Ανασκαφές στο Δεσποτικό, το ιερό ακατοίκητο νησί του Απόλλωνα (εικόνες)

Ιδιαίτερα σημαντικά για την ιστορία και την τοπογραφία του ιερού του Απόλλωνα στο ακατοίκητο νησί Δεσποτικό, δυτικά της Αντιπάρου, είναι τα αποτελέσματα της ανασκαφής που διήρκησε από τις 30 Μαΐου έως τις 8 Ιουλίου 2016.

Η συστηματική έρευνα στη θέση Μάντρα, που ξεκίνησε το 1997 από τον αρχαιολόγο Γ. Κουράγιο (Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων), έχει φέρει στο φως ένα εκτεταμένο αρχαϊκό ιερό -το μεγαλύτερο στις Κυκλάδες μετά από αυτό της Δήλου- που άκμασε τον 6ο αι. π. Χ. και μέχρι σήμερα έχουν αποκαλυφθεί δεκαπέντε κτίρια, βοηθητικά για τον ναό και το τελετουργικό εστιατόριο.

Το κέντρο της λατρείας ήταν ένα προστατευμένο με περίβολο τέμενος, στο οποίο δέσποζε ο μαρμάρινος πρόστυλος ναός και δίπλα σε αυτόν το τελετουργικό εστιατόριο, μια μοναδικότητα που δημιούργησαν οι παριανοί στα αρχαϊκά χρόνια. Η πρωιμότερη, όμως, χρήση του χώρου ανάγεται στη Γεωμετρική περίοδο.

Φέτος ολοκληρώθηκε η ανασκαφή των δύο πρωιμότερων κτισμάτων που έχουν έρθει στο φως ακριβώς μπροστά από τον στυλοβάτη του αρχαϊκού ναού και του αρχαϊκού λατρευτικού κτιρίου Δ. Συγκεκριμένα, ολοκληρώθηκε η ανασκαφή του αποσπασματικά σωζόμενου αψιδωτού ή ελλειψοειδούς κτιρίου Ο, που ανήκει στον ύστερο 9ο ή το πιθανότερο στον πρώιμο 8ο αι. π.Χ. (γεωμετρική εποχή). Νότια του κτιρίου Ο και μπροστά από το στυλοβάτη του αρχαϊκού ναού είχε εντοπιστεί το 2012 τμήμα του ορθογώνιου κτηρίου Ξ που χρονολογείται στις τελευταίες δεκαετίες του 8ου αι. π.Χ. και το οποίο φαίνεται πως κατέστρεψε το κτήριο Ο. Βόρεια των κτηρίων ήρθε στο φως στρώμα με πληθώρα οστών και γραπτής κεραμικής που χρονολογείται από τον 8ο έως τον 6ο αι. π.Χ., το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως γέμισμα για την οικοδόμηση του αρχαϊκού κτιρίου Δ. Μέσα σε αυτό εντοπίστηκαν πληθώρα μεταλλικών αντικειμένων, πήλινα ειδώλια, σκαραβαίοι κ.α.

Νότια του τεμένους η ανασκαφική έρευνα προχώρησε σε έκταση και βάθος στα κτίρια Μ και Ν που είχαν μερικώς ανασκαφεί το 2015, ενώ ήρθε στο φως ένα ακόμη κτήριο, το κτίριο Π με ναόσχημη κάτοψη διαστάσεων 9,90 Χ 6,20μ.. Χρονολογείται στον 6οαι.π.Χ. Έγινε σαφές ότι από την αρχαϊκή περίοδο έως και τα ύστερα κλασικά χρόνια λειτούργησε ένα μεγάλο και πολύπλοκης κάτοψης κτιριακό συγκρότημα εκτάσεως περί τα 350 τ.μ. που γνώρισε πολλές κατασκευαστικές φάσεις και αποτελούταν από τα κτίρια Μ, Ν και Π.

Ενδιαφέρον παρουσίασαν τα αποτελέσματα της ανασκαφής στο λεγόμενο αίθριο του κτιρίου Μ, καθώς διαπιστώθηκε ότι αρχικά εκεί υπήρχε μία μνημειακών διαστάσεων κτιστή κατασκευή (5 Χ 9,50 μ), οριζόμενη από τέσσερις ισχυρούς τοίχους ύψους 1,50μ. Πιθανότατα, να πρόκειται για κάποιο είδος δεξαμενής, πολύ ιδιαίτερης και προσεγμένης κατασκευής. Η δεξαμενή αυτή καταργήθηκε σταδιακά έως τον 4οαι. π.Χ και καταχώθηκε με λίθους και πληθώρα κεραμικής, που χρονολογείται από τον 7ο έως και τον 4οαι. π.Χ. Τότε, πιθανότατα, κτίστηκαν και τα δωμάτια του κτηρίου Μ και το μικρό πρόπυλο στη νότια πλευρά του, ενώ η επιχωματωμένη κατασκευή λειτούργησε ως αίθριο του κτιρίου αυτού. Την ίδια περίοδο, κτίζονται και τα τέσσερα δωμάτια νότια και ανατολικά του πρόπυλου και του αιθρίου, που ήρθαν στο φως με τις φετινές έρευνες. Δύο αυτά σώζουν επιμελώς κατασκευασμένα πλακόστρωτα δάπεδα και συνεχίζονται με άλλα δωμάτια προς τα νότια.

Έξω από το τέμενος, μεταξύ των κτηρίων Β και Ζ, εντοπίστηκε τμήμα ενός ακόμη κτιρίου, ισχυρής κατασκευής και μεγάλων διαστάσεων, του οποίου η ανασκαφή θα συνεχιστεί το 2017. Τέλος, αποκαλύφθηκε ισχυρή κατασκευή, ένα είδος τειχισμένου – προστατευτικού περιβόλου, μήκους 25 μέτρων και πλάτους 1,10, που κτίστηκε στα αρχαϊκά χρόνια, την περίοδο λειτουργίας του ιερού, για να προστατέψει τα βοηθητικά κτίρια εκτός του τεμένους. Ο περίβολος είχε κατεύθυνση από το λιμάνι προς το ιερό τέμενος.

Εκτός από την πληθώρα θραυσμάτων γραπτών και άβαφων αγγείων που χρονολογούνται από τον ύστερο 9ο έως τον 4οαι.π.Χ, από τα ευρήματα της φετινής ανασκαφικής έρευνας αξίζει να αναφερθούν: περισσότερα από 40 λυχνάρια, 25 βάσεις σκύφων και φιαλών με εγχάρακτες επιγραφές του ονόματος του Απόλλωνα, ενεπίγραφο όστρακο του 6ουαι. π.Χ με παράσταση άθλου του Ηρακλή, θραύσματα μελανόμορφων αρχαϊκών κυλίκων με παραστάσεις πολεμιστών, ερυθρόμορφοι κρατήρες αττικού εργαστηρίου κλασσικής εποχής -έργα εξαίρετων ζωγράφων- με παραστάσεις Διονύσου, σατύρων και μαινάδων, κορινθιακοί αρύβαλλοι και αλάβαστρα, γεωμετρικά ζωόμορφα ειδώλια, σκαραβαίοι - σφραγιδόλιθοι, χάλκινες πόρπες αλλά και πέντε θραύσματα κάτω άκρων αρχαϊκών κούρων, που έρχονται να προστεθούν στα ήδη 75 γνωστά θραύσματα γλυπτών.

Μετά και τις φετινές έρευνες, είναι ξεκάθαρη η ιδιαίτερα μεγάλη έκταση, που καταλάμβανε το ιερό στη χερσόνησο του Δεσποτικού, αντίστοιχη της υψηλής επισκεψιμότητάς του, η οποία επέβαλε και τις συνεχείς μετασκευές και επεκτάσεις έως και τα ύστερα κλασικά χρόνια.

Στις ανασκαφικές έρευνες συμμετείχε, εκτός από τα μέλη της επιστημονικής ομάδας (Κ. Νταϊφά, Α. Αλεξανδρίδου, Ν. Βέλλη, A. Ohnesorg, Γ. Ορεστίδης, Γ. Καράμπαλης κ.α), μεγάλος αριθμός φοιτητών και αρχαιολόγων από πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού (CYA, Birkbeck College, University of Salerno, University of Genova, Πανεπιστήμια Αθηνών, Θεσσαλίας, Κρήτης, Ιωαννίνων, κ.ά.).

Παράλληλα με τις ανασκαφικές έρευνες συνεχίστηκαν και οι αναστηλωτικές εργασίες (10/5-11/6). Συγκολλήθηκε από τέσσερα κομμάτια ο μαρμάρινος κίονας του εστιατορίου, ο οποίος είχε μεταφερθεί από το νησάκι Στρογγυλό το 2015, έγιναν εκμαγεία αρχαίων σπονδύλων του εστιατορίου και του ναού, τοποθετήθηκε ο δεύτερος καθ’ ύψος σπόνδυλος του νοτιότερου κίονα της κιονοστοιχίας του ναού, τέσσερις νέοι μαρμάρινοι στυλοβάτες του ναού, μήκους 9 μέτρων, καθώς και νέοι μαρμάρινοι πλίνθοι στη νότια παραστάδα του ναού. Συμπληρώθηκε με νέες και αρχαίες μαρμάρινες πλίνθους η πρόσοψη των δωματίων του αρχαϊκού ναού αλλά και του εστιατορίου. Σημειώθηκε σημαντική πρόοδος με τις ταυτίσεις και συγκολλήσεις αρχαίων και νέων μελών, μία από τις πιο δύσκολες και απαιτητικές εργασίες του αναστηλωτικού προγράμματος. Πολλά από αυτά συνδέθηκαν με ράβδους τιτανίου και θα συμπληρωθούν με νέο υλικό. Το μνημείο έχει αρχίσει πλέον να συμπληρώνεται καθ’ ύψος με αποτέλεσμα να δίνεται η τρίτη διάσταση και να γίνεται πλέον κατανοητός ο μνημειακός χαρακτήρας του επιβλητικού αυτού μαρμάρινου ναού της αρχαϊκής περιόδου.

Παράλληλα με τις αναστηλωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν και εργασίες συντήρησης τοιχοποιιών στα κτίρια Α, Β και Ε από τον συντηρητή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Γ. Καράμπαλη. Τέλος, μετά την κατάχωση των πρώιμων κτισμάτων μπροστά στον αρχαϊκό ναό, η οποία επιβλήθηκε από την ανάγκη προστασίας των αρχαίων καταλοίπων, διαμορφώθηκε αποστραγγιστικό σύστημα, κατά μήκος του λατρευτικού κτιρίου Α, για την απομάκρυνση των υδάτων έξω από το χώρο της ανασκαφής.

Οι ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες, που διήρκεσαν από τις 10/5 έως τις 8/7, πραγματοποιήθηκαν και φέτος χάρη στις ευγενικές χορηγίες των Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου, των Ιδρυμάτων Α.Γ. Λεβέντη και Α&Π Κανελλοπούλου και του Διεθνούς Κέντρου Ελληνικών και Μεσογειακών Σπουδών (ΔΙ .ΚΕ.ΜΕ.Σ.) με 15 φοιτητές αμερικανικών πανεπιστημίων.

Φωτογραφία: ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ/STR