Λίνα Μενδώνη: Ο πολιτιστικός τουρισμός και η ασημένια οικονομία

Σύμφωνα με μία βασική μελέτη η οποία έγινε τον Ιούλιο του 2019 από τη διαΝΕΟσις, ο τουρισμός τρίτης ηλικίας αποτελεί πλέον ένα σημαντικό μέρος της τουριστικής βιομηχανίας σε πολλές αναπτυσσόμενες και αναπτυγμένες χώρες. Στην Ευρώπη το ποσοστό των ταξιδιών που αντιστοιχεί σε ηλικιωμένους αναμένεται να αυξηθεί από 15% που ήταν το 2010, σε 26% το 2030 και 32% το 2050. Μέχρι το 2050, το ένα τρίτο της συνολικής τουριστικής δαπάνης στην Ευρώπη θα προέρχεται από άτομα άνω των 65 ετών. Επίσης, σύμφωνα με εκτιμήσεις, οι άνθρωποι που ταξιδεύουν σε άλλες χώρες για ιατρικούς λόγους κάθε χρόνο κυμαίνονται από 5 μέχρι 14 εκατομμύρια, με ετήσιο τζίρο δεκάδων δισ. ευρώ.

Μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία

• Ο μέσος Ευρωπαίος εκτιμάται ότι θα παραμείνει υγιής και δραστήριος για 8,3 έτη μετά την ηλικία των 65 ετών.
• Οι ηλικιωμένοι ταξιδεύουν όλο και περισσότερο (η μόνη πληθυσμιακή ομάδα στην Ευρώπη που αυξάνει και τον αριθμό ταξιδιών της και την ταξιδιωτική δαπάνη είναι οι ηλικιωμένοι άνω των 65 ετών).
• Είναι πιο υγιείς σε σχέση με το παρελθόν, πιο ευκατάστατοι από ό,τι οι νεότεροι, ταξιδεύουν πιο συχνά, επιλέγουν πιο μακρινούς προορισμούς στους οποίους διαμένουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
• Το 46% όσων είναι ηλικίας άνω των 60 αναφέρουν μία μορφή ανικανότητας.

Κι ακόμα...

• 7,3% των ενηλίκων στην Ευρώπη δηλώνουν ότι θα ήθελαν να διαμείνουν μετά τη συνταξιοδότησή τους στη Ν. Ευρώπη.
• 120.000 Βρετανοί ηλικίας άνω των 65 ζουν σήμερα στην Ισπανία (διπλασιάστηκαν μέσα σε 10 χρόνια).

Ο τουρισμός τρίτης ηλικίας αποτελεί σημαντική αγορά και ταυτόχρονα μια μεγάλη ανεκμετάλλευτη ευκαιρία για τη χώρα μας. Πώς θα μπορούσαμε να διεκδικήσουμε έσοδα δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ ετησίως από την ανάπτυξη του συγκεκριμένου τουρισμού; Κάποια από τα θέματα της μελέτης της διαΝΕΟσις αφορούν τον πολιτισμό, για τα οποία θα πρέπει πραγματικά να ενδιαφερθεί η Ελλάδα να τα προωθήσει.

Με αφορμή την παραπάνω μελέτη, η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη μας μίλησε για τα σχέδια που ετοιμάζεται να υλοποιήσει το Υπουργείο.

Γιατί μας ενδιαφέρει ξαφνικά η τρίτη ηλικία;
Η ηλικία των 65+ είναι συνδεδεμένη με τη λεγόμενη «ασημένια οικονομία», η οποία έχει άμεση σχέση με τον τουρισμό και κυρίως με τον πολιτιστικό τουρισμό. Η επιμήκυνση του προσδόκιμου της ζωής, η βελτίωση της υγείας, οι πρόωρες συνταξιοδοτήσεις έχουν δημιουργήσει μια πληθυσμιακή ομάδα δραστήρια, σφριγηλή, με ενδιαφέροντα που επιθυμεί να ταξιδέψει. Οι άνθρωποι αυτοί θέλουν να περάσουν καλά τα χρόνια που έχουν μπροστά τους και έχουν πλέον και την οικονομική άνεση για να το κάνουν. Η «ασημένια οικονομία» λοιπόν σχετίζεται κυρίως με τις πολιτικές του τουρισμού, της ιατρικής περίθαλψης και της πρόληψης, καθώς οι άνθρωποι αυτοί ταξιδεύουν σε περιοχές που έχουν κατάλληλες συνθήκες για άσκηση ή για βελτίωση της ψυχολογίας τους. Επίσης τους ενδιαφέρει πολύ η δημιουργική απασχόληση, αλλά και η διά βίου μάθηση, γι’ αυτό και εντάσσονται σε ανάλογα προγράμματα στους τόπους προορισμού τους. Επομένως, σε σχέση με τον πολιτισμό, η ηλικία αυτή, άρα και η «ασημένια οικονομία», συνδέεται με τις δημιουργικές βιομηχανίες και τον πολιτιστικό τουρισμό, ο οποίος συνδυάζεται και με τον γαστρονομικό τουρισμό, που επίσης ενδιαφέρει αυτές τις ηλικιακές ομάδες.

Στην Αμερική αυτό είναι κανονικός τρόπος ζωής της τρίτης ηλικίας.
Βεβαίως. Αυτό λοιπόν που παρατηρείται σε Ευρώπη και Αμερική είναι ότι οι πολιτιστικοί οργανισμοί στρέφουν πλέον το ενδιαφέρον τους προς αυτή την κατηγορία γιατί, όπως είπαμε, τα μέλη της είναι πιο άνετοι οικονομικά, είναι δραστήρια, έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο τον οποίο θέλουν να γεμίσουν δημιουργικά και φαίνεται ότι τους ενδιαφέρει και μία μορφή περιπέτειας. Εμάς όλα αυτά μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα. Αλλά και για έναν άλλο λόγο: ταξιδεύουν εκτός τουριστικής σεζόν. Και η Ελλάδα ενδιαφέρεται να επιμηκύνει τον χρόνο της τουριστικής της περιόδου. Στη μελέτη της διαΝΕΟσις, στην οποία αναφερθήκατε και εσείς, καταγράφονται ενδιαφέροντα στοιχεία, ότι για παράδειγμα υπάρχουν ηυξημένα ποσοστά Ευρωπαίων –Αυστριακοί, Γερμανοί, Βέλγοι– οι οποίοι ενδιαφέρονται πολύ να ταξιδέψουν, να γνωρίσουν κυρίως μνημεία, μουσεία, γενικά χώρους πολιτισμού σε περιόδους που δεν έχουν υψηλές θερμοκρασίες, άρα δεν έχουν ενδιαφέρον για ήλιο και θάλασσα. Η Ελλάδα τούς ενδιαφέρει γιατί ένα από τα βασικά της πλεονεκτήματα είναι το κλίμα. Και επίσης έχουμε ενδιαφέρον φυσικό περιβάλλον και ανεκτίμητο πολιτιστικό περιβάλλον.

Πώς εμπλέκεται το Υπουργείο Πολιτισμού;
Όπως ήδη είπαμε, οι ηλικίες αυτές ενδιαφέρονται για το πολιτιστικό απόθεμα της χώρας, που επισκέπτονται. Η Ελλάδα έχει όλα τα δεδομένα ώστε να γίνει τόπος προορισμού των 65+. Το Υπουργείο Πολιτισμού οφείλει και μπορεί να συμβάλει σε αυτό. Για παράδειγμα, να μειώσουμε ή και να εξαλείψουμε τα φυσικά εμπόδια τουλάχιστον στους μεγάλους αρχαιολογικούς χώρους και στα μουσεία μας. Πρέπει να συμφιλιωθούμε με μια λογική ανελκυστήρων ή αναβατορίων σε πολλές περιπτώσεις. Η Ακρόπολη πλέον είναι προσβάσιμη σε ΑμεΑ και σε εμποδιζόμενα άτομα. Ηλικιωμένοι, άνθρωποι που έχουν κάποιες ασθένειες που δεν τους επιτρέπουν να ανέβουν έντονο και με μεγάλες κλίσεις ανήφορο, έχουν πλέον πρόσβαση. Επομένως, για να μπορέσουμε αρχαιολογικούς χώρους να τους κάνουμε προσβάσιμους θα πρέπει να βρούμε τέτοιες λύσεις, όπου αυτό φυσικά είναι δυνατόν. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Δικταίο Άντρο στο Οροπέδιο Λασιθίου, ένας χώρος με μεγάλη επισκεψιμότητα, το οποίο όμως πολύς κόσμος, αν και θέλει να τον δει, δεν μπορεί, καθώς δυσκολεύεται να ανέβει το βουνό με τα πόδια ή δεν θέλει να ανέβει με ζώο. Ετσι, είμαστε σε συνεννόηση με τον Δήμαρχο για να ωριμάσει η ιδέα ενός τελεφερίκ, που θα δώσει διέξοδο στη δυσκολία της πρόσβασης. Πρέπει να υιοθετήσομε αντίστοιχες λύσεις και αλλού. Σε αναπεπταμένους αρχαιολογικούς χώρους να βάλουμε ηλεκτροκίνητα οχήματα. Η αρχαία Μεσσήνη, για παράδειγμα, είναι ένας χώρος επίπεδος. Μπορούν να πάνε άνετα άνθρωποι τρίτης ηλικίας, όμως θέλει πολύ περπάτημα για να δεις όλο τον χώρο. Μπορείς, λοιπόν, να τους εξασφαλίσεις την περιήγηση με ένα αυτοκινητάκι τύπου γκολφ καρτ. Δύο τέτοια οχήματα διαθέτει πλέον και η Ακρόπολη και επίκειται η λειτουργία τους. Το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί στην Πέλλα ή στη Νικόπολη.

Προβλέπονται και χώροι ανάπαυσης;
Μας ενδιαφέρει στους αρχαιολογικούς χώρους και στα μεγάλα μουσεία να δημιουργηθούν θέσεις ανάπαυσης. Σε έναν μεγάλο αρχαιολογικό χώρο να μπορεί κάπου να καθίσει κάποιος με μια σχετική άνεση. Το ίδιο και στα μεγάλα μουσεία. Όταν για να περιηγηθεί κάποιος τον χώρο ή όλες τις αίθουσες του μουσείου χρειάζεται δύο-τρεις ώρες, πρέπει να έχει τη δυνατότητα να σταθεί κάπου. Πρέπει να δημιουργηθούν στάσεις που να προσφέρουν στον επισκέπτη κάτι παραπάνω από ένα παγκάκι μέσα στην αίθουσα. Χρειάζεται να δημιουργηθεί μια γωνιά ευχάριστη, που να μπορεί ο επισκέπτης να αναπαυθεί διαβάζοντας τον οδηγό του ή περιηγούμενος την εφαρμογή στο κινητό του. Είναι κι αυτό μέρος της εμπειρίας. Αυτά σε επίπεδο υποδομών.

Προβλέπετε και σχετικά προγράμματα;
Οπωσδήποτε! Στο εξωτερικό είναι αρκετά διαδεδομένη η «δημιουργική γήρανση», το creative ageing. Επαγγελματίες των μουσείων ή της πολιτιστικής διαχείρισης, της δημιουργικής βιομηχανίας, προσφέρουν ειδικά προγράμματα για όσους επισκέπτες έχουν χρόνο ή επιθυμούν κάτι περισσότερο, μία επιπλέον εμπειρία. Διαδραστικά, θεματικά προγράμματα, ένα ή περισσότερα από τα οποία θα μπορούν να επιλέξουν. Δημιουργείς προϋποθέσεις για να ξέρουν ότι μπορούν να έρθουν, ας πούμε, στην Εθνική Πινακοθήκη και εκτός από την περιήγησή τους θα μπορούν να κάνουν κάτι περισσότερο. Κάποιος να τους μιλήσει για έναν πίνακα ή για κάποιον ζωγράφο ή για ένα θέμα – πώς απεικονίζεται η γυναίκα, για παράδειγμα, στους πίνακες σε μία συγκεκριμένη περίοδο ή για τη μόδα μέσα από τους πίνακες. Είναι πράγματα, τα οποία στο εξωτερικό γίνονται καθημερινά, ενώ εμείς ακόμη δεν τα έχομε υιοθετήσει ή τουλάχιστον στην αναγκαία συχνότητα.

Έχετε στοιχεία για συγκεκριμένα θέματα που ενδιαφέρουν την τρίτη ηλικία;
Χωρίς να έχουμε πολλά δεδομένα, μπορούμε να πούμε ότι η τρίτη ηλικία έχει ενδιαφέρον για συγκεκριμένα θέματα, όπως για παράδειγμα το θέμα των Ασκληπιείων, που συνδυάζεται και με την ιστορία της υγείας. Επομένως, μπορείς να δημιουργήσεις μια θεματική διαδρομή, μια εκδρομή δύο-τριών ημερών για να επισκεφθούν τα Ασκληπιεία στην Ελλάδα.
Όπως και στη λογική του προσκυνηματικού τουρισμού, η Ελλάδα έχει περιθώριο να εντάξει συγκεκριμένους χώρους και μνημεία. Μπορούμε να δημιουργήσουμε θεματικές διαδρομές για το Βυζάντιο, οπότε περιλαμβάνονται χώροι όπως ο Μυστράς, η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, η Νικόπολη, οι Φίλιπποι.
Ακόμα, οι 65+ ενδιαφέρονται για τον λαϊκό πολιτισμό. Εκεί μπορείς να διασυνδέσεις μουσεία, ιδιαίτερα αν μιλάμε για δικό μας, τοπικό κοινό. Έχουμε αρκετά τέτοια μουσεία στην Ελλάδα, εθνολογικά λαογραφικά.
Ένα άλλο θέμα για το οποίο υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον είναι το διατροφικό, ο γαστρονομικός τουρισμός, που και πάλι η Ελλάδα έχει συγκριτικό πλεονέκτημα γιατί έχει τη μεσογειακή διατροφή και τη μοναστηριακή διατροφή, οπότε κι εδώ έχουμε δράσεις οι οποίες πρέπει να ενταχθούν στις πολιτικές μας. Πολύ πρόσφατα πήραμε την απόφαση η τοπική γαστρονομία να μπορεί να φιλοξενείται σε ορισμένους αρχαιολογικούς χώρους ή μνημεία.

Πώς θα υλοποιηθεί αυτό το πρόγραμμα;
Λέω πολύ συχνά ότι ο πολιτισμός είναι η οικονομία των εμπειριών. Εδώ θέλουμε να υιοθετήσουμε μία λογική «αργυρής οικονομίας» των εμπειριών. Για πολλά από αυτά που σας ανέφερα έχουμε ήδη σχέδια, για την προσβασιμότητα, την εξάλειψη των φυσικών εμποδίων στους αρχαιολογικούς χώρους, τα μουσεία, στις πολιτιστικές υποδομές ως μία δράση η οποία χρηματοδοτείται από το Ταμείο Ανάκαμψης. Καθώς μερικά πράγματα εφάπτονται, να σας πω ότι έχουμε συνεργασία με την Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία. Έχουμε συστήσει κοινή ομάδα εργασίας για να δούμε τα θέματα της προσβασιμότητας στους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα. Επιπλέον, αυτό το οποίο τώρα διερευνούμε είναι η δυνατότητα εκπόνησης μιας ειδικής μελέτης για τη χάραξη ολοκληρωμένης στρατηγικής για την «ασημένια οικονομία» στον τομέα του πολιτισμού.

Στην περίπτωση της Ακρόπολης, αυτά που λέγονται από τους γνωστούς και συγκεκριμένους κύκλους είναι από αστεία έως στείρα αντιπολιτευτικά

Καταλαβαίνω ότι η προσβασιμότητα είναι ένα από τα πρωτεύοντα θέματα που σας απασχολούν. Εκεί εντάσσεται και η περιβόητη παρέμβαση στην Ακρόπολη;
Η Ακρόπολη είναι πλέον προσβάσιμη στα εμποδιζόμενα άτομα και στα ΑμεΑ. Πράγματι η προσβασιμότητα στα πολιτιστικά αγαθά με ενδιαφέρει πολύ. Στη λογική λοιπόν αυτή εργαζόμαστε –και λόγω της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης– για να κάνουμε τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας απολύτως προσβάσιμο για τα άτομα με αναπηρία και τους 65+. Να μπορεί μελλοντικά ο αρχαιολογικός χώρος να συνδεθεί και με το νέο μουσείο της Ελευσίνας, στο Ελαιουργείο. Έχουμε μία σειρά τέτοιων δράσεων και μελετών, στις οποίες δουλεύουμε για να ωριμάσουν και να μπορέσουμε να χρηματοδοτήσουμε τα αντίστοιχα έργα, πιστεύοντας ότι η Ελλάδα και ο πολιτισμός της έχει όλα τα συγκριτικά πλεονεκτήματα για να αναπτύξει αυτού του είδους τον τουρισμό.

Αναζητάτε και ιδιωτικό κεφάλαιο για αυτή τη χρηματοδότηση;
Γιατί όχι; Στην περίπτωση της Ακρόπολης, το ξέρετε, πρόκειται για χορηγία του Ιδρύματος Ωνάση. Οι ιδιωτικοί πόροι είναι ευπρόσδεκτοι. Άλλωστε, αυτή η κυβέρνηση πιστεύει στη συνέργεια του ιδιωτικού με τον δημόσιο τομέα. 

Έχετε στοιχεία στατιστικά για το πώς κινούνται τουριστικά οι Έλληνες των 65+;
Υπάρχουν κάποια στατιστικά στοιχεία τα οποία είναι απολύτως ενθαρρυντικά. Μπορώ να πω ότι λίγο-πολύ οι ηλικίες αυτές και στην Ελλάδα κινούνται, σε πιο χαμηλά ποσοστά βέβαια, με μία ανάλογη λογική με αυτήν που κινούνται και οι 65+ στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ειδικά σε θέματα λαϊκού πολιτισμού και προσκυνηματικού τουρισμού. Επομένως πρέπει να επενδύσουμε στην ανάπτυξη αυτού του τουρισμού. Ειδικά οι βόρειες ευρωπαϊκές χώρες μπορούν να στηρίξουν αυτή την ανάπτυξη.

Αυτή τη στιγμή, φέτος, σε ποια κατάσταση είναι αυτό το πρόγραμμα;
Είμαστε σε μία φάση που ορισμένα έργα υλοποιούνται, όπως η Ακρόπολη που έχει ολοκληρωθεί. Κυρίως είμαστε στη φάση των μελετών. Θέλουμε να ωριμάσουν μια σειρά από μελέτες, ώστε το 2022 να μπορέσουμε να συμβασιοποιήσουμε τα έργα.

Πιστεύετε ότι θα έχετε αντιδράσεις;
Λογικά δεν θα πρέπει να υπάρξουν αντιδράσεις. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, δύσκολα μπορεί κάποιος να αντιδράσει στην προσπάθεια εξάλειψης των εμποδίων και της επίτευξης της προσβασιμότητας, όταν όλες οι ενέργειες των υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού προφανώς γίνονται στα πλαίσια του αρχαιολογικού νόμου και με τον σεβασμό που χρειάζεται στο μνημείο στο οποίο κανείς παρεμβαίνει. Πάντοτε με τη συμμετοχή ειδικών και πάντοτε μέσα στα όρια που θέτει ο αρχαιολογικός νόμος. Στην περίπτωση της Ακρόπολης, αυτά που λέγονται από τους γνωστούς και συγκεκριμένους κύκλους είναι από αστεία έως στείρα αντιπολιτευτικά. Διότι οι μελέτες για τις διαδρομές εκπονήθηκαν από τον Μανόλη Κορρέ, τον άνθρωπο που ξέρει καλύτερα από όλους την Ακρόπολη. Εγκρίθηκαν από την Επιστημονική Επιτροπή Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως που συγκροτείται από εξαιρετικούς επιστήμονες, εγκρίθηκαν ομόφωνα από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, τις επέβλεψε η Αρχαιολογική Υπηρεσία με διεπιστημονικές ομάδες στις οποίες ήταν όλες οι σχετικές και συναφείς ειδικότητες, όπως και τα έργα, και στην ουσία τι έγινε: νέες, απολύτως αναστρέψιμες διαστρώσεις, με καλύτερο τρόπο και υλικό, στις τσιμεντένιες και σκυροδετημένες διαδρομές που υπήρχαν από τη δεκαετία του ’70 και του ’80.

Θα υπάρξουν παρόμοιες επεμβάσεις και στους άλλους χώρους του προγράμματος που αναφέρατε, ας πούμε στην αρχαία Μεσσήνη;
Στην αρχαία Μεσσήνη ο χώρος είναι προσβάσιμος. Υπάρχουν σημεία στα οποία θα πρέπει να γίνουν μικρές παρεμβάσεις. Εάν αυτό το επιτρέπουν τα ίδια τα μνημεία, τότε καλώς. Διαφορετικά, η σκέψη μας για τη Μεσσήνη είναι να ενισχυθεί η προσβασιμότητα με ηλεκτροκίνητα αυτοκινητάκια τα οποία, στους δρόμους που ήδη υπάρχουν μέσα στον αρχαιολογικό χώρο –θα είναι υπηρεσία που θα προσφέρεται στον αρχαιολογικό χώρο– να μεταφέρουν τους επισκέπτες που το επιθυμούν, ώστε να κερδίζουν χρόνο και δυνάμεις για να μπορέσουνε να απολαύσουν καλύτερα την περιήγησή τους στα μνημεία.  

Έχετε υπολογίσει την οικονομική ανταποδοτικότητα του προγράμματος;
Συζητώντας με τον πρόεδρο της Ε.Σ.Α.μεΑ., τον Γιάννη Βαρδακαστάνη, επέμενε ότι η προσβασιμότητα, πέρα από κοινωνικό θέμα –εκείνος το έλεγε σε σχέση με τα άτομα με αναπηρία– έχει πολύ σημαντικό οικονομικό και αναπτυξιακό αντίκτυπο σε κάθε περιοχή. Και είναι έτσι. Αντιλαμβάνεστε ότι άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας ή άνθρωποι με κινητικά προβλήματα που θα μάθουν ότι η Ελλάδα προσφέρει τη δυνατότητα στους ίδιους να μπορούν να φτάσουν και να περιηγηθούν σε σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, αυτομάτως δημιουργούν ένα σημαντικό ποσοστό νέου κοινού δυνάμει επισκεπτών. Αυτή τη στιγμή το εισιτήριο για τα άτομα της τρίτης ηλικίας είναι στο 50%. Στόχος μας είναι η επέκταση των ηλεκτρονικών κρατήσεων, ώστε να είναι η διαδικασία πιο φιλική στον χρήστη. Και το πρόγραμμα αυτό προχωρεί. Ως προς την «ασημένια οικονομία», είμαστε στο ξεκίνημα. Θεωρώ ότι οφείλουμε να επενδύσουμε σε αυτήν πρώτον για τους συμπολίτες μας και δεύτερον για να εμπλουτίσουμε το τουριστικό μας προϊόν.