Δελφική Ακαδημία Ευρωπαϊκών Σπουδών: Όλα τα σπουδαία συμβαίνουν «παρ’ όλα αυτά»

Έτσι και η Δελφική Ακαδημία Ευρωπαϊκών Σπουδών συνέβη στην Ελλάδα της πολιτισμικής κρίσης, για δεύτερη χρονιά. Ιδρυτής αυτού του θεσμού είναι ο Παναγιώτης Ροϊλός, καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στην έδρα «Γιώργος Σεφέρης» και καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Χάρβαρντ.

Φέτος ήρθαν να διδάξουν σημαντικοί καθηγητές από τα μεγαλύτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως το Χάρβαρντ, το Johns Hopkins, τη Σορβόννη… Είναι σπάνια τύχη να συναντήσεις ταυτόχρονα τρεις από αυτούς τους παγκόσμιας εμβέλειας επιστήμονες. Το αποτέλεσμα της αίσθησης του να μιλάς μαζί τους δεν είναι αθροιστικό, είναι πολλαπλασιαστικό…
Συνομιλήσαμε με τη Maria Gough, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης στο Χάρβαρντ, τον Jeffrey Schnapp, καθηγητή συγκριτικής λογοτεχνίας στο Χάρβαρντ, και τον Δημήτρη Γιατρομανωλάκη, καθηγητή Κλασικών Σπουδών και Ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο Johns Hopkins.

Κυρία Gough, το φετινό θέμα στους Δελφούς ήταν «Πολιτιστική πολιτική στην Ευρώπη σε ποικίλες ιστορικές περιόδους». Για κάποιο λόγο σκέφτηκα τα αυταρχικά καθεστώτα. Είναι δυνατόν ένα αυταρχικό καθεστώς να δημιουργήσει πραγματικά πρωτοποριακή τέχνη;
Κατά τη γνώμη μου, όχι. Όμως δείτε την περίπτωση της Ρωσίας, για παράδειγμα. Το ερώτημα είναι πότε η Επανάσταση του 1917 έγινε πραγματικά «αυταρχική»; Έγινε στο τέλος του Ρωσικού Εμφυλίου Πολέμουτο 1921; Έγινε στα μέσα της δεκαετίας του 1920, όταν ο Στάλιν αναδείχθηκε ηγέτης του κόμματος;  Το 1928, όταν η Σοβιετική Ένωση μπήκε στα χρόνια του μεγάλου σχεδιασμού,  δηλαδή της έκρηξης της βιοχημανίας και της κολεκτιβοποίησης, που ήταν μια πολύ βάναυση διαδικασία; Ή όσον αφορά τις τέχνες συγκεκριμένα έγινε «αυταρχική» μετά το 1932, όταν ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός υπήρξε «επίσημος» και ακολούθησαν οι εκδιώξεις και οι εκκαθαρίσεις στα τέλη της δεκαετίας του 1930; Βλέπετε την πολυπλοκότητα εδώ...
 
Πόσο βαθιά και πρωτοποριακή μπορεί να είναι η τέχνη που έχει παραδοθεί σε μια συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία ή και όταν υπαγορεύεται από αυτήν;
Η τέχνη αυτή δεν θα είναι εξ ορισμού ούτε βαθιά ούτε πρωτοποριακή. Παράδειγμα, ο κρατικός σοσιαλιστικός ρεαλισμός στη σταλινική δεκαετία του 1930, ο οποίος χρησιμοποίησε καλλιτεχνικές τεχνικές και στιλ του δέκατου ένατου αιώνα, με σκοπό  την παρουσίαση και τη διάδοση της ιδεολογίας του κόμματος-κράτους. Αλλά εάν, με την ερώτησή σας, αναφέρεστε στη σοβιετική πρωτοποριακή τέχνη της δεκαετίας του 1920, είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε ότι τέτοιου είδους τέχνη δεν υπαγορεύεται από μια συγκεκριμένη ιδεολογία. Τα έργα μεγάλων καλλιτεχνών όπως του  Ροντσένκο, του Μάλεβιτς, της Πόποβα, του Λισίτσκι, της  Στεπάνοβα, του Τάτλιν και άλλων, προσπάθησαν να δημιουργήσουν –και όχι απλώς να αποτυπώσουν– τον μετασχηματισμό της καθημερινής ζωής που έφεραν οι επαναστάσεις του 1917.

Η δημιουργία τους δεν επιβλήθηκε από μια συγκεκριμένη ιδεολογία, εάν με αυτό εννοούμε την ένταξη στο RKP (Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα), αφού κανένας από αυτούς τους καλλιτέχνες δεν ήταν μέλος του κόμματος ή άλλου πολιτικού κόμματος στην πραγματικότητα.

Αντίθετα, ας πάρουμε μόνο ένα παράδειγμα: ο Μάλεβιτς και ο κύκλος του (που ονομάζεται UNOVIS, το οποίο είναι ένα ακρωνύμιο για μια ρωσική φράση που σημαίνει «Υποστηρικτές της Νέας Τέχνης») στο Βίτεμπσκ, είχαν το δικό τους, πολύ χαλαρό και μικρό κόμμα, το «Κόμμα της Τέχνης». Αυτό το κόμμα ήταν μια «ομάδα - ομπρέλα» για όλους  τους νέους καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν με την προσπάθεια να ξανασχεδιάσουν τον κόσμο με βάση τον Σουπρεματισμό, την αισθητική και φιλοσοφική άποψη του Μάλεβιτς για τον κόσμο. Το Βίτεμπσκ είναι μια επαρχιακή πόλη στη Δυτική Ρωσία, όπου η Αικατερίνη η Μεγάλη είχε περιορίσει τη μεγάλη πλειονότητα των ρώσων Εβραίων.

Κύριε Schnapp, ένα από τα πολύ ενδιαφέροντα θέματα, βλέποντας και την Ιταλία του σήμερα, είναι αν υπήρξε φασιστική αισθητική στην περίοδο του Μουσολίνι και ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά της;
Σε αντίθεση με τη ναζιστική Γερμανία ή την ΕΣΣΔ του Στάλιν, δεν υπήρχε ούτε ένας «σωστός» ορισμός της «φασιστικής αισθητικής» που να επικρατούσε στην Ιταλία του μεσοπολέμου. Ο Μουσολίνι ήταν προσεκτικός στην πολιτική του για τον πολιτισμό και πολύ έξυπνος: έπαιζε με τα διάφορα ρεύματα του  ιταλικού πολιτισμού, της τέχνης και της αρχιτεκτονικής, με σκοπό την προώθηση και στήριξη της φασιστικής επανάστασης. Ήταν κυνικός σε αυτό το θέμα, συχνά παρέχοντας άμεση κρατική στήριξη σε συγγραφείς που την είχαν ανάγκη. Μεταξύ αυτών που είχαν οικονομική ανάγκη και τους χρηματοδότησε η τότε ιταλική κυβέρνηση, ήταν ο μετέπειτα νομπελίστας Σαλβατόρε Κουασιμόδο και ο Σάντρο Πέννα (από τους σημαντικότερους ιταλούς ποιητές του 20ού αιώνα), ο σπουδαίος Ακίλε Καμπανίλε και ο Έλιο Βιτορίνι (ο τότε μεταφραστής στην Ιταλία των Έντγκαρ Άλαν Πόε, Χέμινγουεϊ, Φόκνερ κ.ά.). Όταν είχε να κάνει με μεγάλα δημόσια έργα και κτίρια, όπως η κατασκευή της νέας Ρώμης, βασίστηκε όχι μόνο σε μετριοπαθείς μοντερνιστές αλλά και σε τεράστιες προσωπικότητες της αρχιτεκτονικής που ήταν πιο κοντά στον Φουτουρισμό και τον Ορθολογισμό. Το αποτέλεσμα είναι μια αρχιτεκτονική κληρονομιά που δεν μπορεί εύκολα να απορριφθεί όσον αφορά την ποιότητα, την ιστορική της σημασία και την επίδρασή της στο ιταλικό τοπίο.
 
Ποιες πτυχές της τέχνης που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της φασιστικής περιόδου, παρέμειναν ισχυρές και αποτελεσματικές κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα; Και κυρίως γιατί;
Είναι σύνθετη ερώτηση. Πρώτον και κύριο, είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ο υψηλός βαθμός συνέχειας του ιταλικού κράτους προ και μετά του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τόσο στο επίπεδο των θεσμών όσο και των ανθρώπων. Λίγοι καθαιρέθηκαν από τις θέσεις ηγεσίας, σε αντίθεση με τη Γερμανία. Οι καθηγητές του πανεπιστημίου, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι ορκίστηκαν όρκους πίστης στο καθεστώς, συνέχισαν να βρίσκονται στις θέσεις τους. Οι καλλιτέχνες και οι αρχιτέκτονες που έχτισαν την καριέρα τους κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου συνέχισαν τη σταδιοδρομία τους. Ο Massimo Bontempelli άλλαξε απλά τα χρώματα του πουκάμισού του (από μαύρο σε κόκκινο). Ο σκηνοθέτης Alessandro Blasetti ασχολήθηκε με την αναζήτηση της ψυχής του και την αυτοκριτική.

Ένα δεύτερο σημείο: Η συνολική ποιότητα του καλλιτεχνικού, αρχιτεκτονικού και σχεδιαστικού έργου που πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια των φασιστικών δεκαετιών είναι σημαντική. 

Τρίτον: Διάφορες πτυχές της τέχνης και του πολιτισμού του 20ού αιώνα, που συνδέονται με το avant-garde, μερικές φορές τοποθετούνται κάτω από την (πολύ απλοϊκή) ετικέτα του «μεταμοντέρνου». Αυτό έχει προκαλέσει ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον ιταλικό πολιτισμό του μεσοπολέμου.

Κύριε Γιατρομανωλάκη, η Αρχαία Ελλάδα υπήρξε όντως τόσο σημαντική για την ευρωπαϊκή πρωτοπορία ή είναι μέρος της εθνικής μας φαντασίωσης;
Η τέχνη, η διανόηση και η λογοτεχνία της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας άντλησαν πολλά σημαντικά στοιχεία από την αρχαία Ελλάδα. Σε αντίθεση με την ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι απέρριπταν καθετί αρχαιοελληνικό, η προκλασική κυρίως Ελλάδα, πρωτίστως η προσωκρατική φιλοσοφία και η μυθολογία, ενέπνευσαν σε μεγάλο βαθμό στοχαστές και καλλιτέχνες όπως ο Μαξ Ερνστ, ο Ζωρζ Μπατάιγ, ο Αντρέ Μασόν, ο Νταλί και πολλοί άλλοι. Όπως αναλύω στο βιβλίο μου «Greek Mythologies: Antiquity and Surrealism» (Harvard University Press, 2012), οι πτυχές αυτές της προκλασικής αρχαιότητας μεταξύ άλλων συνέβαλαν στην ανάπτυξη αυτού που ορίζω ως «μυθογένεση» στην τέχνη και διανόηση της πρωτοπορίας.

Ως Έλληνας που διαπρέπετε εκτός Ελλάδας αλλά διαρκώς επιστρέφετε, πείτε μας για τη Δελφική Ακαδημία.
Η Δελφική Ακαδημία Ευρωπαϊκών Σπουδών είναι μία τεράστιας ερευνητικής και εκπαιδευτικής σημασίας πρωτοβουλία. Πέρα από το ότι φέρνει μαζί συναδέλφους και πολύ προχωρημένους φοιτητές (υποψήφιους διδάκτορες) από όλον τον κόσμο σε ένα μοναδικής ομορφιάς και ιστορίας χώρο και διαμορφώνει συνθήκες δυσεύρετες, ουσιαστικού πνευματικού και ερευνητικού διαλόγου, η Δελφική Ακαδημία συμβάλλει και στη διεθνή προβολή των δυνατοτήτων της Ελλάδας ως πιθανού μελλοντικού κέντρου ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών. Ας μην ξεχνάμε ότι η τόσο σημαντική και μοναδική (όχι μόνο για τα ελληνικά δεδομένα) αυτή ευκαιρία προσφέρεται στους φοιτητές εντελώς δωρεάν.  

Η Ακαδημία οργανώνει τα εντατικά διεπιστημονικά σεμινάρια στους χώρους του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, με την υποστήριξη και τη χορηγία της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας.