Ρ. Γεροδήμος - Κ. Πίττας, δύο ντοκιμαντέρ - βιβλία για την Ευρώπη

Είναι πάντα ωραίο να ανακαλύπτεις συνάψεις* ανάμεσα σε ανομοιογενή και ασύνδετα εκ πρώτης όψης πράγματα. Γιατί πώς μπορεί να συνδέεται ένα ντοκιμαντέρ για το ΝATO με ένα ντοκιμαντέρ για τις φωτογραφίες που τράβηξε ένας νέος της εποχής του πριν από 35 χρόνια στα ταξίδια του στην Κεντρική Ευρώπη; Και τα δύο έρχονται από τη χρονιά που εκπνέει, και παραπέμπουν σε δύο βιβλία που προηγήθηκαν. Τους αξίζει, και κυρίως αξίζει σε εμάς, να τα κρατήσουμε στις αποσκευές μας εις διπλούν.

Οι «Ανταποκρίσεις από τον 21^ο αιώνα» (εκδ. Παπαδόπουλος), που κυκλοφόρησαν στις αρχές του 2020, είναι ένα πολύ ιδιαίτερο, ξεχωριστό πραγματικά βιβλίο στο οποίο ο Ρωμανός Γεροδήμος συνθέτει ένα ψηφιδωτό εμπειριών και θεωρητικών αναζητήσεων μέσα από το οποίο παρατηρεί πώς επηρεαζόμαστε από τα μεγάλα κύματα της ιστορίας. Από την ίδια δεξαμενή σκέψης έρχεται και το ντοκιμαντέρ «Αποτροπή - Το ΝΑΤΟ και η ευρωπαϊκή ασφάλεια τον 21^ο αιώνα», το οποίο είχαμε παρουσιάσει νωρίτερα και το θυμηθήκαμε ξανά με μια ακόμα βράβευσή του** που κοινοποιήθηκε αυτές τις μέρες. Το ντοκιμαντέρ διατρέχει την ιστορία της Ευρώπης από τον Β’ ΠΠ μέχρι σήμερα, με μια κεντρική αφήγηση που διακόπτεται από συνεντεύξεις με κορυφαίους διπλωμάτες, νυν και πρώην αξιωματούχους του ΝΑΤΟ, ιστορικούς αναλυτές, δημοσιογράφους, φοιτητές επικοινωνίας και δημοσιογραφίας. Θα μπορούσε κανείς, αυθαίρετα, ωστόσο να ισχυριστεί πως το κεντρικό του θέμα, που αφορά στην ιστορία του ΝΑΤΟ και στον προβληματισμό για τον ρόλο του σήμερα, λειτουργεί σαν πρόσχημα για έναν ευρύτερο αναστοχασμό του τι σημαίνει Ευρώπη: από πού ερχόμαστε, ποιο είναι το ιστορικό contex που μας οδήγησε ως εδώ, ποιοι είναι οι κίνδυνοι και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε; Η ματιά του πολιτικού επιστήμονα Ρ.Γ. διατρέχει τον ιστορικό χρόνο για να ρίξει φως στο παρόν, σε ένα ντοκιμαντέρ δομημένο με τη λογική ενός βιβλίου, αποτελούμενο από 7 κεφάλαια, ένα εξ αυτών και η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου.

Ας μείνουμε όμως σε αυτό το κομμάτι της νεότερης ιστορίας μας που ονομάζεται Ψυχρός Πόλεμος. Πριν από 25 χρόνια ο Κωνσταντίνος Πίττας έκανε κάτι όχι τόσο συνηθισμένο για ένα νεαρό της εποχής του. Αφού τελείωσε τις σπουδές του πήρε την απόφαση να ζήσει μια περιπέτεια ορμώμενος από ένα ιδανικό, μια «νεανική τρέλα» όπως την ονομάζει ο ίδιος. Η εποχή της νεότητάς του είναι αυτή μιας Ευρώπης χωρισμένης στη μέση, δύο πλευρές με εντελώς διαφορετικά κοινωνικο-πολιτικά συστήματα υπό την επιρροή των δύο  υπερδυνάμεων της εποχής. Η Ευρώπη είναι κάτι που συγκινεί τον νεαρό Κωνσταντίνο, την οραματίζεται σαν κάτι ενιαίο, με κοινό πολιτισμό, η μουσική, η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος, οι τέχνες τον γοητεύουν. Παίρνει λοιπόν τη φωτογραφική του μηχανή και ξεκινάει το ταξίδι του για να φωτογραφίσει τους ανθρώπους και από τις δύο πλευρές του «Σιδηρού Παραπετάσματος», θέλοντας να δείξει έναν τόπο χωρίς σύνορα. Το όραμά του είναι να κάνει ένα βιβλίο που να δείχνει τη διχοτομημένη Ευρώπη, ενωμένη.

Για τα επόμενα πέντε χρόνια κάνει πολύμηνα ταξίδια, περιπλανιέται στις πόλεις και παρατηρεί στιγμιότυπα στους δρόμους, η μηχανή του γίνεται κομμάτι του σώματός του. Δεν βλέπει από το σκόπευτρο, την τοποθετεί στο κάτω μέρος του θώρακα και από αυτή την οπτική γωνία φωτογραφίζει τους ανθρώπους. Ο φακός δεν παρεμβαίνει ανάμεσα στο μάτι και το θέμα, το κάδρο δεν το επιλέγει το μυαλό, φωτογραφίζει με το σώμα, και «το σώμα βλέπει άλλα» όπως λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος. Κοιμάται μέσα στο αυτοκινητάκι του, ελληνικής κατασκευής, τρώει ελάχιστα, αγοράζει φιλμ σε καρούλια για να είναι πιο φτηνό, περνάει από Γιουγκοσλαβία, Αυστρία, φτάνει μέχρι Σκανδιναβία, Γερμανία, Παρίσι, Πορτογαλία, Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία, Πορτογαλία, μέσα σε διάστημα 5 χρόνων διασχίζει 17 χώρες. Και φωτογραφίζει.

Δεν ξέρω πόσοι άνθρωποι εκείνη την εποχή ονειρεύονταν μια ενωμένη Ευρώπη και πώς το εννοούσαν. Ο φωτογράφος μας πάντως ονειρευόταν ένα προσωπικό του πρότζεκτ που θα υπερέβαινε την ψυχροπολεμική πραγματικότητα, ή θα εμφάνιζε μια διαφορετική της όψη. Κι έτσι, όταν τράβηξε την τελευταία του φωτογραφία την επομένη της Πτώσης του Τείχους, στις 11 Νοεμβρίου 1989, μαζί με τον ενθουσιασμό που θα αισθανόταν οποιοσδήποτε ζούσε εκείνες τις στιγμές από κοντά, ένιωσε πως δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το μεγαλεπήβολο σχέδιό του, πως το ταξίδι του είχε τελειώσει. Πήρε τα φιλμ από τις 30.000 φωτογραφίες που είχε βγάλει τα προηγούμενα χρόνια, τα έθαψε σε ένα συρτάρι και συνέχισε τη ζωή του.

Τη φωτογραφική του μηχανή και τα ξεχασμένα αρνητικά ξαναβρήκε το 2014, 15 χρόνια μετά, κι όταν εμφάνισε και δημοσίευσε κάποιες από αυτές στον τοίχο του στο Facebook*** και κατάλαβε από τις αντιδράσεις των «φίλων» του την αξία που είχαν, διάλεξε 95 από αυτές και τις έκανε φωτογραφικό λεύκωμα το οποίο κυκλοφόρησε το 2015, με τίτλο «Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης»****. Τον επόμενο χρόνο ακολούθησε μια μεγάλη έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη και το 2018 δεύτερη έκδοση του βιβλίου μια που πολύ γρήγορα η πρώτη είχε εξαντληθεί, εμπλουτισμένη με καινούργιες «ανασκαφές». Τον χειμώνα του 2019, στην τριακοστή επέτειο της επανένωσης, ο Πίττας επισκέπτεται το Βερολίνο και άλλες πρωτεύουσες για να ξαναζήσει τη νεανική του περιπέτεια, σε μια διαφορετική πλέον Ευρώπη. Τον Νοέμβριο του 2020 κυκλοφορεί το ντοκιμαντέρ «Μόνος στο δάσος»*****, που δεν παρουσιάζει μόνο την ιστορία των φωτογραφιών, αλλά κυρίως την ιστορία αυτής της άλλης Ευρώπης την οποία αποτυπώνουν, μέσα και από την πολύ ωραία δουλειά του σκηνοθέτη Λευτέρη Φυλακτού που ζωντανεύει τις εικόνες δίνοντάς τους κίνηση, συνοδεύοντάς τις με την αφήγηση του δημιουργού τους.

Οι τελευταίες φωτογραφίες αποτυπώνουν μία ιστορική μέρα για την Ευρώπη και τους ανθρώπους της που θα άλλαζε τα πάντα και θα οδηγούσε σταδιακά στην Ενωμένη Ευρώπη όπως την έζησαν οι επόμενες γενιές, κι όπως την αφηγείται το ντοκιμαντέρ του Ρωμανού μέσα από τα μεγάλα γεγονότα του ιστορικού χρόνου. Η Ευρώπη πριν, και η Ευρώπη μετά. Ο Ρωμανός Γεροδήμος διατρέχοντας την περίοδο του Ψυχρού πολέμου δείχνει τη μεγάλη εικόνα, την ψυχροπολεμική ατμόσφαιρα στο πεδίο της πολιτικής, τα διαβήματα και τις συνθήκες ανάμεσα στα κράτη, την ένταση της απειλής ενός ολέθριου κλικακούμενου ανταγωνισμού που μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και από λάθος στην απόλυτη καταστροφή. Οι φωτογραφίες του Κ. Πίττα φτιάχνουν μια διαφορετική αφήγηση.

Oι αφανείς πρωταγωνιστές της εποχής εκείνης αποκτούν μια δεύτερη ζωή μέσα από τα φωτογραφικά τεκμήρια ενός εν κινήσει «διανοούμενου» ο οποίος ανακαλύπτει πως μια απλή λήψη μπορεί να μας πει κάτι για την κοινή ανθρώπινη μοίρα. Και με πόση ζωντάνια! Οι προκάτοχοί μας Ευρωπαίοι μοιάζουν λες και έχουν βγει από κινηματογραφικά κάδρα της νουβέλ βαγκ ή από ταινίες του ιταλικού νεορεαλισμού, η περιγραφικότητα του ασπρόμαυρου φιλμ, το πώς γράφει ο φυσικός φωτισμός στην ευαισθησία του φιλμ, το βάθος του πεδίου, το πώς αναδεικνύεται το θέμα με φόντο το θολό background, μένεις να τις κοιτάζεις έκθαμβος τόσο δυνατές που είναι. Κι όμως είναι βιωμένη γνώση οι εικόνες που φτάνουν σε εμάς, 35 χρόνια μετά, δείχνοντας μάλιστα πολύ παλιότερες, αποτελώντας ντοκουμέντα μιας ολόκληρης εποχής.

Γιατί ενώ αυτός που τις διαλέγει και τις φέρνει στο φως ενδιαφέρεται να δείξει τα πρόσωπα και τα σώματα των ανθρώπων, τα συναισθήματά τους, τους κόσμους που κρύβουν -και οι δρόμοι, οι γέφυρες, τα καφέ και οι λίμνες λειτουργούν σαν σκηνικό-, μια ενόραση, όπως λέει, στο κλάσμα του δευτερολέπτου την ώρα που τραβάει, οδηγεί εντέλει στην αποτύπωση ενός πράγματος πολύ ευρύτερου, της Ιστορίας και της Πολιτικής. Κάποιος είναι εκεί και βλέπει για μας, ένας αυτόπτης μάρτυρας που δεν μπορούσε να αγνοήσει τον χρόνο που ήταν σαν να έχει σταματήσει, την περίκλειστη ατμόσφαιρα και την αίσθηση του εγκλεισμού στην Πράγα, την πείνα, την καταπίεση, τη φτώχεια στο Βουκουρέστι παραμονή Χριστουγέννων 1986, στη Ρουμανία του Τσαουσέσκου, τον φόβο στα μάτια των ανθρώπων στην Ανατολική Γερμανία, όπως αποτυπώνονταν στα πρόσωπα των ανθρώπων. Αλλά και τους απόκληρους της Δύσης, όπου υπήρχε ελευθερία μεν αλλά υπήρχαν και όλα τα άλλα που γεννούν δυστυχία, όπως υπήρχαν τάξεις στις «ίσες» κοινωνίες του ανατολικού μπλοκ.

Όσο καλλιτεχνικό και ανθρωπολογικό ενδιαφέρον έχουν οι εικόνες «μιας άλλης Ευρώπης», άλλο τόσο, σκεφτόμουν, εμπλουτίζουν τη γνώση μας για το σημείο στο σημείο βρισκόμαστε. Γιατί από εδώ κοιτάμε τους ανθρώπους που ήμασταν. Οι χωρισμένοι στη μέση Ευρωπαίοι του ’80 είναι οι πρόγονοί μας και η Ευρώπη η μεγάλη μας οικογένεια, γεωγραφικά, σαν ήπειρος, αλλά και ως μέλη της Ένωσης. Κι αν κάτι βρήκα πως συνδέει τα δύο ντοκιμαντέρ, είναι ότι μας δίνουν πρόσβαση, το καθένα με τον τρόπο του, σε μια εποχή που τείνει να χαθεί. Η γενιά του Κ.Π. είναι η τελευταία που έχει βιωμένη, ενήλικη γνώση από αυτό το κομμάτι της ιστορίας μας, και η γενιά του Ρ.Γ. η τελευταία που έχει επαφή μέσα από παιδικές μνήμες και οικογενειακές ιστορίες. Οι επόμενες;

Χωρίς το νήμα που μας συνδέει με τις μεγάλες τομές και τα γεγονότα που σημάδεψαν τον 20ό αιώνα μοιάζουμε μετέωροι στη λιμνοθάλασσα του ψηφιακού μας μικρόκοσμου, που δεν απαιτεί από εμάς στ’ αλήθεια κάτι άλλο πέρα από την πρόσδεσή μας σε ένα συνεχώς επίκαιρο παρόν που αμέσως χάνεται. Αποκομμένοι από τις ρίζες μας, χωρίς αφήγηση και εικόνες της ιστορίας μας, μνήμη και γνώση του παρελθόντος, πώς μπορούμε αλήθεια να αντιμετωπίσουμε τους νέους κινδύνους του όλο και πιο πολύπλοκου κόσμου μας, όπως τον περιγράφει η «Αποτροπή», αλλά και οι «Ανταποκρίσεις από τον 21^ο αιώνα»;

Και πώς θα αποτυπώνονταν σήμερα τα πρόσωπα των Ευρωπαίων, τα πρόσωπά μας, στο ασπρόμαυρο φιλμ μιας παλιάς αυτόματης Minox ενός σύγχρονού μας ταξιδιώτη στην ευρωπαϊκή ήπειρο; Θα ήταν τόσο εκφραστικά, θα έδειχναν τόσο πολλά για το ποιοι είμαστε, ή μήπως γινόμαστε όλο και πιο εξομοιωμένοι, όλο και πιο ίδιοι στην επικράτεια της παγκοσμιοποίησης, και ταυτόχρονα όλο και περισσότερο μόνοι και ψηφιακά απορροφημένοι, περιχαρακωμένοι στις επιμέρους ταυτότητές μας, όπως σημειώνει και ο Ρωμανός στις «Ανταποκρίσεις» του;

Αν μοιάζει να ζούμε σε έναν κόσμο μετάβασης, οδεύοντας σε μια «Nέα Παγκόσμια Αταξία», η έννοια της Ευρώπης, μιας άλλης Ευρώπης, όχι αυτής των φωτογραφιών του Κωνσταντίνου Πίττα αλλά εκείνης που χρειαζόμαστε για να μας προστατεύει από τις νέες διακινδυνεύσεις, είναι πάντα επίκαιρη, πόσο μάλλον που στην αυγή της δεύτερης δεκαετίας του 21^ου αιώνα εισερχόμαστε ενωμένοι, τα μέλη της Ένωσης, για την αντιμετώπιση της πρωτόγνωρης συνθήκης της πανδημίας, με την ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική στο τιτάνιο πρότζεκτ της προμήθειας των εμβολίων και του συντονισμού του εμβολιασμού. Τι πιο ελπιδοφόρο, και για την ιδιότητά μας ως Ευρωπαίοι πολίτες, για μια πιο ελεύθερη, χίλιες φορές καλύτερη χρονιά από αυτή που μόλις τελειώνει;

* Έτυχε να δω το «Μόνος στο δάσος» τις προηγούμενες μέρες, με τις φωτογραφίες στο μυαλό μου είδα τη βράβευση της «Αποτροπής», αγόρασα το λεύκωμα, τα δύο βιβλία βρέθηκαν το ένα δίπλα στο άλλο, συνομίλησαν μεταξύ τους.

** Είναι το τρίτο βραβείο που παίρνει η «Αποτροπή» (είχε πάρει δύο ακόμη σε άλλους διαδικτυακούς διαγωνισμούς, το Award of Excellence στο Impact DOCS Awards και το Award of Excellence στο IndieFEST Film Awards. Προβλήθηκε επίσης στο φεστιβάλ του Essex (Essex DocFest) το οποίο δυστυχώς έγινε διαδικτυακά (όπως και σχεδον όλα τα φεστιβάλ) λόγω κορωνοϊού.

*** Το βιβλίο του ο Κ. Πίττας αφιερώνει στους φίλους του στο Facebook, «στους οποίους οφείλει τα πάντα» όπως γράφει στον πρόλογο του λευκώματος και αναφέρει δύο φορές στο ντοκιμαντέρ.

***  Το λεύκωμα  του Κ. Πίττα «Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης» (Imagies of another Europe) είναι δίγλωσσο και μπορεί κανείς να το προμηθευτεί από τα βιβλιοπωλεια, Πολιτεία, Επί λέξει, Λεμονι, Πλειάδες, Σπόρος, Φωταγωγός και από το www.cpittas.com. Να σημειώσουμε εδώ ότι είναι αυτοέκδοση. Αντιγράφω από τον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης: «Η παρούσα έκδοση είναι πιο κοντά στην έκθεση του 2016, ενσωματώνοντας ωστόσο και πολλά νέα ευρήματα, και αγγίζει τώρα αυτό που ονειρεύτηκα πριν από 30 χρόνια. Συνεχίζω την προσπάθειά μου χωρίς εκδότη και χωρίς καμία θεσμική υποστήριξη ή άλλη χορηγία. Χρειάστηκε να τα κάνω πάλι όλα μόνος μου. Αν το βιβλίο σας αρέσει, μπορείτε να το συστήσετε και σε άλλους – θα είναι η μεγαλύτερη ευκαιρία του». Με έναν τρόπο αυτό δεν κάνουμε κι εμείς εδώ τώρα;

**** Το ντοκιμαντέρ «Μόνος στο δάσος» είναι παραγωγή της ΕΡΤ,  προβλήθηκε και αυτό ψηφιακά λόγω πανδημίας στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, και στη δημόσια τηλεόραση. Τώρα μπορεί κανείς να το παρακολουθήσει στην πλατφόρμα του vimeo.