Σπύρος Παπαγιαννόπουλος: Τέχνη στα καφενεία των νησιών

Ανάφη, Πάρος, Σίφνος, Κρήτη, αν φέτος το καλοκαίρι βρεθείς σε κάποιο από αυτά τα νησιά, εκεί που πίνεις τον πρωινό καφέ ή στο ταβερνάκι μετά το μπάνιο, ψάξε τριγύρω για τις «ζωγραφιές» του Παπαγιαννόπουλου. Ρώτα και τους ντόπιους, θα σε κατευθύνουν εκεί όπου η τέχνη ζωντάνεψε τους ασβεστωμένους τοίχους. Για τους ψαγμένους ταξιδιώτες και οδοιπόρους βέβαια, το έργο του Σπύρου Παπαγιαννόπουλου είναι γνωστό κι αγαπημένο. Νησιώτικοι τοίχοι σε ταβέρνες, μπαρ, σπίτια και μαγαζιά, έγιναν ο καμβάς του ιδιαίτερου αυτού καλλιτέχνη κι έτσι το μεγαλύτερο μέρος του έργου του βρίσκεται σε τοιχογραφίες, όπου απουσιάζει κάθε πρόσφατη επιρροή του συρμού. Εκεί, ο αυτοδίδακτος ζωγράφος υιοθέτησε ένα άχρονο, αντισυμβατικό στιλ, με άρτια έκφραση και ακριβές περιεκτικό κι εκφραστικό σχέδιο, χωρίς να νοιάζεται ιδιαίτερα για τεχνικές και δεξιοτεχνίες.

Σίφνος, Δόλωμα, Αναψυκτήριον το Δόλωμα, 1992. Ακρυλικό σε καθρέφτη.

Μπορεί το 2007 να χάθηκε από τις νησιώτικες παρέες, αλλά παραμένει πάντα εκεί σε «πολλές συναντήσεις και αναδρομές». Αγαπήθηκε για το λαϊκότροπο εκφραστικό ύφος του, το οποίο μπόλιασε με την προσωπική του μανιέρα για να αφηγηθεί τις ιστορίες του, στοιχείο σημαντικό, αφού όπως λέει και ο Κώστας Γουζέλης «τα έργα τέχνης είναι δυνατά όσο υπάρχει πίσω τους μια δυνατή ιστορία, κι όσο αυτά μπορούν και τη φανερώνουν. Τα έργα χωρίς ιστορία είναι λίγο κενά, λίγο άχρωμα…».

Ο κ. Γουζέλης συνάντησε για πρώτη φορά τον Σπύρο στη Σίφνο. «Ήταν η περίοδος δράσης μιας αγγελικής παρέας με μπουζούκια, έρωτες κι αλκοόλ. Αγνοί, στα άκρα της ενέργειάς μας, για κάποιους θα ήταν λυτρωτικό και για άλλους καταστροφικό», γράφει ο Κώστας Γουζέλης στο πρώτο κεφάλαιο της εισαγωγής του συλλογικού αφιερώματος στο έργο του Παπαγιαννόπουλου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του ΜΙΕΤ. Μιλά για «έναν ακόμα διάττοντα αστέρα» με φυσικό χώρο δράσης και ύπαρξης τη θάλασσα.

«Εκεί ηρεμούσε, έφευγε από τις υπερβολές και έμπαινε σε έναν κόσμο, όπου αισθανόταν ότι ανήκε, με ανθρώπους της θάλασσας που τον καλοδέχονταν, με τις ψυχές που σεργιανάνε ελεύθερες».

Τι είναι όμως αυτό που γοήτευσε και γοητεύει τους δύο παλιούς φίλους στο ατέλειωτο γαλάζιο; Ο κ. Γουζέλης μου εξηγεί: «Η θάλασσα μεταφέρει όλη την ιστορία, έχει μία συνεχή κίνηση και μεταφέρει την παράδοση. Πάνω στη θάλασσα μπορείς να αισθανθείς ιστορικό πρόσωπο, αφού όσο βρίσκεσαι σε ένα καΐκι με πανιά είτε ζεις στο σήμερα, είτε πριν δέκα αιώνες δεν έχει μεγάλη διαφορά. Αυτό αμέσως σε τοποθετεί σε μια αχρονική κατάσταση, το οποίο στη συνέχεια έχει μεγάλο ενδιαφέρον όσον αφορά την καλλιτεχνική έκφραση και το πώς αντιμετωπίζεις τον κόσμο και τα πράγματα. Αυτό είναι η θάλασσα ουσιαστικά και αυτό ήταν μάλλον που τράβηξε και τον Σπύρο. Η θάλασσα από μόνη της είναι και φοβιστική, αλλά σου δίνει πολλά πράγματα εσωτερικά που είναι πολύ σημαντικά για κάποιους. Ειδικά για τον Σπύρο που είχε μεγάλη γνώση της παράδοσης, όχι μόνο της ελληνικής νεότερης παράδοσης, αλλά των μεγάλων κλασσικών, η θάλασσα τον βοηθούσε να υφάνει πάνω σε αυτές τις γνώσεις».

Πάρος, Καφέ Κοίρανος, Απρίλιος 1999. Κόλλα σε ξύλο.

Για τον Θανάση Μουτσόπουλο, το ζωγραφικό ύφος του Σπύρου Παπαγιαννόπουλου «θα μπορούσε να περιγραφεί ως ένα μείγμα λαϊκής ζωγραφικής με κάποια αδιευκρίνιστα σύγχρονα στοιχεία, πολύ πλούσιο σε λεπτομέρειες, ιστορικές πληροφορίες και μικροαναφορές. Αυτά τα “αδιευκρίνιστα στοιχεία” μπορεί να είναι μνήμες από τις μελέτες της ζωγραφικής του, ίσως ιδιαίτερα του σουρεαλισμού, πιθανόν του Ντε Κίρικο, ίσως ακόμη μια γνώση των γαλλικών κόμικς. Με άλλα λόγια, ο Παπαγιαννόπουλος δεν ήταν ακριβώς “λαϊκός”, αλλά μάλλον ένας πολύ διαβασμένος νέος άνθρωπος, που διερευνούσε τη λαϊκή κουλτούρα της χώρας του, ψάχνοντας παράλληλα τον προσωπικό του εκφραστικό δρόμο».

Μιλώντας με τον Κώστα Γουζέλη για τη «γερή φιλία» που είχε με τον Σπύρο, φάνηκε από την αρχή πως αυτό που θαύμαζε πρωτίστως σ’ εκείνον ήταν πράγματι η προσωπικότητά του. «Ο Σπύρος ήταν πολύ ταλαντούχος, διαβασμένος και μορφωμένο παιδί, ικανός, με μεγάλη κουλτούρα. Είχε πάντα σενάριο στο μυαλό του ζωγραφίζοντας και μια γενναιότητα απέναντι στα πράγματα. Ήθελε να ζει με έναν τρόπο “τυχοδιωκτικό”, να ταξιδεύει και να δουλεύει μέσα στα καΐκια. Του άρεσε πάρα πολύ να μετακινείται και γι αυτό άραζε στα νησιά και ζωγράφιζε τα καφενεία και τα μπαρ. Μια θεοφιλική κατάσταση θα λέγαμε».

Σίφνος, Αλώνι, Μακρυγιάννης, Ιούνιος 1995. Κόλλα και σκόνη σε σοβά.

Κι αν το έργο του Παπαγιαννόπουλου μένει εκτεθειμένο στους τοίχους των νησιών, δεν πειράζει. Εκεί ανήκει άλλωστε, λέει ο κ. Γουζέλης και το μόνο που χρειάζεται είναι σεβασμός και λίγη φροντίδα απ’ τους νησιώτες.

«Τα έργα του Σπύρου ανήκουν εκεί όπου βρίσκονται, ανάμεσα στον κόσμο, εκεί όπου έζησε και ζωγράφισε. Χρειάζεται η ευαισθησία των ανθρώπων να τα συντηρήσουν, γιατί υπάρχουν κι εκείνοι που τα σοβαντίζουν από πάνω. Ευτυχώς τα περισσότερα έργα του είναι σε καλά χέρια. Στην Ανάφη τα προσέχουν πολύ. Η κυρία Ευαγγελία που έχει μια ζωγραφιά του Σπύρου στην ταβέρνα της, ανήμερα του Αγ. Σπυρίδωνα μου είπαν ότι άναψε ένα κεράκι κι έβαλε κι έλα λουλούδι κάτω από το έργο προς τιμήν του».

Info: Το συλλογικό αφιέρωμα στο έργο του Σπύρου Παπαγιαννόπουλο, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης με τίτλο «Σπύρος Παπαγιαννόπουλος».

O Κώστας Γουζέλης είχε συνεργαστεί με τον Σπύρο Παπαγιαννόπουλο στο ντοκιμαντέρ «Αιγαίο νυν και αεί», ενώ ο Παπαγιανόπουλος είχε εργαστεί και στο αρχιτεκτονικό γραφείο του κ. Γουζέλη στην Πάρο. Προερχόμενος από οικογένεια αρχιτεκτόνων και ζωγράφων σχεδίαζε αρχιτεκτονικές όψεις εξαιρετικής ευαισθησίας και ακολουθούσε και τη ναυτική δραστηριότητα του κ. Γουζέλη στην κατασκευή και επισκευή καϊκιών.

Σπύρος Παπαγιαννόπουλος (1968-2007)

Φωτό: ΚΑΜΙΛΟ ΝΟΛΛΑΣ