Ωνάσειος Βιβλιοθήκη: Μπες στη μηχανή του χρόνου

Ποιος είναι ο χώρος στην Αθήνα όπου μπορείς να ταξιδέψεις στον ελληνικό πολιτισμό, αφού εκεί θα βρεις τα πρώτα βιβλία που γράφτηκαν και τυπώθηκαν στα ελληνικά, τη χάρτα του Ρήγα Φεραίου, έναν αυθεντικό πίνακα του Ελ Γκρέκο και το πιάνο της Μαρίας Κάλλας; Η Ωνάσειος Βιβλιοθήκη.

Το νεοκλασικό των... ολυμπιονικών

Η λατρεία για τη σκοποβολή ήταν σίγουρα η αιτία να γνωριστούν κάπου στα μέσα του 19ου αιώνα οι δύο μετέπειτα ολυμπιονίκες, ο αρχιτέκτονας Αναστάσιος Μεταξάς και ο δικηγόρος Γιώργος Ορφανίδης. Ο πρώτος ανέλαβε να χτίσει την οικεία του δεύτερου. Δεν ήταν κάποιος τυχαίος. Στο πορτφόλιό του συναντάμε την αναμόρφωση των σημαντικότερων κτιρίων που κοσμούν τη σημερινή Αθήνα (μεταξύ άλλων το Μουσείο Μπενάκη, το Προεδρικό Μέγαρο – τότε παλάτι...). Στη συνέχεια το σπίτι περνάει στην οικογένεια Καλλιγά, το ’50 στεγάζει την ιταλική Aρχαιολογική Σχολή, για να έρθει στην ιδιοκτησία του Ιδρύματος Ωνάση το 1989. Με λίγα λόγια ποτέ δεν έζησαν μέλη της οικογένειας Ωνάση στο νεοκλασικό της Λεωφόρου Αμαλίας 56 – πήραν μόνο τη θέση τους αντικείμενα τέχνης (και όχι μόνο) που ανήκαν στον Αριστοτέλη.

Μια μικρή γκαλερί

Επί της υποδοχής «Ο θεριστής» του Δημήτρη Φιλιππότη. Γλυπτά του Γεωργίου Βρούτου συναντάς στη σάλα υποδοχής, ενώ «Ο Εκατόγχειρ» του Χαλεπά από το σαλόνι ρίχνει βλέμματα στη λεωφόρο, καθώς στέκεται δίπλα στο παράθυρο. Παράξενο που αυτό το κεφάλι έχει το όνομα του μυθικού τέρατος με τα εκατό χέρια και τα πενήντα κεφάλια. Ο Γιαννούλης Χαλεπάς έχει φιλοτεχνήσει και τις μαρμάρινες προσόψεις των τζακιών. Σ’ έναν τοίχο δίπλα δίπλα κάνουν παρέα «Το ναυτόπουλο» του Νικηφόρου Λύτρα και «Ο βοσκός» του Ιακωβίδη. Υπάρχουν επίσης πίνακες του Μπισκίνη, του Παρθένη και του Βολανάκη, αλλά και αντικείμενα του 18ου και 19ου αιώνα, όπως αμφορείς με αρχαία ελληνικά θέματα στη διακόσμησή τους. Καθώς τίποτα δεν μαρτυρά το σήμερα –εκτός από μία τηλεφωνική συσκευή σ’ ένα τραπεζάκι–, αν από κάποια πόρτα εμφανιστεί η Όλγα Σαρόγλου, σύζυγος του Ορφανίδη, μάλλον λογικό θα το βρεις. 

Η Χάρτα του Ρήγα και ο Ελ Γκρέκο

Ωστόσο μεγαλύτερες (εικαστικές) εκπλήξεις κρύβονται στην πορφυροπλημμυρισμένη Βιβλιοθήκη. Οι 14 πίνακες του Θεόδωρου Πουλάκη, αγιογράφου του 17oυ αι., που συνδέουν την παράδοση της Κρητικής Σχολής με τα δυτικά ρεύματα της εποχής, αξίζουν μια λεπτομερειακή προσοχή από τον επισκέπτη. Ίσως αργότερα, αφού αρχικά την προσοχή του θα μονοπωλήσουν δύο πολύτιμα εκθέματα. Στη μία πλευρά της Βιβλιοθήκης βρίσκεται «Η στέψη της Θεοτόκου» του Ελ Γκρέκο. Τα δημοσιεύματα της εποχής που ανακοινώνουν την αγορά του πίνακα από το Ίδρυμα, πληροφορούν το κοινό πως η «στέψη» προορίζεται για τη Στέγη, που εκείνη την εποχή χτίζεται. Τελικά ο πίνακας βρήκε τη θέση του στη Βιβλιοθήκη. Στον απέναντι τοίχο ένα από τα οκτώ εναπομείναντα αντίτυπα της Χάρτας του Ρήγα Φεραίου. Στα 4 τ.μ. της ξετυλίγεται το όραμα του Βελεστινλή για την ελεύθερη Ελλάδα. Η παρουσία της εδώ δεν είναι καθόλου τυχαία, αφού ένα μεγάλο τμήμα των βιβλίων αφορούν προεπαναστικά βιβλία, που τυπώθηκαν για την αφύπνιση των Ελλήνων. 

Μια πολύτιμη συλλογή

«Δεν έχουν θέση εδώ βιβλιοταφικές συνήθειες. Ο βιβλιακός αυτός πλούτος ανήκει στον Ελληνισμό και σε όσους επιθυμούν να γνωρίσουν τη συμβολή της ελληνικής σκέψης στην παγκόσμια σκηνή» πιστεύει ο Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος και δωρίζει τη συλλογή βιβλίων του στο Ίδρυμα Ωνάση το 2009, ενώ ως αρχιτέκτονας επιμελείται το χώρο που θα τη στεγάσει. Στο εξής η συλλογή του από «Ελληνική Βιβλιοθήκη» θα αποκαλείται «Ωνάσειος Βιβλιοθήκη». Το 1970 είχε ξεκινήσει να συλλέγει βιβλία. «Στην αρχή δεν υπήρχε σκεπτικό. Από το 1976 άλλαξαν ριζικά τα συλλεκτικά μου ενδιαφέροντα και έκτοτε στράφηκα, συνειδητά πλέον, προς τη μελέτη και έρευνα των πρωτεργατών της ελληνικής τυπογραφίας και τις σχέσεις που καλλιέργησαν με τον κόσμο του βιβλίου στη Βενετία και αλλού». Από την αρχή της τυπογραφίας έως τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα υπολογίζονται περίπου οκτώ χιλιάδες εκδόσεις βιβλίων που αφορούν την Ελλάδα. Αυτή τη στιγμή η συλλογή της Ωνασείου Βιβλιοθήκης αριθμεί 1.400 τίτλους (και 2.000 τόμους), μοιρασμένοι στις κατηγορίες: Αναγέννηση-Ουμανισμός, Νεο-Ελληνική Γραμματεία, Λειτουργικά βιβλία, Θεολογικά συγγράματα, Νεο-ελληνικός διαφωτισμός. 

Πρόσβαση στους θησαυρούς

«Η συλλογή των βιβλίων συνεχώς εμπλουτίζεται» ενημερώνει η υπεύθυνη της Βιβλιοθήκης και των Ψηφιακών προγραμμάτων του Ιδρύματος Ωνάση, Βίκυ Γεροντοπούλου. Μαζί της έχω μπει στη μηχανή του χρόνου, η οποία μας αποβιβάζει «μόλις τριάντα περίπου χρόνια μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας. Τότε τυπώθηκε το πρώτο ελληνικό βιβλίο σε ξένο τυπογραφείο, ενώ λίγα χρόνια αργότερα, το 1499, θα ιδρυθεί το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο στη Βενετία. Η Βιβλιοθήκη είναι ερευνητική και όλα τα βιβλία έχουν ψηφιοποιηθεί ώστε να μπορεί ο καθένας να έχει πρόσβαση σ’ αυτά μέσω της ιστοσελίδας. Εκτός της συλλογής αυτής η Ωνάσειος Βιβλιοθήκη διαθέτει και την περιηγητική συλλογή που αποτελείται από 1.200 περίπου τίτλους βιβλίων». Η φετιχιστική σχέση μου με τα βιβλία μού φαγουρίζει το χέρι, αλλά ντρέπομαι να ζητήσω να πιάσω έστω το αντίτυπο του «Ερωτόκριτου» ή να μυρίσω ένα από τα βιβλία με χρονολογία έκδοσης το 1486. «Τον περασμένο Μάιο με το project “Ύπνος” της Στέγης ήταν η πρώτη φορά που ο κόσμος γνώρισε τη Βιβλιοθήκη. Έκτοτε μια σειρά από εκπαιδευτικά προγράμματα, ομιλίες και δράσεις για παιδιά, ενήλικες και οικογένειες με ελεύθερη είσοδο φέρνουν το κοινό σε επαφή με το χώρο. Σ’ αυτό το πλαίσιο ήταν και το ρεσιτάλ του Δημήτρη Σκύλλα, όπου για πρώτη φορά άνοιξε το πιάνο της Μαρίας Κάλλας για το κοινό». 

Το πιάνο της Μαρίας Κάλλας

Το πιάνο ήταν δώρο στη Μαρία Κάλλας από τον Ωνάση. Ταξίδεψε στις θάλασσες του κόσμου με τη θαλαμηγό Χριστίνα για να αράξει στο χώρο της Βιβλιοθήκης. Ο Δημήτρης Σκύλλας παρουσίασε εδώ το έργο του “Abyss” – μετά το Victorian and Albert Museum του Λονδίνου. «Νιώθω πως η “Άβυσσος” γεννήθηκε στο V&A και βαπτίστηκε στο πιάνο της Μαρίας Κάλλας» θα μας πει ο 30χρονος συνθέτης. «Οι ίδιες νότες, οι ίδιες δυναμικές, ήχησαν εντελώς διαφορετικά στο πελώριο μουσείο και διαφορετικά στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη. Είχα στα χέρια μου ένα εργαλείο, ένα ιστορικό κειμήλιο το οποίο κατάφερε να ξεκλειδώσει πτυχές της μουσικής μου πλευράς, άγνωστες ως εκείνη τη στιγμή. Για πρώτη φορά, δεν σκεφτόμουν μόνο το έργο και τις δικές μου εξωμουσικές επιρροές αλλά ταυτόχρονα και το ίδιο το όργανο ως σημείο αναφοράς. Άγγιζα πλήκτρα ιστορίας. Και χωρίς να το συνειδητοποιήσω ή να το προετοιμάσω, το έργο μου ήδη ανέπνεε με διαφορετική απόχρωση και ενέργεια. Στοιχεία αναφοράς του παρελθόντος, νοσταλγία, τρυφερότητα, έρωτας, απόγνωση, όνειρα, δυναμισμός, μοναξιά, εσωτερική φλόγα, όραμα, βγήκαν στην επιφάνεια αυθόρμητα από το παίξιμό μου, σχεδόν με τη δική τους πρωτοβουλία θα έλεγε κανείς, και τα στοιχεία αυτά τροφοδοτούνταν από τις γνώσεις και τα συναισθήματα που τρέφω ως δημιουργός για την “Divina”». Τα επόμενα λόγια του φαντάζομαι πως απηχούν και τα συναισθήματα όσων μπαίνουν στη Βιβλιοθήκη. «Πώς θα μπορούσε να μην αγγίξει τον ψυχισμό μου αυτός ο χώρος, γεμάτος ιστορία και τέχνη. Βρισκόμενος στη μέση του χώρου, εγώ, μόνος, σε αυτό το πιάνο, το πιάνο και το παρελθόν μου, ο χώρος και το παρόν μου, στο μάτι ενός καλλιτεχνικού κυκλώνα, περικυκλωμένος από δυναμικά και θερμά ορόσημα του πολιτισμού μας και της εξέλιξής μας, αισθήματα οικειότητας, δέους, καλλιτεχνικής οικογένειας, έσπρωχναν εμβληματικά την εκτέλεσή μου προς μια πρωτόγνωρη αισθητική κατεύθυνση και δημιούργησαν μία συνθήκη, μια στιγμή όπου οι ξαναγεννημένες μου αυτές νότες λειτούργησαν ως σύμβολο μίας νέας αντίληψης της φιλοσοφίας μου ως Δημήτρης». 

Συνδεθείτε στον ιστότοπο της Ωνασείου Βιβλιοθήκης εδώ.