Ο Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης έχει τεκμηριωμένες απόψεις τόσο για την τέχνη του όσο και για την πολιτική.
Αφορμή για τη συνάντηση, παραμονή εκλογών, στάθηκαν οι τρεις ρόλοι (Ιοκάστη, Τειρεσίας, βοσκός) που ερμηνεύει στην τραγωδία του Σοφοκλή «Οιδίπους Τύραννος» σε σκηνοθεσία του Λιθουανού Τσέζαρις. Ο Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης έχει τεκμηριωμένες απόψεις τόσο για την τέχνη του όσο και για την πολιτική.
"Αυτή τη φορά ακολουθούμε τη Σοφόκλεια ιδέα. Mόνο ανδρικός θίασος, χορός και 3 υποκριτές που μοιράζονται τους ρόλους ακριβώς όπως συνέβαινε τότε – ο πρώτος υποκριτής (Αιμ. Χειλάκης) αναλαμβάνει το ρόλο του Οιδίποδα, ο δεύτερος υποκριτής (Κ. Μαρκουλάκης) ερμηνεύει την Ιοκάστη, τον Τειρεσία και το θεράποντα βοσκό και ο τρίτος (Χρ. Σαπουντζής) τον Κρέοντα, τον εξάγγελο και τον άλλο βοσκό.
Ο Τσέζαρις (Γκραουζίνις) βλέπει τον «Οιδίποδα» με μια τελείως διαφορετική ματιά. Είναι Λιθουανός, έχει σπουδάσει σκηνοθεσία στη Ρωσία και είναι της Ρώσικης σχολής, του λεγόμενου «Imaginative Theater», δηλ. του θεάτρου που από τη μια μεριά χρησιμοποιεί πολύ τη φαντασία των ηθοποιών, και από την άλλη αφήνει πάρα πολλά ανοιχτά στη φαντασία των θεατών.
Το ότι παίζω διαφορετικούς ρόλους έχει σημασία. Αν και ο «Οιδίπους Τύραννος», το έργο, είναι σε μεγάλο βαθμό ο Οιδίπους τύραννος ο ρόλος. Όλα τα υπόλοιπα κινούνται σα μια μηχανή για να περάσει ο Οιδίποδας την εμπειρία την οποία περνάει, που ξεκινάει κραταιός και καταλήγει διαλυμένος, κατεστραμμένος. Στην ουσία, μπορείς να τον δεις με μεγαλύτερη απόσταση όταν δεν τον ερμηνεύεις.
Ο Τειρεσίας είναι η προσωποποίηση της πίστης σε μια μοίρα την οποία δεν μπορείς να ελέγξεις, γιατί δεν είναι προδιαγεγραμμένη. Η Ιοκάστη είναι το ακριβώς αντίθετο, η προσωποποίηση της έλλειψης πίστης στο προδιαγεγραμμένο.
Ο Τειρεσίας είχε μια επαφή με ένα επίπεδο της πραγματικότητας με το οποίο οι υπόλοιποι άνθρωποι δεν έχουν. Αυτό μάλλον σαν κύριο χαρακτηριστικό έχει μια παιγνιώδη ηρεμία. Ένας άνθρωπος που ξέρει την αλήθεια έχει μια απόσταση και μια απάθεια. Ο Τειρεσίας λέει: Tι άγριο δώρο η γνώση όταν δεν βοηθάει αυτόν που την έχει. Η γνώση δημιουργεί απόσταση, το παρατηρούμε ακόμη και στους μεγαλύτερους ανθρώπους που έχουν μια συσσωρευμένη εμπειρία. Αλλιώς ερωτεύεσαι, ας πούμε, όταν είσαι 18, θεωρείς ότι αυτό είναι για πάντα, ότι τίποτα δεν αλλάζει, ότι αν κάτι δεν πάει καλά είναι το τέλος του κόσμου. Το αίσθημά σου σε ρουφάει ολόκληρο. Έτσι και στα μικρά παιδιά, στα βρέφη, που η χαρά τους τα ρουφάει και κουνιούνται ολόκληρα και δεν μπορούν να ησυχάσουν, και από την άλλη η λύπη τους τα κάνει και δονούνται σε ένα τρόπο που δεν τον πιστεύεις. Δεν μπορούν να ελέγξουν τα συναισθήματά τους.
Μεγαλώνοντας, η γνώση του τι συμβαίνει π.χ. στις ερωτικές ιστορίες ή του τι συμβαίνει στη ζωή και πως όλα αλλοιώνονται, σε κάνει από τη μια μεριά να έχεις τη στεναχώρια ότι μπορεί να είναι πολύ πιο δύσκολα τα μεγάλα αισθήματα, από την άλλη να έχεις και τη γαλήνη και την ηρεμία που προσδίδει η εμπειρία. Οπότε, κάποιος ο οποίος έχει απόλυτη γνώση στα χέρια του, έχει και όλη τη γαλήνη και την ηρεμία.
Ο τρόπος που ανεβάζουμε αυτή την παράσταση πηγαίνει να ακουμπήσει ριζικά στην ιστορία. Στο περιεχόμενο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ερμηνεύεται η ιστορία, αλλά ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται είναι διαφορετικός από μια κλασική προσέγγιση. Εδώ έχουμε έναν από τους άνδρες να διαλέγει αυτός να παίξει το ρόλο του Οιδίποδα, να δεχτεί ας πούμε το Oedipus experience. Να του συμβεί η εμπειρία του Οιδίποδα. Οι υπόλοιποι στην ουσία είναι σαν τα όργανα της ορχήστρας, σαν τα όργανα του παιχνιδιού που χρησιμεύει ώστε να μπορέσει ο ένας, που βρίσκεται στο κέντρο, να δεχτεί την ιστορία του Οιδίποδα. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση και αντίθετα από αυτό που θα πίστευε κανείς, δεν είναι μια αποδημητική παράσταση. Δηλαδή μια παράσταση η οποία προσπαθεί να πει κάτι στο περιθώριο ενός κειμένου.
Συνήθως στο αρχαίο δράμα στις μέρες μας, χοντρά χοντρά, υπάρχουν οι παραστάσεις οι οποίες είναι πιστές στο περιεχόμενο και εκείνες οι οποίες σε μεγάλο βαθμό είναι σημειώσεις στο περιθώριο του κειμένου. Ματιά, δηλαδή, στο κείμενο υπό γωνία. Εγώ δεν έχω προτίμηση, διότι θεωρώ ότι κάθε είδους θεάτρου μπορεί να λειτουργήσει θετικά αν έχει εκπληρώσει τον σκοπό για τον οποίο φτιάχτηκε. Εδώ όμως έχουμε μια τρίτη περίπτωση. Το έργο παίζουμε, όχι κάτι δίπλα στο έργο, ούτε ένα σχόλιο πάνω στο έργο. Με έναν τρόπο αφηγηματικό – έτσι κι αλλιώς, η αφήγηση είναι πάνω στη ρίζα του θεατρικού γεγονότος. Εκεί ακριβώς είναι η ρίζα του θεάτρου, στο story telling.
Ο σκοπός μας είναι να πούμε την ιστορία. Να αφηγηθούμε την ιστορία αυτού του ανθρώπου ο οποίος κατά το Σοφοκλή υπήρξε ο μέγιστος των ανθρώπων και είχε τη χειρότερη από όλους μοίρα. Αν εμένα μου διδάσκει κάτι η ιστορία του Οιδίποδα είναι η απόλυτη αδυναμία των εργαλείων του ανθρώπου –του εγκεφάλου του, της σκέψης και του καθαρού λόγου του– να ρυθμίσουν τον κόσμο γύρω του. Ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από μας και μπορεί να μας υπενθυμίσει πολύ εύκολα ότι είμαστε κόκκοι άμμου. Όμως, το πιο σημαντικό είναι το πώς κανείς μπορεί να βρει τη χαρά του να είσαι ζωντανός, ακόμα και όταν κάτι πολύ κακό έχει συμβεί.
Η πραγματικότητα είναι ότι δεν ξέρουμε πώς ανέβαζαν αρχαίες τραγωδίες.
Φαντάζομαι ότι ο τρόπος με τον οποίο απαγγελλόταν το κείμενο ήταν τελείως διαφορετικός, αλλά δεν έχει και νόημα γιατί άλλος ήταν ο σκοπός και η λειτουργία της τραγωδίας τότε και άλλος είναι σήμερα. Τότε, λειτουργούσε η τραγωδία πάρα πολύ ουσιαστικά. Ήταν το μέσο συλλογικής κοινωνικής αυτογνωσίας στους πολίτες εκείνης της εποχής. Εκεί εξέταζαν τα θέματα που τους επηρέαζαν άμεσα, αλλά και τα πολύ μεγάλα θέματα της ζωής.
Σήμερα η τέχνη έχει χάσει τη δυνατότητα να επεμβαίνει τόσο άμεσα στη συλλογική αυτογνωσία. Το θέατρο και όλες οι τέχνες είναι σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό αισθητικές απολαύσεις. Πηγαίνουμε και βλέπουμε μια παράσταση, μας αρέσει ή όχι, μας συγκινεί ή όχι, έχουμε γνώμη για τη σκηνοθεσία ή για την υποκριτική ή για την όψη της. Έχει όμως χαθεί, σε μεγάλο βαθμό, το τι πρέπει να ειπωθεί. Το περιεχόμενο. Λειτουργούμε οι περισσότεροι με το πώς θα ειπωθεί.
Οι τραγωδίες βάζουν ανθρώπους καλούς σε τρομερά διλήμματα και γι’ αυτούς είναι πολύ δύσκολο να επιλέξουν ποιο δρόμο θα πάρουν. Με έναν τρόπο, τέτοιου είδους διλήμματα έχει μπροστά της η κοινωνία μας σήμερα και ο καθένας μας ξεχωριστά. Αλλά υπάρχει ένα δώρο που μπορεί να μας κάνει η τραγωδία, και αυτό είναι η χαρά της ζωής και το αίτημα για αξιοπρέπεια. Όχι για να δεχόμαστε τη μοίρα μας αδιαμαρτύρητα, ως πεπρωμένο μας. Δεν ξέρω κι αν υπάρχει η έννοια του πεπρωμένου, δηλαδή μια κατάσταση την οποία πρέπει να ζήσεις σώνει και καλά. Εξάλλου, ειδικά αυτή την εποχή, αυτή η θεώρηση θα αποδυνάμωνε σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δυνατότητά μας να προσπαθούμε να βελτιώσουμε τις συνθήκες της ζωής μας, τη θέση μας και τη στάση μας απέναντι στον κόσμο. Δεν θεωρώ ότι πρέπει να δεχόμαστε τη μοίρα μας παθητικά. Απλώς πρέπει να γνωρίζουμε το μέγεθός μας. Σε αυτό μας βοηθάει η τραγωδία.
Ο καθένας μπορεί με ένα δικό του τρόπο να βελτιώσει τη θέση του. Οι πολύ νέοι άνθρωποι αισθάνονται και δικαίως, ότι δεν έχουν καμία ευθύνη για αυτό που συμβαίνει γύρω τους. Παρόλα αυτά υπάρχουν μικρές μετατοπίσεις στον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα, οι οποίες κάνουν τη διαφορά. Ας πούμε, εγώ εδώ και πολλά χρόνια θεωρώ ότι η στάση της κατάληψης των πανεπιστημίων για την πραγματοποίηση των αιτημάτων των φοιτητών είναι συντηρητική. Ένας τρόπος να πολεμήσεις κάτι με εργαλεία που το δημιούργησαν. Ένας νεότερος άνθρωπος που λέει «συγγνώμη παιδιά, εγώ δεν τα έφαγα μαζί σας», και υπάρχουν πολλοί που όντως δεν τα έφαγαν μαζί με κανέναν, απλώς πρέπει κι εκείνος να μετακινηθεί και να δει το δικό του κομμάτι ευθυνών προσωπικά.
Όταν είσαι καλλιτέχνης, από κάποια ηλικία και μετά γνωρίζεις ότι δεν μπορείς να αλλάξεις τον κόσμο. Η τέχνη δεν αλλάζει τον κόσμο με έναν τρόπο που μπορεί να τον αλλάξει μια επανάσταση, ούτε καν με έναν τρόπο που μπορεί να τον αλλάξει ένα νομοσχέδιο ή μια μεγάλη κοινωνική διαμαρτυρία. Ο κόσμος μεταμορφώνεται, αλλά αυτό είναι μια πολύ πιο αργή διαδικασία. Κάτι βλέπεις, κάτι διαβάζεις, σε επηρεάζει συνειδητά ή ασυνείδητα, λειτουργείς λίγο διαφορετικά, αυτό επηρεάζει λίγο τον διπλανό σου και πάει λέγοντας. Οι δημοκρατικές κοινωνίες, ειδικά, αλλάζουν με τρομερά αργούς ρυθμούς. Αυτή είναι η δυσκολία της δημοκρατίας, ακριβώς γιατί χρειάζεται να συμφωνήσουμε στα πράγματα. Αυτός ο ρυθμός δεν είναι ικανοποιητικός, αλλά αποδεχόμαστε ότι, όπως έλεγε και ο Τσόρτσιλ, η δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτευμα αν εξαιρέσεις όλα τα άλλα. Είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορεί να μετακινηθεί ο κόσμος προς τα μπρος. Επίσης ισχύει και το ότι το καλύτερο επιχείρημα κατά της δημοκρατίας είναι πέντε λεπτών συζήτηση με το μέσο ψηφοφόρο. Όμως, θα πρέπει όλοι, συμπεριλαμβάνοντας και τον εαυτό μου ή και οποιονδήποτε θεωρεί ότι έχει μια καλύτερη και πιο έξυπνη ιδέα για το πώς θα έπρεπε να είναι τα πράγματα (ο καθένας για τον εαυτό του, κάθε κοινωνική ομάδα ή πολιτικός συνασπισμός θεωρεί ότι κατέχει την απόλυτη αλήθεια), να δεχτούμε το εξής: Νόμος δεν είναι το δίκιο του εργάτη. Όχι γιατί έχουμε κάτι με τους εργάτες γενικά, αλλά γιατί νόμος δεν είναι του εργάτη το δίκιο, δεν είναι του καλλιτέχνη ή του ελεύθερου επαγγελματία. Νόμος είναι το δίκαιο, τελεία. Εσύ κι εγώ που ανήκουμε σε ομάδες διαφορετικών συμφερόντων, και πρέπει να φτάσουμε σε ένα τελικό αποτέλεσμα γιατί είμαστε αναγκασμένοι, αυτό θα το κάνουμε μέσα από μια πάρα πολύ αργή διαδικασία. Τη διαδικασία της σύνθεσης των απόψεων, κάτι που στην Ελλάδα δεν ξέρουμε να κάνουμε. Είχα διαβάσει κάτι στο Μπρεχτ που, παρότι είμαι άθεος, μου έλυσε πολλά θέματα: «Οι μύλοι του Θεού αργούν να αλέσουν – αλλά αλέθουν».
Πολύ συχνά βλέπω ότι πράγματα που εγώ θεωρώ κοινό τόπο, είναι κοινός τόπος μόνο για λίγους. Πολλοί, ας πούμε, θεωρούν ότι μια στάση αντιρρησίας σε οτιδήποτε ορθολογικό είναι προοδευτική. Κατά τη γνώμη μου, προοδευτικό είναι να πληρώνεις τους φόρους σου. Ή, αν θέλεις, προοδευτικό είναι αν έχεις τη θέση ότι δεν θες να τους πληρώσεις, να το κάνεις προετοιμασμένος να δεχτείς τις συνέπειες. Εξ ορισμού, προοδευτικό είναι οτιδήποτε μπορεί να προχωρήσει μια κοινωνία μπροστά. Υπάρχουν πολλές αριστερές θέσεις που έχουν παραμείνει αρκετά αγκυλωμένες σε σκέψεις παλαιότερων δεκαετιών και οι οποίες ενώ μοιάζουν πατριωτικές, δεν είναι. Επειδή γίνεται μια μεγάλη κουβέντα περί πατριωτισμού, και κάποιοι θεωρούν ότι τον εμπορεύονται προσωπικά, πατριωτικό ας πούμε είναι να προσπαθείς να μην παραβιάζεις τους νόμους κι εφόσον θες να αλλάξουν οι νόμοι αυτοί να το κάνεις συνθέτοντας μια συγκροτημένη φωνή αντίδρασης.
Νομίζω ότι σαν χώρα έχουμε να περάσουμε πολύ δύσκολα πράγματα. Και δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι είμαστε ατομικά και κοινωνικά προετοιμασμένοι, ούτε ότι οι πολιτικές μας δυνάμεις είναι προετοιμασμένες. Από την άλλη μεριά γνωρίζω ότι η ζωή δεν τελειώνει. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να έρθουν πολύ δύσκολα πράγματα. Αυτό με φοβίζει. Μπορεί να με φοβίζει περισσότερο από ένα νέο άνθρωπο, γιατί λόγω ηλικίας έχω μεγαλύτερες ευθύνες. Όταν είσαι μεγαλύτερος έχεις μια σειρά ευθυνών, ιδίως όταν είσαι γονιός. Όταν ρώταγα τη μητέρα μου όμως, που γεννήθηκε το 1934, την αίσθησ;h της για όλο αυτό που συμβαίνει, μου είπε: «Jέρεις τι, όμως; Εγώ όταν ήμουν παιδάκι (έμενε στην Πλάκα) για να πάω από το σπίτι στο σχολείο περπατούσα στο δρόμο και υπήρχαν πτώματα σε τυμπανιαία κατάσταση». Άνθρωποι που έζησαν τα πολύ δύσκολα χρόνια, του ’50, του ’60, νιώθουν πως όταν κάποιος δηλώνει ότι ζούμε σε χούντα κάνει μια φοβερά ακραία δήλωση, σχεδόν υβριστική. Δεν ξέρει τι είναι πραγματικά η χούντα, γι’ αυτό και δεν μπορεί να διατυπώνει αυτή τη θέση δημοσίως. Έχει χυθεί πολύ αίμα σε αυτή τη χώρα για να φτάσουμε σήμερα, με τα προβλήματα στα οποία ζούμε, να είμαστε σε πολύ καλύτερη κατάσταση από αυτή που ήταν οι παππούδες μας. Αυτή τη στιγμή μας απασχολεί να μη χάσουμε κεκτημένα που οι προηγούμενες γενιές ούτε στο όνειρο τους δεν είχαν δει. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει ότι πρέπει να πάμε πίσω… όλες οι προσπάθειες, σε αυτή την κατεύθυνση γίνονται. Υπάρχει μια μεγάλη ομάδα των Ελλήνων που ακόμη και τώρα λυσσαλέα πολεμάει το να πάμε προς τα μπρος.
Στην Ελλάδα διαστρεβλώνεται η έννοια της ελευθερίας και των ατομικών δικαιωμάτων με έναν περίεργο τρόπο, που κάνει όλες τις ομάδες να έχουν λάθος θέση για τα πράγματα, ή να έχουν ένα μικρό μέρος της αλήθειας. Μπορεί να συμβεί: ανάμεσα σε δύο αντικρουόμενες απόψεις, να είναι και οι δύο λάθος. Όπως μπορεί να συμβεί ανάμεσα σε δύο αντικρουόμενες απόψεις να περιέχουν κι οι δύο ένα σπέρμα αλήθειας σημαντικό. Στην Ελλάδα, δεν έχουμε καν μια ορθολογική θέση ανάμεσα στην έννοια της συναίνεσης. Του συμβιβασμού. Θεωρείται σχεδόν προσβλητική έκφραση όταν χρησιμοποιείται, είτε στις παρέες είτε όταν μιλάμε για τα πολιτικά πράγματα της χώρας. Οι ώριμες κοινωνίες προχωρούν μέσα από συναινέσεις και συμβιβασμούς. Όταν δύο πρέπει να λύσουν ένα θέμα, πρέπει υποχρεωτικά να βρουν το κοινό τους πεδίο. Στους Έλληνες αυτό θεωρείται σχεδόν προδοσία. Έχουμε λοιπόν πολύ περίεργη σχέση με τις έννοιες. Συνήθως τις διαστρεβλώνουμε και τις χρησιμοποιούμε όπως νομίζουμε. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, ούτε κεντροαριστερά έχουμε, πραγματική, ούτε φιλελευθερισμό. Η γνώμη μας για το φιλελευθερισμό είναι διαστρεβλωμένη. Έχουμε θεωρήσει ότι φιλελευθερισμός είναι ο νεο-φιλελευθερισμός, ενώ είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα. Το ένα έχει να κάνει με μια φιλοσοφική θέση για τον άνθρωπο, το άλλο έχει να κάνει με οικονομικές θέσεις. Ούτε το ένα το έχουμε, ούτε το άλλο. Όπως και ονομάζουμε συνδικαλισμό κάτι που δεν είναι συνδικαλισμός, με συνέπεια να συντηρητικοποιείται ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας, ενάντια στο συνδικαλισμό, ο οποίος είναι ένα αναφαίρετο δικαίωμα των εργαζομένων για το οποίο έχουν γίνει πάρα πολλοί αγώνες.
Προσπάθησα πάντα να έχω καθαρή και έντιμη σχέση με τον κόσμο γύρω μου. Δεν αισθάνομαι την ενοχή ότι έχω υπάρξει μέρος αυτού του συστήματος. Δεν έχω καν ψηφίσει αυτά τα κόμματα τα οποία δημιούργησαν αυτή την κατάσταση.
Από την άλλη, όμως, δεν ήμουν και με τους αγανακτισμένους. Όταν είδα αυτό το κίνημα να δημιουργείται, αισθάνθηκα αρχικά ότι έχει ενδιαφέρον αυτή η δύναμη της οργής. Αμέσως όμως αυτό σχηματοποιήθηκε σε κάτι το οποίο δεν μπορούσε να με βοηθήσει να ενταχτώ μέσα του. Ένα πράγμα που καταλαβαίνει κανείς ασχολούμενος με την τέχνη είναι ότι το να είσαι αντίθετος σε κάτι είναι μια σχετικά εύκολη θέση. Το να καταφέρεις να συνθέσεις κάτι καινούργιο, έναν καινούργιο τρόπο σκέψης απέναντι στα πράγματα, είναι πολύ πιο δύσκολο. Οποιοσδήποτε μπορεί να οργίζεται. Η οργή είναι ένα πολύ εύκολο συναίσθημα. Το θέμα είναι να μπορείς να οργιστείς με το σωστό πράγμα, τη σωστή στιγμή, με το σωστό τρόπο."
Συντελεστές
Συμπαραγωγή: αρτivities & ΔΗΠΕΘΕ Βόλου για το Φεστιβάλ Αθηνών
Ένα βιβλίο μυστηρίου για ένα κορίτσι που μεγαλώνει προσπαθώντας ν’ ανακαλύψει τον εαυτό του, αλλά και το κατά πόσο ο Αμερικανός πατέρας του ήταν μπλεγμένος με την Απριλιανή χούντα
Ο πρώην γιατρός που αποφάσισε να ασχοληθεί σοβαρά με το θέατρο, οι πετυχημένες παραστάσεις, οι διακρίσεις και το νέο του έργο στο θέατρο του Νέου Κόσμου
6°
