Συλλογή Στερν και Αρχαιοκαπηλία

Πολλές εξακολουθούν να είναι οι αντιδράσεις για την πρόσφατη κύρωση συμφωνίας (8/9/22), μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης και του Ινστιτούτου Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού του Ντελαγουέρ, σχετικά με την επιστροφή στην Ελλάδα της συλλογής Στερν στην οποία περιέχονται 161 κυκλαδικές αρχαιότητες. Είχε προηγηθεί δωρεά του Αμερικανού πολυεκατομμυριούχου συλλέκτη Λέοναρντ Στερν  στο νεοσυσταθέν «Ινστιτούτο Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού» με έδρα το Ντελαγουέρ.

Αναπάντητα, όμως, παραμένουν τα ερωτήματα σχετικά με τις πρακτικές που ακολούθησε το υπουργείο πολιτισμού τόσο σε ό,τι αφορά τη συνεργασία με ιδιώτες και την διαχείριση άγνωστης προέλευσης αρχαίων αντικειμένων, όσο και με το γεγονός ότι δεν προσκομίστηκαν πιστοποιητικά προέλευσης για τα εν λόγω – άγνωστα μέχρι πρότινος – κυκλαδικά ευρήματα της συλλογής Στερν. Τούτο σημαίνει πως οι αρμόδιες υπηρεσίες του υπουργείου, πριν την συμφωνία, δεν ακολούθησαν τις προβλεπόμενες διαδικασίες ελέγχου και ταύτισης, ώστε να διαπιστωθεί αν τα αντικείμενα είναι γνήσια και επομένως προϊόντα αρχαιοκαπηλίας ή αν είναι πλαστά.

Σε επικοινωνία μου στις αρχές Σεπτεμβρίου με τον αρχαιολόγο, ερευνητή διεθνών αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων και αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστημίου Aarhus της Δανίας, Δρ. Χρήστο Τσιρογιάννη, του προώθησα τον κατάλογο Στερν προκειμένου να κάνει μια πρώτη εκτίμηση. Ο Δρ. Χρ. Τσιρογιάννης προχώρησε άμεσα στην ταύτιση ενός ειδωλίου, γεγονός που επιβεβαιώνει τις σοβαρότατες επιφυλάξεις όλων όσοι τάχθηκαν εξ αρχής εναντίον αυτής της συμφωνίας. Ο ίδιος, έχοντας πρόσβαση σε μια τεράστια βάση δεδομένων από κατασχεμένα αρχεία διακινητών/αρχαιοκαπήλων, ταύτισε από το αρχείο Μπεκίνα* το εικονιζόμενο ειδώλιο με αριθμό 29 του καταλόγου Στερν: Accession No.: Stern29 / Culture: Cycladic / Title: Femalefigure / Date: ca. 2600–2500 BC Period: Early Cycladic II /  Medium: Marble / Dimensions: 16 5/8 in. (42.3 cm).

Ο Δρ. Τσιρογιάννης μας κοινοποιεί αποκλειστικά το πόρισμα της έρευνάς του, όπου καθώς λέει: «τα αμιγώς κυκλαδικά αντικείμενα στο αρχείο Μπεκίνα είναι 6, εκ των οποίων ένα ταυτίζεται με το πρώτο που εμφανίζεται στον κατάλογο Στερν που μου παρείχατε. Στο αρχείο Μπεκίνα η φωτογραφία είναι επαγγελματική και όχι Polaroid. Tο ειδώλιο εμφανίζεται σε πρόσθια όψη δίπλα σε ένα άλλο μεγαλύτερο κυκλαδικό ειδώλιο και δίπλα σε αυτό μια μαρμάρινη κυκλαδική φιάλη. Μια μικρή αλλά πολύ σημαντική λεπτομέρεια είναι ότι πολλές, ακόμα και επαγγελματικές φωτογραφίες στο αρχείο Μπεκίνα, είναι κολλημένες πάνω σε καρτέλες με γραμμές για σημειώσεις. Αυτές οι σημειώσεις συνήθως δίδονται από καθηγητές πανεπιστημίου, ειδικούς που τον συμβουλεύαν και τον βοηθούσαν στη διακίνηση».

«Στη συγκεκριμένη περίπτωση», συνεχίζει ο Δρ. Τσιρογιάννης, «υπάρχουν σημειώσεις όπου αναφέρεται ότι το ειδώλιο αυτό είναι ύψους ή μήκους (εξαρτάται αν τα ειδώλια χρησιμοποιούνταν ιστάμενα ή υπτίως κατάτην αρχαιότητα), 42,3 εκατοστών. Ακριβώς η ίδια μέτρηση δίδεται και στον επίσημο κατάλογο του Στερν. Δηλαδή δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι το ίδιο κομμάτι ακόμα και σ’αυτή την λεπτομέρεια. Υπάρχουν χαρακτηριστικά χτυπήματα και φθορές πάνω στο ειδώλιο που φαίνονται ξεκάθαρα και ταυτίζονται στις δύο φωτογραφίες. Πολύ σημαντικές είναι και οι σημειώσεις που υπάρχουν στο περιθώριο της καρτέλας του Μπεκίνα: 3^η χιλιετία, δίπλα 2700 – 2300 π.Χ., Κυκλαδικό, Σπεδός, δηλαδή η παραλιακή περιοχήτης Νότιας Νάξου που έδωσε την ονομασία του σε αυτό τον τύπο του συγκεκριμένου ειδωλίου. Παρέχονται και άλλες, εξίσου σημαντικές λεπτομέρειες, για παράδειγμα, ότι το αριστερό πόδι είναι σπασμένο και μέσα σε παρένθεση η λέξη “knee”, δηλαδή στο ύψος του γονάτου. Η φωτογραφία όμως το δείχνει σαν να μην έχει σπάσει ποτέ. Προφανώς, έχει γίνει εξαιρετική εργασία από ειδικό συντηρητή και είναι αποκαταστημένο. Επίσης αναφέρεται ότι στο αριστερό πόδι τα δάχτυλα είναι καινούργια και άρα από πρόσθετο σύγχρονο υλικό. Όμωςστον κατάλογο Στερν το ίδιο ειδώλιο απεικονίζεται με όλα σχεδόν τα δάχτυλα των ποδιών σπασμένα. Μπορεί να έγινε αποκατάσταση στην αρχική μορφή, δηλαδή να αφαιρέσαν επίτηδες το καινούργιο υλικόπου προσετέθη στα δάχτυλα επί Μπεκίνα,προκειμένου να έχουν ατόφιο το κυκλαδικό αρχαίο υλικό. Μπορεί, επίσης, να έσπασε αργότερα στο σημείο αυτό, διότι όλο το υπόλοιπο ειδώλιο παραμένει ως είχε με αποκαταστημένο το αριστερό πόδι στο ύψος του γονάτου».

Άλλη μια σημαντική πληροφορία από τον Δρ. Τσιρογιάννη, είναι πως δεν υπάρχει στα περίπου 6500 αντικείμενα που έχουν ερευνηθεί από το αρχείο Μπεκίνα (η συντριπτική πλειονότητα, πάνω από 5300 έχουν επιστραφεί ήδη στην Ιταλία), ούτε ένα που να έχει βεβαιωθεί ως ξεκάθαρα νόμιμο, κάποιο δηλαδή που να το είχε αγοράσει από αποδεδειγμένα παλιές και νόμιμες συλλογές σε δημοπρασίες. Εφόσον, λοιπόν, είναι αρχαιοκαπηλικό και υπάρχει και ταύτιση,που συνδέεται με καταδικασμένο μεγαλοδιακινητή και αρχαιοκάπηλο, μπορούν κάλλιστα να το δώσουν στην Εισαγγελία της Νέας Υόρκης, που με τη σειρά της οφείλει να ερευνήσει περαιτέρω τις πιθανότητες νομικής έρευνας της συλλογής Στερν και πιθανώς να λάβουμε τη συλλογή από τις αμερικανικές αρχές απευθείας, νομίμως, απολύτως ηθικώς και χωρίς προσβλητικές για την πατρίδα μας υποχωρήσεις.

Για τα υπόλοιπα έργα της Συλλογής Στερν, ο Δρ. Τσιρογιάννης, δηλώνει: «Παρ’ότι δεν ειδικεύομαι στη μελέτη των καθ’ εαυτώ κυκλαδικών ειδωλίων, τα τελευταία χρόνια έχω κάνει μελέτες (των οποίων επίκειται η δημοσίευσή τους) σχετικά με την παράνομη διακίνησή τους.Εντοπίζω  ορισμένα εξαιρετικά κομμάτια στη συλλογή Στερν, κάποια που είναι πολύ καλά για να είναι αυθεντικά, ενώ υπάρχουν και κάποια που είναι ασυνήθιστα, δεν θα περίμενε κανείς δηλαδή ότι οι αρχαίοι μας πρόγονοι στις Κυκλάδες θα δέχονταν να δημιουργήσουν τέτοιου είδους αντικείμενα. Μπορεί αρκετά από αυτά να είναι πλαστά, αλλά δεν μπορούμε να το αποδείξουμε για τον εξής απλούστατο λόγο, ότι δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμη επιστημονική μέθοδος που να χρονολογεί αποκλειστικά τον λίθο, οποιουδήποτε είδους. Μπορεί ένα λίθινο αντικείμενο να χρονολογηθεί από τις επικαθήσεις που φέρει στην επιφάνειά του, αλλά οι διακινητές έχουν φτάσει σε σημείο να δημιουργούν και σύγχρονες επικαθήσεις με φυσικό τρόπο που είναι δύσκολο να διαπιστωθεί εάν είναι αρχαίες. Η νεότερη χρονολόγηση μπορεί να διαπιστωθεί και από τα ίχνη των εργαλείων που σε ορισμένες περιπτώσεις είναι διακριτά ακόμη και με μικροσκόπιο, διότι άλλα ίχνη άφηναν τα αρχαία εργαλεία ή καθόλου πλέον λόγω παρέλευσης των χιλιετηρίδων, και άλλα ίχνη τασύγχρονα εργαλεία. Ορισμένοι πλαστογράφοι θεωρούν ότι ακολουθούσαν τον αρχαίο τρόπο λείανσης, χρησιμοποιώντας άχυρο».

Θέτοντας τοΥΠΠΟ προ των ευθυνών του, σχολιάζει: «Αυτό το οποίο είναι εξαιρετικά σημαντικό στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ότι το ελληνικό κράτος ανακοινώνει και κυρώνει μία συμφωνία για επιστροφή μιας συλλογής, χωρίς η αρμόδια διεύθυνση του ΥΠΠΟ (την οποία εγώ και οι συνεργάτες μου δημιουργήσαμε με γραπτές προτάσεις μας στην τότε πολιτική ηγεσία το 2007, μετά την επιτυχή μας εργασία και τον επαναπατρισμό στην Ελλάδα 4 μοναδικών αρχαιοκαπηλικών αριστουργημάτων από το μουσείο Γκετί στην Καλιφόρνια) να ψάξει προηγουμένως τα αρχεία που έχει στη διάθεσή της για αποδείξεις αρχαιοκαπηλικής προέλευσης. Είναι στίγμα για το ΥΠΠΟ το γεγονός ότι δεν έκαναν την ταύτιση.Κι ακόμα χειρότερα, αν έψαξαν τα αρχεία στο σύνολό τους, μέσω της πολυδιαφημισμένης συνεργασίας τους με τους Ιταλούς Καραμπινέρους και έχουν διαπιστώσει την ταύτιση, γιατί δεντο ανακοινώνουν στους Έλληνες πολίτες και στη διεθνή κοινότητα, μια και η υπόθεση έχει λάβει διεθνείς διαστάσεις και στον ξένο Τύπο;

Πλέον, με αυτή μου την ταύτιση, υπάρχει αποδεδειγμένα σχέση αντικειμένου της συγκεκριμένης συλλογής με μεγαλέμπορο και καταδικασμένο διακινητή αρχαιοτήτων, τον Μπεκίνα. Ενώ μέχρι τώρα έκαναν λόγο για αντικείμενα χωρίς προέλευση, τώρα έχουμε πλέον έναταυτισμένο αντικείμενο που προέρχεται από έναν από τους πιο διαβόητους αρχαιοκάπηλους, χωρίς να έχει διαπιστωθεί έτι προγενέστερη προέλευση. Είναι ευθύνη του ΥΠΠΟ να ερευνήσουν εις βάθος το σύνολο της συλλογής και, ακόμα κι αν δεν ταυτίσουν άλλο, να εξακριβώσουν την προέλευση του κάθε αντικειμένου, πρώτον από τον ίδιο το συλλέκτη (όταν είσαι συλλέκτης τέτοιου μεγέθους και αυτού του είδους, όπως ο Στερν, κρατάς αρχείο, έγγραφα, και πρωτίστως, θυμάσαι ο ίδιος πώς απέκτησες το κάθε αντικείμενο),και δεύτερον τα στοιχεία που μπορούν να βρεθούν από τους καταλόγους οίκων δημοπρασιών και εμπόρων τέχνης. Έτσι θα αρχίσουν να επαναπροσδιορίζουν τηνπραγματική προέλευση της συλλογής, έστω και τμηματικά. Διότι δεν μπορούν να μείνουν οιονεί χωρίς προέλευση. Όλες αυτές οι ενέργειες θα έπρεπε να έχουν γίνει πριν δεχτούμε τη συλλογή και όχι μετά, όπου πολλά κομμάτια μπορεί, συν τω χρόνω, να αποδειχθούν πλαστά, κτλ.».

Άλλη μία κρίσιμη πτυχή του ζητήματος που θίγει ο αρχαιολόγος, αφορά στα σκάνδαλα με δωρεές αρχαιοτήτων διαχρονικά, όπου τονίζει πως «σύμφωνα με τον αμερικανικό νόμο, όποιος δωρίζει ένα έργο τέχνης απαλλάσσεται με φόρο ίσο της εκτίμησης του αντικειμένου την ώρα της δωρεάς. Ο Στερν μπορεί, για παράδειγμα, να είχε αποκτήσει για 20 χιλιάδες δολάρια ένα αντικείμενο πριν από 25 χρόνια. Αν σήμερα το ίδιο αντικείμενο εκτιμηθεί στο μισό εκατομμύριο, ο Στερν θα λάβει για αυτό μισό εκατομμύριο ως φοροαπαλλαγή. Εφόσον αυτό συμβαίνει και στη συγκεκριμένη υπόθεση, το ελληνικό κράτος αποδέχεται τεράστια οικονομικά συμφέροντα που συνδέονται (πλέον βεβαιωμένα με αυτή μου την ταύτιση), με διαβόητους αρχαιοκάπηλους. Δεν μπορείς να διεκδικείς και να επαναπατρίζεις αρχαιοκαπηλικά αντικείμενα (αρκετά με δικές μου προγενέστερες ταυτίσεις), να συνεργάζεσαι απευθείας με τις νομικές υπηρεσίες της ίδιας της χώρας (βλ. εισαγγελία Νέας Υόρκης), και, ταυτόχρονα, όποτε σε βολεύει να τις προσπερνάς, να φτιάχνεις νόμο για να αποδέχεσαι τα τερτίπια του κάθε συλλέκτη. Αν αυτά τα αντικείµενα ή κάποια από αυτά τα αντικείµενα αποδειχθεί ότι είναι παράνοµα, σηµαίνει ότι ο Αµερικανός φορολογούµενος πολίτης ουσιαστικά πληρώνει την αξία αυτών των αντικειµένων, και η ηθική ευθύνη του ΥΠΠΟ είναι τεράστια».

Σύμφωνα με το νομοσχέδιο, οι αρχαιότητες θα μεταφερθούν στο ΜΕΤ μέχρι το τέλος Σεπτεμβρίου, και ακολούθως 15 ειδώλια θα έρθουν στην Ελλάδα –μέσω του Ινστιτούτου Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού του Ντελαγουέρ για να εκτεθούν πρώτη παρουσίασή τους στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Με την ολοκλήρωση της έκθεσης, τον Οκτώβριο του 2023, οι αρχαιότητες θα επιστρέψουν στην Αμερική και θα ενωθούν με την υπόλοιπη συλλογή. Η συλλογή Στερν θα παρουσιαστεί στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, όπου και θα παραμείνει για τα επόμενα 25 χρόνια. Το σύνολο της συλλογής (161 αρχαιότητες) θα εκτίθεται στο ΜΕΤ έως το 2033. Από την 1η Ιανουαρίου 2034 και ανά πενταετία θα επιστρέφονται στην Ελλάδα 15 κάθε φορά αρχαιότητες. Αντίστοιχα, το ελληνικό κράτος θα δανείζει στο ΜΕΤ της Νέας Υόρκης αρχαιότητες του κυκλαδικού πολιτισμού από τις συλλογές των μουσείων του. Στην ειδική αίθουσα που θα δημιουργηθεί στο ΜΕΤ θα υπάρχει ένδειξη ότι η συλλογή Στερν αποτελεί δάνειο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στο ΜΕΤ και κτήμα του ελληνικού κράτους και του ΥΠΠΟΑ.

Για τους όρους της συμφωνίας ο Δρ. Τσιρογιάννης τονίζει πως «δεν θα υπήρχε κανενός είδους ηθικό στίγμα, αν οι αρχαιότητες επιστρέφαν απευθείας, χωρίς ενδιάμεσους και χωρίς την εμπλοκή ιδιωτικών ιδρυμάτων και μουσείων με πρόσφατο αρχαιοκαπηλικό παρελθόν. Όποιος είναι καθαρός, τα παραδίδει απ’ευθείας στην πλησιέστερη Ελληνική πρεσβεία. Όλα τα υπόλοιπα είναι εκ του πονηρού, και μάλιστα εμείς το αποδεχθήκαμε, συμμετείχαμε σε αυτό και φτιάξαμε και νόμο για να το διασφαλίσουμε, κάνοντας επιπλέον τρομερές υποχωρήσεις, να δανείζουμε νόμιμες αρχαιότητες με τέτοιους όρους για να πάρουμε αρχαιοκαπηλικά, ενδεχομένως και πλαστά. Αυτό είναι διασυρμός για ένα κράτος και ειδικά για ένα υπουργείο Πολιτισμού, και μάλιστα της Ελλάδας. Και τα Γλυπτά του Παρθενώνα μπορούμε κάλλιστα να τα πάρουμε αν δανείσουν στους Βρετανούς τον Ηνίοχο των Δελφών και τον Ερμή του Πραξιτέλη, ή αν τυλίξουν, όπως έχω ξαναπεί, ολόκληρο τοΕθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και το στείλουν στο Βρετανικό Μουσείο ως µακροχρόνιο δάνειο. Σίγουρα θα ικανοποιήσει τους Βρετανούς και έτσι θα πάρουμε τα Γλυπτά. Είναι επονείδιστο όμως για ένα κράτος να κάνει τέτοιου είδους υποχωρήσεις. Εν κατακλείδι, όπως το έθεσε και ένας εξαιρετικός φίλος και φιλέλληνας, ο Αμερικάνος καθηγητής Αρχαιολογίας Ρικάρντο Ελία, σε άρθρο του σχετικά με τη διακίνηση αρχαιοτήτων: “Επιτέλους ή είσαστε με τους αρχαιοκάπηλους ή εναντίον τους.”Κι αυτό ταιριάζει απόλυτα σε αυτή την περίπτωση».

*Θυμίζουμε, ότι υπερ ογδοηκοντούτης σήμερα Μπεκίνα είχε αποδεδειγμένα διασυνδέσεις με κυκλώματα διακίνησης αρχαιοκαπηλικών αντικειμένων που εκλάπησαν από την Ελλάδα. Ο Δρ. Τσιρογιάννης, μεταξύ των 1.617 αρχαιοτήτων που έχει ταυτίσει μέχρι σήμερα, έχει ανακαλύψει από το αρχείο του Μπεκίνα μία μαρμάρινη κεφαλή του Ερμή στον οίκο δημοπρασιών Μπὀναμς του Λονδίνου το 2014 (επαναπατρίστηκε στη Ελλάδα το 2015), μία μαρμάρινη επιτύμβια στήλη από τα Μέγαρα, στους Σόθεμπις του Λονδίνου το 2017 (επαναπατρίστηκε στην Ελλάδα το 2018), δύο μεγάλα μαρμάρινα ταφικά αγγεία στη γκαλερί Καν της Βασιλείας στην Ελβετία το 2017 (η διεκδίκησή τους από το ελληνικό κράτος ακόμη εκκρεμεί), μία μαρμάρινη κυκλαδική φιάλη και μία γεωμετρική οινοχόη στη συλλογή Σταϊνχαρντ (επίσης στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης, όπως αυτή του Στερν) το 2018, που επαναπατρίστηκαν φέτος στην Ελλάδα, μεταξύ πολλών άλλων αρχαιοτήτων. Μέχρι το 2018, ο Μπεκίνα είχε καταδικαστεί στην Ελλάδα για την ανάμειξή του σε δύο διαφορετικές υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας: σε 11 χρόνια φυλάκιση για την πώληση τεσσάρων αρχαιοκαπηλικών τοιχογραφιών, κλεμμένων από βυζαντινή μονή στη Στενή Ευβοίας, και σε άλλα 7 χρόνια φυλάκιση για υπεξαίρεση δεκάδων ελληνικών αρχαιοτήτων εκτιμώμενης αξίας τριών εκατομυρίων ευρώ.