμο
Το χιόνι που προορίζονταν γι’ αυτούς πέφτει στο δρόμο.
Σαν διαβάσεις τούτο ‘δω, μην κλείσεις το βιβλίο, άνθρωπε.
Λίγοι άνθρωποι βρίσκουνε καταφύγιο για τη νύχτα
Για μια νύχτα τους φυλάγεις απ’ τον άνεμο
Το χιόνι που προορίζονταν γι’ αυτούς πέφτει στο δρόμο
Μα ο κόσμος έτσι δε θ’ αλλάξει
Δε θα καλυτερέψουνε ανάμεσα στους ανθρώπους οι σχέσεις
Δε συντομεύει έτσι η εποχή της εκμετάλλευσης».

Η ευαισθησία του Μπρεχτ για την ανθρώπινη υπόσταση

«Μερικές φορές είναι πιο σημαντικό να είσαι άνθρωπος από το να έχεις καλό γούστο». Πρόκειται για φράση που αποδίδεται στον Μπέρτολντ Μπρεχτ και αποτελεί ένα δείγμα της φιλοσοφίας του.

«Αντί να είστε καλοί μονάχα, προσπαθείστε / Να δημιουργήσετε μια κατάσταση που κάνει / Δυνατή την καλοσύνη, η καλύτερα / Περιττή! Αντί να είστε λεύτεροι μονάχα, προσπαθείστε / Να δημιουργήσετε μια κατάσταση που να λευτερώνει όλους. Που να κάνει την αγάπη για λευτεριά / Περιττή! Αντί να είστε λογικοί μονάχα, προσπαθείστε / Να δημιουργήσετε μια κατάσταση/ Που να μεταβάλλει το παράλογο στον άνθρωπο/ Σε μια επιχείρηση κακή» τονίζει σε ένα από τα ποιήματά του (76 Ποιήματα, μετφρ: Πέτρος Μάρκαρης, Αθήνα, Θεμέλιο, 2000, σ. 36).

Σε ένα από τα πιο διάσημα θεατρικά του έργα, το «Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν», τρεις θεοί κατεβαίνουν στη Γη με αποστολή να βρουν έστω και έναν καλό άνθρωπο που θα μπορούσε να τους φιλοξενήσει για μια νύχτα σπίτι του. Η αποστολή αποδεικνύεται πολύ πιο δύσκολη απ’ ό,τι φαντάζονταν και θα αποτύγχανε πλήρως, αν δεν βρισκόταν η καλή Σεντέ, η οποία δέχεται να τους φιλοξενήσει στην τρώγλη όπου μένει. Οι θεοί ανταμείβουν τη Σεντέ, αλλά η ζωή της δεν πηγαίνει όπως είχε ονειρευτεί. Όταν την ξανασυναντούν, αυτή τους λέει:

«Η παλιά σας εντολή,
να είμαι καλή κι όμως να ζω,
σαν αστραπή με ξέσκισε στα δυο.
Αχ, είναι δύσκολος ο κόσμος σας!
Η δυστυχία πολλή, πολύς ο απελπισμός!
Το χέρι, που στον άμοιρο απλώνεις, το ξεριζώνει ευθύς!
Όποιος βοηθάει χαμένον, χαμένος πάει και αυτός….
Κάτι δεν πάει στον κόσμο σας καλά.
Γιατί ν΄ αμείβεται η κακία; Και τον καλόν,
γιατί τόσο σκληρές προσμένουν τιμωρίες;…
Για τα μεγάλα σας σχέδια, ώ Θεοί, εγώ ο καημένος άνθρωπος
ήμουν πολύ μικρός».

Οι στίχοι για τους πρόσφυγες

Ο Μπρεχτ δεν είχε ευαισθησία μόνο απέναντι στους άστεγους, αλλά σε όλους όσους ήταν «αδύναμοι», καταδικασμένοι να ζουν υπό τον ζυγό του ισχυρότερου. Ο ίδιος ο Μπρεχτ ξέρει καλά τι θα πει να είσαι πρόσφυγας, καθώς, με την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία, αυτοεξορίστηκε από το 1933 μέχρι το έτος 1948. Έζησε πρώτα στη Δανία και τη Φινλανδία και μετά στις ΗΠΑ καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου.

Οι στίχοι για τους πρόσφυγες παραμένουν επίκαιροι και σήμερα: «Το καλύτερο σχολείο για τη Διαλεκτική είναι η προσφυγιά. Οι πλέον οξύνοες οπαδοί της Διαλεκτικής είναι οι πρόσφυγες. Υποχρεώθηκαν να αυτοεξοριστούν λόγω των αλλαγών και ασχολούνται αποκλειστικά με αυτές» («Διάλογοι Προσφύγων», Μετάφραση – επίμετρο Δέσποινα Σκούρτη. Εκδόσεις Κριτική, 2022).

Αλλού, γράφει για την αγάπη και τη φιλία: «Ο κύριος Κόινερ είπε: “Είναι μια πολύ διαδομένη ανοησία να τοποθετείται η αγάπη πάνω από τη φιλία και πέραν αυτού να θεωρείται σαν κάτι τελείως διαφορετικό. Η αξία της αγάπης εξαρτάται από τη φιλία που περιέχει, επειδή μόνο μέσω αυτής μπορεί συνεχώς να αναπαράγεται. Με τη συνηθισμένη αγάπη καταντάει κανείς αναλώσιμος, αν αυτή δεν επαρκεί για τη φιλία”» («Ιστορίες του κυρίου Κόινερ» [πλήρης έκδοση], άτιτλη ιστορία, σελ 143, Μετάφραση – εισαγωγή: Πέτρος Μάρκαρης, Εκδόσεις Κείμενα, 2022).

Χαρακτηριστική του ανθρωποκεντρικού του χαρακτήρα είναι και μια φράση που αποδίδεται στον Μπέρτολντ Μπρεχτ στο τέλος της ζωής του: «Εμείς, που θέλαμε ν’ ανοίξουμε τον δρόμο της φιλίας, δεν μπορέσαμε να γίνουμε φίλοι. Αλλά εσείς, όταν θα ‘ρθει ο καιρός που ο άνθρωπος θ’ απλώνει το χέρι του στον άνθρωπο, να μας θυμάστε μ’ επιείκεια».