Πολιτισμος

Μουσείο Βορρέ: 40 χρόνια Νεοελληνικής Τέχνης & Ιστορίας

H ιστορία ενός παθιασμένου συλλέκτη, όπως μας τη διηγείται ο Νεκτάριος Βορρές

Δήμητρα Γκρους

ΤΕΥΧΟΣ 501

22.10.2014, 17:54 5’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Συναντηθήκαμε με τον Νεκτάριο Βορρέ με αφορμή την καινούργια έκθεση του Μουσείου, που ξεκίνησε τη Δευτέρα. Έφτασε κρατώντας δύο φρεσκοτυπωμένους καταλόγους της έκθεσης, κουρασμένος αλλά χαρούμενος. Με το που κάθισε άρχισε να μου μιλάει για το πόσες ήταν οι δουλειές για να την ετοιμάσουν, παράλληλα με τις τρέχουσες δραστηριότητες του μουσείου που δεν είναι λίγες. Γρήγορα η κουβέντα πήγε στον Ίωνα Βορρέ. Η ιστορία του Μουσείου Βορρέ είναι η δική του ιστορία.

Ο Νεκτάριος Βορρές, διευθυντής του Μουσείου Βορρέ

«Ο Ίωνας, ο παππούς, γύρισε το ’64 στην Ελλάδα από τον Καναδά. Είχε φύγει το ’42, κι όταν επέστρεψε έπαθε σοκ, φαντάσου, έχει περάσει η Κατοχή, ο εμφύλιος, αρχίζει η ανοικοδόμηση, η Ελλάδα αλλάζει. Ο Ίωνας βλέπει παντού τσιμέντο, το πράσινο εξαφανίζεται, τα αστικά σπίτια στολίζονται με περσικά χαλιά και σουηδικά έπιπλα. Κι εκείνος τι κάνει; Ψάχνει να βρει ένα μέρος κοντά στην Αθήνα να φτιάξει εκεί το σπίτι του. Τυχαία βρίσκεται στην Παιανία και την ερωτεύεται. Η Παιανία ήταν τότε χωριό. Αρχίζει να μαζεύει γούρνες, μυλόπετρες, αντικείμενα που έπιαναν χώρο σε κάποιου την αποθήκη, είναι η εποχή που οι άνθρωποι θέλουν να ξεφορτωθούν τα παλιά πράγματα, να κόψουν τις ρίζες τους, να γίνουν κάτι άλλο. Ο μεγαλοαστός Βορρές, με άλλο μπακράουντ, βλέπει ομορφιά εκεί που άλλοι βλέπουν άχρηστα πράγματα και σκουπίδια. Μπορώ να το καταλάβω, εκείνος δεν χρειάστηκε να βγάλει το ψωμί του μέσα από τη γούρνα, το πιθάρι, τη μυλόπετρα, υπήρξε και ο νόστος μετά από όλα αυτά τα χρόνια που ήταν μακριά. Όμως, δεν ήταν τυχαίος άνθρωπος, το ’πιασε πολύ γρήγορα πού θα κατέληγαν όλα αυτά. Ακόμα και τώρα, όταν το αναλογίζομαι, σκέφτομαι, δεν ήταν ένας συνηθισμένος παππούς…»

Ένας «τρελός» του καιρού του, ο Ίωνας Βορρές, έχει ένα όραμα. Θέλει να φτιάξει μια γέφυρα με το παρελθόν πριν αυτή χαθεί. Στα λίγα στρέμματα που αγοράζει στην Παιανία υπάρχουν δύο εγκαταλειμμένα χωριατόσπιτα και ένας σταύλος… Φτιάχνει εκεί το σπίτι του και αρχίζει να συλλέγει παλιές γούρνες, μυλόπετρες, στόμια από πηγάδια και άλλα αντικείμενα. Το σπίτι γίνεται σιγά-σιγά μουσείο, λαογραφικό μουσείο. Είναι η μία όψη του Μουσείου Βορρέ, που επίσημα ιδρύεται το 1983. Ο Ίωνας Βορρές όμως, ως προσωπικότητα, είχε κι άλλες πτυχές. Ήταν μανιώδης συλλέκτης σύγχρονη ελληνικής τέχνης. Σε μια διάρκεια 30 γόνιμων δημιουργικών χρόνων αποδελτιώνει περισσότερους από 300 μάχιμους καλλιτέχνες, καταγράφοντας το εικαστικό κλίμα που δημιουργείται στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης και το καλλιτεχνικό δυναμικό που εμφανίζεται. Όχι μόνο αποκτάει μερικά από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα του έργου των μεγάλων ζωγράφων, αλλά σαρώνει τις αθηναϊκές γκαλερί διαλέγοντας τα καλύτερα έργα τους, δημιουργώντας μία από τις πιο πλούσιες συλλογές. Κατάληξη αυτής της ιστορίας είναι η πλούσια Συλλογή Νεοελληνικής Τέχνης του Μουσείου Βορρέ, αλλά και η συγκεκριμένη έκθεση. Η συζήτηση επιστρέφει στο παρόν και στο νέο αέρα που πνέει στο Μουσείο Βορρέ την εποχή της κρίσης.

«Η έκθεση αυτή εντάσσεται σε ένα νέο πνεύμα, στα πλαίσια του να αρχίσουν να ξαναγίνονται πράγματα, έστω με πενιχρά μέσα. Δεν υπάρχει budget, όχι μόνο για μας, για όλους. Αυτή είναι η κατάσταση, το θέμα είναι τι μπορούμε να κάνουμε. Πριν ήταν η ευμάρεια που μας είχε μαλακώσει, μετά η κρίση μάς καθήλωσε. Η ιδέα, τώρα, είναι πως μέσα από δημιουργικές συνεργασίες μπορούν να γίνουν πράγματα. Αυτό το κατάλαβα όταν κάναμε την αναδρομική του Σπυρόπουλου, τον Μάρτιο, η οποία τελικά κόστισε λίγα χρήματα, με χορηγίες, συνεργασίες και, φυσικά, με πολλή προσωπική εργασία. Η έκθεση αυτή ήταν κάτι σαν σημείο εκκίνησης. Ήρθε ο καιρός για όλους να βγούμε από τη στασιμότητα και να δημιουργήσουμε. Δικός μας στόχος είναι να γίνονται εκθέσεις υψηλού επιπέδου, όπως αυτή. Στο τέλος πάντα κάτι μένει, όχι αναγκαστικά οικονομικό κέρδος, αλλά κέρδος από άποψη υποδομών, και όχι μόνο, φτιάχνεις το όνομά σου ως μουσείο, έχεις ένα δείγμα γραφής και προχωράς».

Η συγκεκριμένη έκθεση είναι αποτελέσμα συνεργασίας πολλών προσώπων. «Ξέρεις, είναι πολλοί οι τρόποι να δείξεις μια συλλογή. Ψάχναμε να βρούμε μια νέα οπτική να παρουσιάσουμε τη συλλογή του μουσείου. Ο πλέον κατάλληλος ήταν ο Μάνος Στεφανίδης, με κοφτερή ματιά και γνώση της ιστορίας, που είχε και την ιδέα. Η συλλογή μας είναι πολύ μεγάλη, κι αν έχει κάτι πολύ χαρακτηριστικό στο οποίο ξεχωρίζει είναι το γεγονός ότι είναι πολύ αντιπροσωπευτική, ένα κολάζ όχι μόνο της ελληνικής εικαστικής δημιουργίας αλλά και της κοινωνίας. Όλα αυτά τα έργα, ακριβώς επειδή είναι αντιπροσωπευτικά, καθρεφτίζουν τον καιρό τους. Η έκθεση επιχειρεί να ανατρέξει 40 χρόνια ιστορίας, μάλιστα θα εκτεθούν έργα που έχουν να δουν το φως της ημέρας 20 χρόνια». Είναι η πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια, που γίνεται μια συνολική δουλειά όσον αφορά την επιμέλεια της μόνιμης συλλογής. Οι τοίχοι του μουσείου άδειασαν και τα έργα ξαναστήθηκαν με ένα σκεπτικό πολύ συγκεκριμένο, το οποίο απηχεί και ο τίτλος της έκθεσης: «Ιστορία - Ειρωνία». Ο Νεκτάριος διευκρινίζει: «Υπήρξαν ονόματα που μεσουρανήσαν και μετά πέρασε η μόδα τους, καλώς ή κακώς. Δεν τα υποτιμάμε, καλά και κακά έργα εξάλλου δεν υπάρχουν». Η έκθεση παρουσιάζει τα αριστουργήματα της μόνιμης συλλογής του Μουσείου Βορρέ και παράλληλα δίνει ευκαιρία στους «ξεχασμένους» να διεκδικήσουν ξανά μια θέση στην Ιστορία. Ταυτόχρονα, όπως γράφει ο Μάνος Στεφανίδης στον άψογα επιμελημένο κατάλογο που από μόνος του παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον,το δίπολο ιστορία-ειρωνία θέτει ερωτήματα: Πόση ειρωνία κρύβεται στη μυθοποίηση του γούστου, αλλά και την πίστη ότι ένα έργο τέχνης είναι εξ ορισμού αιώνιο; Είναι τελικά το kitsch ιστορικό φαινόμενο ή η έμπρακτη αμηχανία μας εμπρός στην ολομέτωπη επίθεση του μεταμοντέρνου; Η εποχή μας, όπως την καταντήσαμε, θα κριθεί με όρους ειρωνίας ή ιστορίας και από ποιον;

Εκτός από τον Μάνο Στεφανίδη που επιμελήθηκε την έκθεση, υπάρχει και ένα δεύτερο πρόσωπο. Παρατηρώ τον κατάλογο που είναι χωρισμένος στα δυο, τυπωμένα τα δύο μέρη ανάποδα για να ξεχωρίζουν. Ο Νεκτάριος μού εξηγεί: «Θέλαμε να είναι έντονο το στοιχείο της ειρωνίας, και εκεί έρχεται ο Άγγελος Παπαδημητρίου ο οποίος υπογραμμίζει αυτό το στοιχείο με το δικό του μοναδικό τρόπο. Του είπαμε έχεις αυτό το χώρο, κάνε ό,τι θέλεις, και τον έκανε ό,τι ήθελε. Μέσα εκεί υπάρχει μεγάλο κομμάτι της προσωπικής του διαδρομής, ο Άγγελος φυσικά και δεν είναι μόνο ηθοποιός. Στη νέα πτέτυγα του μουσείου φτιάχνει ένα μνημείο της νέας ελληνικής τέχνης από τη δική του, μελετημένη αλλά και ιντριγκαδόρικη σκοπιά, είναι το κομμάτι της ειρωνίας στο πλαίσιο του συνολικότερου σκεπτικού της έκθεσης. Ειρωνία με πολύ χιούμορ, φαντασία και γνώση. Αν διαβάσεις τον κατάλογο θα καταλάβεις, μάλιστα όσον αφορά στο κομμάτι του Άγγελου ο κατάλογος αποτελεί κι αυτός έργο της έκθεσης».

Μια σπουδαία έκθεση σε ένα ξεχωριστό μουσείο, όχι μόνο για τις συλλογές του, αλλά και από άποψη υποδομών και κτιρίων που βρίσκονται εκτός αστικού ιστού. «Δεν είναι δύσκολο να φτάσει κανείς εδώ. Στο εξωτερικό υπάρχουν σπουδαία μουσεία εκτός αστικού ιστού με μεγάλη επισκεψιμότητα. Αλλά και εδώ, αν υπολογίσεις τα σχολεία που έρχονται καθημερινά, τις εκθέσεις, τις εκδηλώσεις, αλλά και τους μεμονωμένους επισκέπτες, το μουσείο δέχεται επισκέπτονται 28.00-30.000 το χρόνο, δεν είναι μικρό το νούμερο. Πάντως, το μουσείο αναπνεέει, έχει χώρο, πράσινο. Πάντα κάτι χάνεις κάτι κερδίζεις». Εκτός απο το Λαογραφικό μουσείο και και την Πινακοθήκη, το Μουσείο Βορρέ έχει και μοναδικούς κήπους, κατά κύριο λόγο με μεσογειακή χλωρίδα, δέντρα που έχουν φυτευτεί και πριν 50 χρόνια. «Είναι ο κήπος του λαογραφικού που ακόμα και σήμερα είναι το σπίτι του Ίωνα».

Επιστρέφουμε εκεί όπου ξεκινήσαμε. Ο Ίωνας Βορρές σίγουρα δεν ήταν τυχαίος άνθρωπος. Είχε αγάπη για τη φύση και την ύπαιθρο, όπως και για τη σύγχρονη ελληνική τέχνη και παράδοση. Το Μουσείο Βορρέ, μεγαλώνοντας μαζί με το δημιουργό του, με ελευθερία και όραμα, κατάφερε να γίνει ένα από τα πιο σημαντικά μουσεία της Ελλάδας αναγνωρισμένο και διεθνώς, απηχώντας τη ζωή και τη σκέψη του ιδρυτή του. Όπως γράφει και ο ίδιος στο προλογικό σημείωμα του καταλόγου: «Η τέχνη δεν εκφράζει παρά μόνο τον εαυτό της. Άρα κάθε καλλιτεχνικό έργο εκφράζει μια δική του ανεξάρτητη και απόλυτη αλήθεια και πραγματικότητα. Και ακριβώς λόγω της ανεξάντλητης ιδιαιτερότητας, προσωπικότητας και ποικιλίας της καλλιτεχνικής έκφρασης, πιστεύω ότι η τέχνη είναι η μεγαλύτερη επιβεβαίωση ελευθερίας που έχει την τύχη να απολαμβάνει ο άνθρωπος».

Το Μουσείο Βορρέ επισκοπεί κριτικά τα 40 χρόνια της Μεταπολίτευσης, αλλά και τη δική του ιστορία ως πρώτο μουσείο σύγχρονης τέχνης στη χώρα, με μία διπολική έκθεση. Δύο επιμελητές - δύο εικαστικά πρόσωπα, και μαζί ένα αισθητικό και πολιτικό σχόλιο που θέτει το ζήτημα των ορίων ανάμεσα στην ιστορία και την παρώδησή της. Στο νέο στήσιμο: Μόραλης, Πάβλος, Σπυρόπουλος, Ακριθάκης, Ζογκολόπουλος, Χρύσα, Ζούνη, Απέργη, Κατζουράκης, Μποστ, Κανιάρης, Ακριθάκης, Μποστ, Κεσσανλής, Κουνέλλης και πολλοί. Αυτό είναι το κομμάτι η «Ιστορία» και αφορά περίπου 150 έργα από τους «θυσαυρούς» της συλλογής. Το κομμάτι «Ειρωνία» έχει να κάνει πιο πολύ με τον Άγγελο Παπαδημητρίου, στη νέα πτέρυγα του μουσείου, όπου στήνει ένα μικρό μνημείο με τον ιντριγκαδόρικο τίτλο «Οι Συγχωρεμένοι».