Υπάρχουν όρια στην τέχνη;

Όσα ειπώθηκαν στην ημερίδα «Τέχνη, Ελευθερία, Λογοκρισία» στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών

Η Στέγη αναγκάστηκε πέρυσι να σταματήσει την προβολή των video walls του Kris Verdonck, μετά από μήνυση ενός περαστικού ιερέα. Το Εθνικό «κατέβασε» πριν λίγους μήνες το έργο της Πηγής Δημητρακοπούλου «Ισορροπία του Nash». Πριν χρόνια κάποιοι οδήγησαν στην παύση των προβολών της ταινίας «Ο τελευταίος πειρασμός» του Σκορτσέζε στις κινηματογραφικές αίθουσες και η ιστορία, δυστυχώς, συνεχίζεται.

Η Στέγη οργάνωσε την Τρίτη 8 Μαρτίου μια ανοιχτή συζήτηση διαλόγου για το τρίπτυχο Τέχνη, Ελευθερία, Λογοκρισία. Κάλεσε πάνελ διαφωνούντων, ακόμα και τον ίδιο τον Verdonck, και έβαλε τον Ηλία Κανέλλη πλάι στην Πηγή Δημητρακοπούλου − παρά την επικριτική του αρθρογραφία για το επίμαχο έργο της. Οι αντοχές της ελευθερίας δοκιμάζονται στην πρόκληση και τον αιφνιδιασμό της τέχνης, είπαν πολλοί ομιλητές για το φαινόμενο της λογοκρισίας της καλλιτεχνικής, και όχι μόνο, έκφρασης, που δεν είναι ελληνική πρωτοτυπία.

Σε τέσσερα πάνελ συζητήσεων, όπου συμμετείχαν καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι, ακαδημαϊκοί, bloggers και ακτιβιστές ακούστηκαν απόψεις για τη νομοθεσία που προστατεύει ή περιορίζει την ελευθερία έκφρασης, αναλόγως πώς το βλέπει κανείς, για τα ιερά και όσια που θίγονται, για ιδέες που θεωρούνται επικίνδυνες και για τη βουή του πλήθους που βγάζει άναρθρες κραυγές.

Συνοψίζουμε τις πιο ενδιαφέρουσες απόψεις που ακούστηκαν και δίνουμε το στίγμα της χθεσινής πεντάωρης συζήτησης για ένα φλέγον θέμα.

Τόσο πολύ μας καίει πια ο Ξηρός;

«Ο Ξηρός είναι φυλακή και η 17 Νοέμβρη εξαρθρώθηκε πριν χρόνια. Αυτό που ενοχλεί μήπως δεν είναι τελικά οι δολοφονίες της; Μήπως οι εχθροί της δημοκρατίας δεν αρκεί να εκλείπουν διά της παρουσίας τους από την κοινωνία, αλλά πρέπει να λείπουν συνολικά και να μην έχουν καμία απολύτως θέση ανάμεσά μας;» Κώστας Κωστάκος (OldBoy), Blogger.

Lemine Ould M. Salem, Δημήτρης Χριστόπουλος, Πηγή Δημητρακοπούλου, Ηλίας Κανέλλης

«Επειδή ο Ξηρός, κείμενο του οποίου συνέθετε το τελικό έργο “Ισορροπία του Nash”, δεν είναι ένα πρόσωπο που μπορεί κανείς να δει ουδέτερα. Έκανε πολιτική δολοφονώντας ανθρώπους, δίκαζε μάλιστα και εκτελούσε όπως έλεγαν οι προκηρύξεις και, όπως είχαν αποδεχθεί εκείνο το διάστημα τα περισσότερα ΜΜΕ, εκτελούσε ο ίδιος τα θύματά του ή αυτούς που είχε καταδικάσει. Είναι ακόμα εδώ, εκτίει ποινή ισοβίων, το όνομά του συζητήθηκε πρόσφατα σε απόφαση του Υπουργείου Δικαιοσύνης που θεωρήθηκε φωτογραφική για την αποφυλάκισή του, ο αδερφός του είχε αποδράσει και γενικώς η 17Ν διεκδικεί ακόμα πολιτική δικαίωση της δράσης της, οπαδούς και επιγόνους. Φυσικά, το γεγονός ότι επέκρινα το Εθνικό για την παράσταση δε σήμαινε ότι ήθελα να λογοκριθεί η παράσταση. Ωστόσο, με ενοχλούσε και η παράσταση καθεαυτή και δηλώσεις της κυρίας Δημητρακοπούλου τύπου “με ενδιαφέρει πώς λειτουργεί η δικαιοσύνη σε σχέση με την τρομοκρατία κι αυτούς που θεωρεί πολιτικά εχθρούς της”. Γεννήθηκαν δύο ερωτήματα: Έχει πολιτικά εχθρούς η δικαιοσύνη; Δεν έπρεπε να καταδικαστούν οι αποδεδειγμένα δολοφόνοι;… Ακραίες απόψεις δικαιούνται να ακούγονται. Με ενοχλούσε, όμως, ότι το Εθνικό φιλοξενούσε μια τέτοιαν άποψη, χωρίς να πρέπει να δέχεται την κριτική στην επιλογή του». Ηλίας Κανέλλης: Δημοσιογράφος, εκδότης του περιοδικού «The Books’ Journal»

Η σκηνοθέτρια Πηγή Δημητρακοπούλου απαντά: «Η κριτική δικαιούται πάντα να εκφραστεί. Από τους ανθρώπους που έχουν δει την παράσταση. Όλους θα έπρεπε να μας αφορά πώς λειτουργεί η δικαιοσύνη. Αυτό που ενόχλησε ήταν η αναφορά του ονόματος του Σάββα Ξηρού, το υλικό απ’ όπου εμπνεύστηκα για να φτιάξω τη σύνθεση του έργου. Επίσης το ότι μιλούσα με τον Ξηρό, το οποίο το θεωρώ αυτονόητο για κάθε σκηνοθέτη που σέβεται τον εαυτό του να μιλήσει με τον συγγραφέα ενός κειμένου που επεξεργάζεται για να ζητήσει άδεια, διευκρινίσεις κ.λπ. Η παράσταση σήκωσε ένα τσουνάμι αντιδράσεων στα ΜΜΕ, ξαφνικά. Τέθηκε το επιχείρημα ότι η 17N εξακολουθεί να έχει έρεισμα στην ελληνική κοινωνία. Το αν έχει έρεισμα η 17N στην κοινωνία πρέπει, ωστόσο, να μας απασχολήσει και όχι να το κουκουλώνουμε. Γιατί να έχει έρεισμα; Το θέατρο δικαιούται να βάζει κάποια ζητήματα. Το θέμα δεν ήταν καλλιτεχνικό, δεν κρίθηκε η καλλιτεχνική αξία του έργου. Το θέμα ήταν πολιτικό, μια πολιτική αντιπαράθεση της οποίας παράπλευρη απώλεια να ήταν το κατέβασμα της παράστασης. Η πρωτοτυπία στη δική μας περίπτωση ήταν ότι οι εντάσεις προήλθαν από φιλελεύθερους που συνόδευαν την κριτική τους λέγοντας πάντα “βεβαίως η τέχνη δεν πρέπει να φιμώνεται”. Αντίθετα δηλαδή με αυτό που συμβαίνει συνήθως, όπου οι αντιδράσεις προέρχονται από υπερ-εθνικιστές, χούλιγκανς κ.λπ.»

Η απάντηση του Δημήτρη Χριστόπουλου, καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, είναι: «Είστε εκτεθειμένη ακόμα και στην πιο κακοπροαίρετη δημόσια κριτική, είναι προφανές», ενώ απευθυνόμενος στο κοινό πρόσθεσε «Παιδιά, θέατρο είναι. Δεν έχετε δει κινηματογράφο που σκηνοθετεί απόψεις εγκληματιών»;

Πρέπει να κατεβαίνουν οι παραστάσεις;

Η ουσία ήταν ότι όταν κλιμακώνονται οι αντιδράσεις, οι καλλιτεχνικοί διευθυντές αναγκάζονται να φιμώνουν καλλιτεχνικά έργα προς αποφυγή εκτροχιασμού της κατάστασης. Όταν συντελεστές και κοινό φτάνουν στο σημείο να δέχονται απειλές, η ευθύνη είναι μεγάλη και για προληπτικούς λόγους προστασίας κοινού και συντελεστών παίρνονται ενίοτε αποφάσεις παύσης έργων. Ωστόσο, ο κύριος Κανέλλης επισήμανε την ευθύνη του Εθνικού για την απόφαση διακοπής της παράστασης «Ισορροπία του Nash», που, κατά τη γνώμη του, δε θα έπρεπε να φιμωθεί, σε πείσμα των αντιδράσεων.

Υπάρχουν όρια στην ελεύθερη έκφραση;

«Η δημιουργικότητα δεν οφείλει να είναι ευγενική, προσεκτική και καθησυχαστική. Στοχεύει στον αιφνιδιασμό και μέσα σε αυτόν συχνά υπάρχει η προσβολή και με αυτή πρέπει να μάθουμε να ζούμε. Το πόσο σκληρόπετσοι είμαστε σε σχέση με την ελευθερία έκφρασης αποτελεί κριτήριο για να δούμε τι θα λογοκρίνουμε. Τι αντέχουμε. Ωστόσο, ακόμα κι αν κάτι προσβάλλει τις αξίες μας, ακόμα κι αν διαφωνούμε με κάτι, μπορούμε να συνεχίσουμε να συμβιώνουμε όλοι μαζί αρμονικά. Το να απαντάμε στον τρόμο του εξτρεμισμού με πόλεμο, δεν είναι ο σωστός τρόπος να τον αντιμετωπίσουμε», John Ralston Saul, πρόεδρος της PEN International (2009-2015)

Vicky Baker, John Ralston Saul, Νίκος Αλιβιζάτος, Κωστής Παπαϊωάννου

«Ωστόσο, επειδή ο αιφνιδιασμός στα τηλεοπτικά προϊόντα μπαίνει στο σπίτι του άλλου και εκεί ο δέκτης δεν είναι προετοιμασμένος για το τι θα δει, δεν ξέρω αν μπορείς να παίξεις τόσο στην πρόκληση» τόνισε ο κύριος Νίκος Κ. Αλιβιζάτος, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Όσον αφορά τα ζητήματα της νομοθεσίας, τόνισε επίσης ότι «η νομοθεσία πρέπει να αλλάξει αλλά πρέπει να εξατομικεύσουμε την ευθύνη των δικαστών» και συνέχισε. «Τα δύο κριτήρια, για να κριθεί κατά πόσο ένας λόγος είναι θεμιτός ή όχι, είναι ο βαθμός εξατομίκευσης και ο αιφνιδιασμός. Δηλαδή εξατομικευμένα ο πόνος προσβλητικού λόγου ή έργου τέχνης είναι απείρως μεγαλύτερος απ’ όταν διατυπώνεται απρόσωπα, χωρίς συγκεκριμένο αποδέκτη. Ομοίως, το πλαίσιο, όπου εκφέρεται ο προσβλητικός λόγος ή διατυπώνεται το έργο τέχνης, είναι καθοριστικό για το πόσο το συγκεκριμένο έργο ενοχλεί. Είναι διαφορετικό να διαθέτεις το Charlie Hebdo σε μια κεντρική λεωφόρο του Παρισιού, στα Ηλύσια Πεδία, απ’ ό,τι έξω από ένα τζαμί μετά το τέλος της προσευχής. Σε κάθε περίπτωση, όταν ο αποδέκτης ενός “προσβλητικού” λόγου αιφνιδιάζεται και δεν έχει καμία δυνατότητα να τον αποφύγει, η προσβολή είναι ισχυρότερη».

Με την εκκλησία και το θρησκευτικό αίσθημα τι γίνεται;

Νομοθεσία περί βλασφημίας υπάρχει σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων βρίσκεται η Ελλάδα, και πολλοί ομιλητές τόνισαν ότι ακόμα κι αν είναι σε αχρησία δεν απαγορεύει σε κανέναν να τη χρησιμοποιήσει μια μέρα.

Τι λέει γι’ αυτά ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, συγγραφέας, πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος; «Η βλασφημία είναι θρησκευτική έννοια, όχι ποινική ή θεσμική και κάθε θρησκευτική κοινότητα την ορίζει με διαφορετικό τρόπο. Ο βλάσφημος μπορεί να πάει στην κόλαση αλλά όχι φυλακή. Στις δυτικές κοινωνίες είχαμε τελειώσει με το ζήτημα, αφού οι κοινωνίες μας είναι μετα-χριστιανικές, οι θρησκευόμενοι πολίτες είναι μειονότητα και οι θρησκευτικές απόψεις δεν προσπαθούν να επιβληθούν στην κοινωνία. Στην Ευρώπη, το Ισλάμ ήταν αυτό που επανέθεσε το θέμα της θρησκείας αφού αποτελεί μια κοινότητα ηθών και όχι απλό δημοκρατικό δικαίωμα στην ελεύθερη θρησκευτική πίστη. Ωστόσο, παρά την απόσυρση του Χριστιανισμού από τον πολιτισμό, σε βαθμό που ελάχιστα έργα έχουν καθαρά θρησκευτικό περιεχόμενο, οι κοινωνίες εξακολουθούν να ορίζουν το ιερό και το ανόσιο. Ορίζονται αυτόματα τα όρια κοινωνικής ανοχής. Για παράδειγμα, ο καλλιτέχνης Thierry de Cordier, μπορεί να βάζει ένα πέος να εκσπερματίζει πάνω στο Χριστό. Δεν ξέρουμε αν θα μπορούσε να κάνει το ίδιο σε έναν νεκρό του Άουσβιτς».

Το συγκεκριμένο έργο του Βέλγου καλλιτέχνη, «Πότισέ με», οδήγησε στη δικαστική παραπομπή του επιμελητή της εικαστικής έκθεσης Outlook που το φιλοξένησε.

Χρήστος Γραμματίδης, Σταύρος Ζουμπουλάκης, Kris Verdonck, Ξένια Κουναλάκη

«Υπάρχουν τρόποι να λογοκρίνεις και ταυτόχρονα να είσαι κατά της λογοκρισίας. Οι αρνητές διαφόρων έργων δε λένε ότι η τέχνη δεν πρέπει να λογοκρίνεται αλλά ότι αυτό δεν είναι τέχνη. Αξίζει να προσέξουμε ότι στις μετα-νεωτερικές κοινωνίες η τέχνη, δηλαδή ο μεταφορικός λόγος, προστατεύεται περισσότερο από τον κυριολεκτικό λόγο. Το βάθρο προστασίας της τέχνης συνδέεται με τη θρησκεία. Το αισθητικό είναι το υποκατάστατο μιας θρησκείας που χάθηκε. Το ιερό δεν ξεριζώνεται από τις κοινωνίες μας ακόμα κι αν γίνουμε όλοι άθεοι», Xρήστος Γραμματίδης, Δικηγόρος

«Έχουμε φτάσει στο σημείο να θεωρούνται προσβλητικά σκίτσα που κατακρίνουν τη λογοκρισία και υπερασπίζονται την ελευθερία του λόγου και όχι αυτοί που σκοτώνουν. Αυτοί μπορούν να διαλαλούν τις απόψεις τους κι εμείς πρέπει να φοβόμαστε. Είπε Γαλλίδα δημοσιογράφος σε σχέση με περιστατικό όπου παρουσιάστρια του δελτίου ειδήσεων του Sky News ζήτησε συγγνώμη στους τηλεθεατές που προσεβλήθησαν από το σκίτσο του Charlie Hebdo μετά τις επιθέσεις του Γενάρη, με τον Μωάμεθ να κλαίει και να λέει “Je suis Charlie”». Caroline Fourest, φεμινίστρια συγγραφέας, σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, δημοσιογράφος, ραδιοφωνική παραγωγός στο France Culture και εκδότρια του περιοδικού ProChoix, πρώην μέλος της δημοσιογραφικής ομάδας του Charlie Hebdo.

Η πρόεδρος του Αρείου Πάγου δεν έμεινε ασχολίαστη με αφορμή τη μήνυση που κατέθεσε σε βάρος του Στ. Τσακυράκη, καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου και στελέχους του Ποταμιού.

«Το Σύνταγμα ορίζει ότι και η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα. Δεν αντέχω να μην το πω, αλλά είναι αυτή η διάταξη την οποία δεν φαίνεται να έχει εμπεδώσει, απ’ ό,τι φαίνεται η πρόεδρος του Αρείου Πάγου, η κυρία Θάνου», Νίκος K. Αλιβιζάτος

Ο κύριος Χριστόπουλος ανέφερε επίσης μια ιστορία σχετικά με το θέμα της κυρίας Θάνου. Ενώ βρισκόταν σε μια συζήτηση για το προσφυγικό, κάποιος ξένος ομιλητής χαρακτήρισε τον Τούρκο πρόεδρο, Ερντογάν, nasty guy - κακό τύπο, παρουσία ενός Τούρκου διπλωμάτη. Ο τελευταίος τού είπε περιπαικτικά στο τέλος: «Μην ξαναπείς τον πρόεδρο nasty guy γιατί θα σε βάλει και φυλακή». Ορμώμενος από αυτό το περιστατικό, ο κύριος Χριστόπουλος σχολίασε: «Η κυρία Θάνου δεν είναι όσο μόνη νομίζει σε αυτή τη γειτονιά».

Διαδικτυακά λιντσαρίσματα

«Οχετός ύβρεων, προσβολών, συκοφαντιών. Δεν ανέχομαι την ανομία στο διαδίκτυο, δε θεωρώ ότι εξυπηρετεί κανένα σκοπό και ο καθένας που είναι υπεύθυνος πολίτης πρέπει να αναλαμβάνει την ευθύνη των λεγομένων του με το όνομα και το επίθετό του», Χρήστος Χωμενίδης, Συγγραφέας

Κώστας Κωστάκος (Old Boy), Caroline Fourest, Χρήστος Χωμενίδης, Κωστής Παπαϊωάννου

Τελικά τι είναι αυτό που ενοχλεί; Ποιος ορίζει τι είναι τέχνη; Ποια είναι τα όρια και πότε αυτά ξεπερνιούνται; Τα ερωτήματα πολλά, αλλά χωρίς απάντηση. Όλα είναι υπό συζήτηση. Εκεί θα λέγαμε ότι κατέληξε και η κουβέντα στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης, θέτοντας όμως ως μοναδική παράμετρο την αναγκαιότητα ύπαρξης κάθε λογής ιδεών. Καλές, κακές, «άτεχνες» ή προβοκατόρικες, το θέμα είναι να υπάρχουν και να ακούγονται, να δέχονται κριτική και να συζητιούνται.

Τη συζήτηση συνδιοργάνωσαν η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και η Γενική Γραμματεία Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Επιμέλεια: Χρήστος Καρράς, Αφροδίτη Παναγιωτάκου, Κωστής Παπαϊωάννου.

Συντονισμός πάνελ: Κωστής Παπαϊωάννου,γενικός γραμματέας Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Ξένια Κουναλάκη, αρχισυντάκτρια διεθνών ειδήσεων και αρθρογράφος στην εφημερίδα «Καθημερινή», και Ηλίας Κανέλλης, δημοσιογράφος, εκδότης του περιοδικού «The Books’ Journal»

Ομιλητές: Νίκος Αλιβιζάτος, Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Χρήστος Γραμματίδης, Δικηγόρος, Πηγή Δημητρακοπούλου, Σκηνοθέτρια, Σταύρος Ζουμπουλάκης, Συγγραφέας, Πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Κώστας Κωστάκος (Old Boy), Blogger, Δημήτρης Χριστόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ομοσπονδίας για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Χρήστος Χωμενίδης, Συγγραφέας, Vicky Baker, Αρχισυντάκτρια του περιοδικού Index on Censorship, Caroline Fourest, Φεμινίστρια συγγραφέας, σκηνοθέτρια ντοκυμανταίρ, δημοσιογράφος, ραδιοφωνική παραγωγός στο France Culture και εκδότρια του περιοδικού ProChoix, Lemine Ould M. Salem, Συν-σκηνοθέτης του ντοκυμανταίρ Salafistes, John Ralston Saul, Πρόεδρος της PEN International (2009-2015), Kris Verdonck, Καλλιτέχνης που δραστηριοποιείται στη μεταβατική ζώνη μεταξύ εικαστικών τεχνών και θεάτρου, μεταξύ εγκαταστάσεων και περφόρμανς, χορού και αρχιτεκτονικής. Παρουσίασε το έργο του, Stills, στο πλαίσιο του Fast Forward Festival της Στέγης Γραμμάτων & Τεχνών, το 2015 και ο Daniel Wetzel των Rimini Protokoll, με μια μαγνητοσκοπημένη δήλωση σε βίντεο.

Αρχική φωτογραφία: Vicky Baker, John Ralston Saul, Νίκος Αλιβιζάτος, Κωστής Παπαϊωάννου