Ο πόλεμος της Ουκρανίας και η εκκωφαντική σιωπή στην ελληνική δημόσια σφαίρα

Πριν λίγες μέρες πέρασα ένα δεκαήμερο στην Αθήνα. Ήταν η πρώτη διαμονή από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος στην Ουκρανία. Στις λίγες αυτές μέρες έπιασα τον εαυτό μου άθελά του να «ξεχνάει» το θέμα του πολέμου· να μην ασχολείται, να μην ενημερώνεται γι’ αυτό. Ήταν η πρώτη φορά που ένιωσα ότι δεν είχα μια ενστικτώδη αντίληψη του τι ακριβώς συνέβαινε· μια αντίληψη την οποία διαμορφώνω τόσο από όσα διαβάζω καθημερινά, όσο και από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα.

Στην αρχή σκέφτηκα ότι για την αμέλειά μου έφταιγαν τα τρεξίματα· το δεκαήμερο ήταν άλλωστε πηγμένο με δουλειές και γραφειοκρατικά ραντεβού. Μετά όμως σκέφτηκα ότι και στο Λονδίνο τρέχω απ’ το πρωί μέχρι το βράδυ με δουλειές, και συνειδητοποίησα ότι η διαδικασία της ενημέρωσης – αυτή η καθημερινή απόκτηση της αντίληψης για τα διεθνή πράγματα, που από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου μού ήταν τόσο φυσική, όσο είναι το νερό για τα ψάρια – σκάλωνε· έβρισκε αδιόρατα εμπόδια. Και κάποια στιγμή, σε έναν απ’ τους πολλούς περιπάτους, όπως διέσχιζα την Πατησίων, ένιωσα ότι η Αθήνα είναι σε ένα διαφορετικό σύμπαν από το Λονδίνο. Ίσως έφταιγε ο ζεστός καιρός και ο θόρυβος του κόσμου στους δρόμους, τα χιτ της παραλιακής στο ραδιόφωνο των αυτοκινήτων, η ανεμελιά των εκφωνητών και παραγωγών που ζούνε ακόμα στις ένδοξες δεκαετίες του 1990 και του 2000. Ίσως έφταιγε ο θόρυβος στον δημόσιο, οικογενειακό και κοινωνικό χώρο, που σκοτώνει κάθε προσπάθεια σοβαρής εμπλοκής και ψύχραιμης συζήτησης. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη συζήτηση ως περφόρμανς, ως εικόνα και ορατότητα, και στη συζήτηση με σκοπό την κατανόηση. Η δεύτερη απαιτεί το να μπορείς να ακούς.

                                                                   * * *

Ο πόλεμος ήταν από την πρώτη στιγμή ορατός παντού στη δημόσια σφαίρα της Βρετανίας, και αυτό, με τη σειρά του, αποδείχθηκε καθοριστικό όχι μόνο για την κυβέρνηση Τζόνσον, αλλά και για την πορεία του πολέμου. 

Θυμάμαι να περπατάω στο Λονδίνο εκείνα τα πρώτα κρύα βράδια στα τέλη Φεβρουαρίου· ένιωθες ότι τα πάντα είχαν αλλάξει (έχουν αλλάξει)· ότι ζούσαμε μία συγκλονιστική, παγκόσμια στιγμή (ζούμε μια τέτοια στιγμή)· και ότι η ίδια η χώρα ήταν εμπλεκόμενο μέρος στον πόλεμο (η Βρετανία, όπως και η Ελλάδα, είναι εμπλεκόμενα μέρη και όσοι κλείνουν τα αυτιά και τα μάτια τους για τον άλφα ή βήτα λόγο σε αυτή την πραγματικότητα, σε λίγο καιρό θα τη βρουν μπροστά τους). Η πόλη σχεδόν μύριζε μπαρούτι. Στα μεγάλα τοπόσημα του Λονδίνου όπως την Πλατεία Τραφάλγκαρ, χιλιάδες άνθρωποι διαδηλώνουν κρατώντας ουκρανικές σημαίες και πλακάτ υποστήριξης. Στο Γουάιτχολ και στη Βουλή έχουν τη βάση τους οι κοινότητες των υπηρεσιών εξωτερικής πολιτικής, άμυνας, ασφαλείας και πληροφοριών. Στα μπαρ και στις παμπ το θέμα της Ουκρανίας κυριαρχεί. Κάθε κοινωνική συζήτηση, κάθε μέιλ που θα σταλεί στη δουλειά –σε οποιαδήποτε δουλειά– θα ξεκινάει ή θα τελειώνει –ακόμη και τώρα, δύο μήνες μετά– με μία αναγνώριση των στιγμών των οποίων ζούμε, με μια αυτονόητη δήλωση ταπεινότητας («ελπίζω να είστε καλά παρά τις δύσκολες στιγμές που ζούμε...»), με τον ίδιο τρόπο που όταν έσκασε η πανδημία όλοι αναφέρονταν σε αυτό με κάθε ευκαιρία.

Πόλεμος. Εισβολή. Γενοκτονία. Εγκλήματα πολέμου. Μαζικοί τάφοι. Φασισμός. Πυρηνική απειλή. Στην Ευρώπη μας. Σήμερα. Ξυπνήστε.

Στα stand που διατηρούν στους σταθμούς του μετρό ή έξω από μεγάλα κτίρια ή στα πεζοδρόμια κεντρικών δρόμων, χιλιάδες αντίτυπα των δύο δωρέαν εφημερίδων του Λονδίνου –της Evening Standard και της Metro– έδιναν (και δίνουν) τον τόνο, με τίτλους και μεγάλες φωτογραφίες που μεταδίδουν το τι ακριβώς συμβαίνει· χωρίς ναι μεν αλλά, χωρίς αστερίσκους. (Στην Ελλάδα αυτή εδώ η εφημερίδα είναι από τα ελάχιστα μέσα που επιμένουν να καλύπτουν αναλυτικά και καθημερινά τον πόλεμο, όσο άλλοι ασχολούνται με το συνέδριο του Σύριζα και το Άγιο Φως· πιο χωριό πεθαίνεις). 

Τα δύο μεγάλα 24ωρα ειδησεογραφικά κανάλια –το Sky News και το BBC News– αφιερώνουν, ακόμη και σήμερα, ατέλειωτες ώρες στη δημοσιογραφική κάλυψη του πολέμου, με μεγάλα συνεργεία των κορυφαίων ανταποκριτών που θέτουν τη ζωή τους σε κίνδυνο σε καθημερινή βάση και τους οποίους οι Βρετανοί αντιμετωπίζουν ως εθνικούς θησαυρούς, και με συνεχείς ζωντανές συνδέσεις με το Κίεβο, το Λβιβ, τα ουκρανοπολωνικά σύνορα και άλλα σημεία ενδιαφέροντος. Σήμερα που το γράφω αυτό, το Sky News μόλις μετέδωσε ζωντανά, επί δύο ώρες, χωρίς διάλειμμα ή παρεμβολή στη διερμηνεία, τη μεγάλη συνέντευξη Τύπου του Ζελένσκι. Το Sky News, όπως και τα άλλα σοβαρά ειδησεογραφικά κανάλια, «παίζουν» ασταμάτητα σε όλα τα φουαγιέ υπουργείων, δημοσίων οργανισμών, επιχειρήσεων, ξενοδοχείων και οδοντιατρείων. Η κάλυψη αυτή είναι ορατή στη δημόσια σφαίρα. Δύο ώρες συνεχούς ζωντανού τηλεοπτικού χρόνου για μία συνέντευξη τύπου είναι πολύτιμο «real estate» με διαφημιστικούς όρους· ίσως η τελευταία φορά που ελληνικό κανάλι έκανε κάτι αντίστοιχο να ήταν σε καμιά πρωθυπουργική (πάλαι ποτέ) συνέντευξη τύπου στη Ρέμβη κατά τη διάρκεια της ΔΕΘ ή όταν αναλύαμε τα spread στις απαρχές της κρίσης. 

Ειδικά το Sky News εδώ και δύο μήνες κάνει καταπληκτική δημοσιογραφική δουλειά, επιστρατεύοντας κορυφαίους διεθνολόγους όπως ο καθηγητής Michael Clarke, ο οποίος περνάει το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας στο στούντιο εξηγώντας σε χάρτες το τι και γιατί συμβαίνει, και απαντώντας σε ερωτήσεις των θεατών με τρόπο κατανοητό, μεστό, αντικειμενικό, ενημερωμένο. Από την αρχή της κρίσης το κανάλι έχει δημιουργήσει ένα συνεπές γραφιστικό πλαίσιο –με χρήση των χρωμάτων από τις σημαίες των δύο αντιμαχόμενων μερών– που «ντύνουν» κάθε σχετική είδηση, παρέχοντας στον θεατή την αίσθηση της συνέχειας. 

Δεν φταίνε όμως μόνο τα ελληνικά ΜΜΕ. Η σιωπή και η απουσία της ελληνικής πολιτικής και πνευματικής ελίτ είναι εκκωφαντική. Και εγκληματική – τόσο ηθικά, όσο και πολιτικά. Πού είναι οι συζητήσεις στη Βουλή για τις γεωπολιτικές, αμυντικές, ενεργειακές, εμπορικές και τουριστικές επιπτώσεις του πολέμου, όταν όλες οι διεθνείς εταιρείες συμβουλευτικής και επενδύσεων σπεύδουν να παράξουν καταπληκτικά briefings; Πού είναι οι δηλώσεις πολιτικών αρχηγών, υπουργών, βουλευτών – δηλώσεις που θα θέσουν ηθικά διλήμματα και κρίσιμα ερωτήματα, και που θα διαμορφώσουν εθνικές, ευρωπαϊκές και κοσμοπολιτικές συνειδήσεις; Ποιος θα μας πείσει ότι η θυσία της ακριβότερης ενέργειας είναι υπαρξιακής σημασίας, όχι για την Ουκρανία, αλλά για την Ελλάδα; Ποιος ασκεί κοινοβουλευτικό έλεγχο στην κυβέρνηση; Ποιος θα σώσει τους καταναλωτές από την αισχροκέρδεια που σίγουρα θα αναπτυχθεί; Ποιος μας ενημερώνει για τις ελλείψεις σε τρόφιμα και αγαθά που έρχονται (στην Αγγλία υπάρχουν ήδη ελλείψεις σε βασικά αγαθά· ε, δεν είναι και εντελώς ανοργάνωτη χώρα) και για το πώς θα πρέπει να προετοιμαστούμε για αυτές; 

Γιατί δεν ακούμε περισσότερα πράγματα για την κοινωνία των πολιτών, τις ΜΚΟ, τα φιλανθρωπικά ιδρύματα και τις προσπάθειες υποστήριξης των Ουκρανών;  Όχι, το να υιοθετήσεις ένα παιδάκι ή το να στείλεις δύο κονσέρβες δεν θα σώσει την Ουκρανία· θα δώσει όμως ένα παράδειγμα ελπίδας, δράσης, ευθύνης και ατομικής ισχύος σε μια κουλτούρα (τη δική μας εννοώ) που το χρειάζεται τόσο, μα τόσο, πολύ. Για να σώσουμε τον εαυτό μας πρέπει να το κάνουμε, όχι για να σώσουμε τους Ουκρανούς. 

Ο πόλεμος της Ουκρανίας μας αφορά, είναι πόλεμος για το μέλλον και την πορεία της Ευρώπης και του κόσμου όλου.

Στη βρετανική δημόσια σφαίρα, τα ρεπορτάζ για το γεωπολιτικό παιχνίδι, και τις στρατιωτικές κινήσεις, και την ανθρωπιστική καταστροφή, συνοδεύονταν πάντα από άλλα ρεπορτάζ που εστίαζαν στην ιστορία ενός ατόμου ή μιας οικογένειας – προσωποποιώντας και εξανθρωπίζοντας αυτόν τον φριχτό πόλεμο· και κυρίως από ρεπορτάζ για τη δράση οργανώσεων και απλών πολιτών, εδώ στη Βρετανία. Μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι γράφτηκαν στο εθελοντικό πρόγραμμα της κυβέρνησης δηλώνοντας ότι θα ήθελαν να φιλοξενήσουν έναν ουκρανό πρόσφυγα ή μια οικογένεια προσφύγων στο σπίτι τους (για το γραφειοκρατικό Βατερλώ που ακολούθησε δεν φταίει ο κόσμος, αλλά η ακροδεξιά υπουργός Εσωτερικών Πρίτι Πατέλ που, απ’ ό,τι φαίνεται, μισεί τους μετανάστες και τους πρόσφυγες). Χιλιάδες άλλοι πολίτες πήγαν να κάνουν εθελοντική εργασία στην τοπική τους κοινωνία, μαζεύοντας και πακετάροντας τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης· πολλοί άλλοι ξεκίνησαν από την Αγγλία με τα φορτηγά, τα βαν και τα ταξί (!) τους για να μεταφέρουν εξοπλισμό και τρόφιμα στα ουκρανοπολωνικά σύνορα. Καλά είναι τα πασχαλιάτικα έθιμα –χρειάζονται και αυτά για να κρατήσεις μια κοινωνία ηθικά και πολιτισμικά συντεταγμένη– αλλά το φολκλόρ δεν αρκεί στον 21ο αιώνα. Χρειάζεται και λίγη ευθύνη· μια μικρή προσπάθεια.

Γιατί να ασχολούνται τόσο πολύ, τόσο ενεργά και τόσο υπεύθυνα, οι Βρετανοί με το ουκρανικό ζήτημα; Είναι καλύτεροι άνθρωποι από εμάς; Είναι πιο γενναιόδωροι; Έχουν μεγαλύτερο συμφέρον για το τι θα συμβεί στην Ανατολική Ευρώπη απ’ ό,τι εμείς; Έχουν βαρύτερο καθήκον για τους Ουκρανούς απ’ ό,τι εμείς, με τους εκατοντάδες χιλιάδες ομογενείς μας και τους αιώνες πολιτισμικής παρουσίας της Ελλάδας στην Ουκρανία; Όχι δα. Ίσως οι Βρετανοί έχουν πιο λειτουργική ηθική πυξίδα· ίσως ο ηθικός τους προσανατολισμός δεν έχει καταστραφεί εντελώς από ιδεοληψίες, ατομισμό και κυνισμό. Αν και δεν είμαι τόσο σίγουρος γι’ αυτό. Πέρυσι το καλοκαίρι είδαμε χιλιάδες συμπολίτες μας να τρέχουν να συνδράμουν τις πυρόπληκτες περιοχές, να βοηθήσουν τα ζώα, σε σημείο που τα κτηνιατρεία και οι οργανώσεις που συγκέντρωναν τρόφιμα να διώχνουν τον κόσμο. 

Ίσως οι Βρετανοί είναι λίγο πιο οργανωτικοί· δηλαδή αντιλαμβάνονται ότι για να κάνεις το οτιδήποτε που έχει σημασία και αποτέλεσμα, χρειάζεται συντονισμός, πειθαρχία και προσωρινή παύση του εγώ. Ή ίσως έχουν απλώς μεγαλύτερη πίστη στη δύναμη των πράξεών τους. Ίσως, δηλαδή, σκέφτονται περισσότερο ως ενεργοί παραγωγοί – περιεχομένου, ιδεών, προϊόντων, υπηρεσιών – παρά ως παθητικοί καταναλωτές του οτιδήποτε μας σερβίρουν άλλοι. Ίσως βλέπουν το νόημα του να κάνεις ένα μικρό πράγμα, ακόμη κι αν είναι μια σταγόνα στον ωκεανό, γιατί ξέρουν ότι ο ωκεανός είναι φτιαγμένος από σταγόνες.

Το έχουμε ξαναγράψει εδώ και θα συνεχίσουμε να το γράφουμε. Η επίθεση της Ρωσίας είναι επίθεση κατά της Ευρώπης και των δομών του διεθνούς δικαίου και του διεθνούς συστήματος. Ο πόλεμος της Ουκρανίας μας αφορά, είναι πόλεμος για το μέλλον και την πορεία της Ευρώπης και του κόσμου όλου.