Τι συμβαίνει στις χώρες της ζώνης του Σαχέλ

Η ζώνη του Σαχέλ, το βορειότερο τμήμα της υποσαχάριας Αφρικής, διασχίζει την αφρικανική ήπειρο από τη βόρεια Σενεγάλη στα δυτικά μέχρι τα παράλια της Ερυθράς Θάλασσας στα ανατολικά. Παρότι περιλαμβάνει το εσωτερικό Δέλτα του Νίγηρα, μια εύφορη περιοχή, το κλίμα και το έδαφος στο μεγαλύτερο μέρος του Σαχέλ δεν είναι ευνοϊκά· ήδη, από τον 8ο αιώνα, οι διαφορετικές φυλές που δημιουργούσαν μικρές αυτοκρατορίες πολεμούσαν μεταξύ τους γύρω από το εμπόριο του χρυσού, του αλατιού και των σκλάβων. Κατά καιρούς, η ξηρασία και οι ακρίδες προκάλεσαν λιμούς: στον 18ο αιώνα ο μισός πληθυσμός του Τιμπουκτού –σήμερα πόλη του Μάλι– αφανίστηκε από την πείνα. Στη συνέχεια, γύρω στο 1880, η Γαλλία κατέκτησε το δυτικό κομμάτι της ζώνης ονομάζοντάς το Γαλλικό Σουδάν: τα σύνορα των διαφόρων περιοχών ήταν ασαφή και κινούμενα· το 1959 το Γαλλικό Σουδάν μετονομάστηκε σε Δημοκρατία του Σουδάν και ενώθηκε με τη Σενεγάλη σχηματίζοντας την Ομοσπονδία του Μάλι η οποία ανεξαρτητοποιήθηκε από τη Γαλλία το 1960.

Όπως συνέβη σε πολλές αποικίες και υπερπόντια εδάφη των ευρωπαϊκών δυνάμεων, ο πρώτος πρόεδρος του Μάλι, ο Μοντίμπο Κεϊτά, εφάρμοσε μονοκομματική πολιτική με σοσιαλιστικό προσανατολισμό και προχώρησε σε εθνικοποιήσεις. Αλλά η ενότητα της χώρας απεδείχθη πολύ δύσκολη, σχεδόν αδύνατη: ιδιαίτερα η φυλή Τουαρέγκ, ένας πληθυσμός περίπου 1.200.000 σε ολόκληρο το Σαχέλ, ζητούσε ανεξαρτησία, ενώ παραλλήλως σημειώνονταν στάσεις στον μονίμως ξεχαρβαλωμένο κυβερνητικό στρατό από τον οποίον έλειπαν η εκπαίδευση και η δεοντολογία.

Στις 22 Μαρτίου 2012 στο Μάλι εκδηλώθηκε στρατιωτικό πραξικόπημα. Μετά από πολύωρες μάχες, συνελήφθησαν η προεδρική φρουρά και μερικοί υπουργοί μεταξύ των οποίων ο υπουργός Εξωτερικών Σουμεϊλού Μπουμπέγε Μάιγκα. Την εξουσία ανέλαβε ο αρχηγός των πραξικοπηματιών, ο λοχαγός Αμαντού Σανόγκο· η χώρα βυθίστηκε στο χάος. Οι αντάρτες Τουαρέγκ (μουσουλμάνοι σουνίτες, κάποτε σχετικά χαλαροί, σήμερα φανατικοί) και άλλες ομάδες ισλαμιστών κατέλαβαν τρεις πόλεις στο βόρειο Μάλι, στο όνομα του «Εθνικού Απελευθερωτικού Κινήματος του Αζαγουάντ», το οποίο συνθέτουν ισλαμιστές της οργάνωσης Άνσαρ Ντιν, της Αλ Κάιντα και των Τουαρέγκ. Με λίγα λόγια, το Μάλι κινδυνεύει να κοπεί στα δύο, με το βόρειο τμήμα της χώρας να περνά στα χέρια των φανατικών ισλαμιστών. Όλα αυτά τα χρόνια οι ταραχές και η αστάθεια συνεχίστηκαν με αποτέλεσμα ανθρωπιστική κρίση και διαδοχικά πραξικοπήματα, το τελευταίο των οποίων έγινε τον περασμένο Μάιο. Όσο για την ισχνή οικονομία της χώρας, βασίζεται ακόμα στην παραγωγή βαμβακιού αν και υπάρχουν κάποιες δυνατότητες για πιο συστηματική εξόρυξη χρυσού στις περιοχές Κάγιο και Σικάσσο – ωστόσο, η παρουσία της Γαλλίας στο Μάλι, και στο Σαχέλ γενικότερα, δεν σχετίζεται με τα χρυσωρυχεία· τέτοιες εκτιμήσεις είναι αναχρονιστικές· δεν ζούμε πια στην εποχή της αποικιοκρατίας.

Η Γαλλία έχει υπογράψει συμφωνίες με τις οποίες δεσμεύεται έναντι των εκλεγμένων κυβερνήσεων των χωρών του Σαχέλ. Η παρουσία της, περιορισμένη και ελαφρώς διακοσμητική, έχει στόχο την αντιμετώπιση των ισλαμιστικών πιέσεων, των συγκρούσεων μεταξύ των φυλών και της πείνας. Το πρόβλημα αυτή τη στιγμή είναι ότι η δράση των ένοπλων ομάδων επεκτείνεται από το Μάλι στη βόρεια Μπουρκίνα Φάσο και στον Νίγηρα, μπλοκάροντας τις οδούς τροφοδοσίας και παρενοχλώντας τον επίσημο στρατό του Μάλι τον οποίον συνδράμουν οι Γάλλοι, η ΕΕ και ο ΟΗΕ μέσω ενός προγράμματος εκπαίδευσης το οποίο προβλέπει τη στρατιωτική ένωση πέντε κρατών του Σαχέλ (Μάλι, Μπουρκίνα Φάσο, Νίγηρα, Μαυριτανίας και Τσαντ). Στην πραγματικότητα αυτή η ένωση έχει αποδειχθεί χιμαιρική: τα αφρικανικά στρατεύματα δεν ένωσαν τις δυνάμεις τους, ένωσαν τις αδυναμίες τους. Και τώρα κατηγορούνται για διαφθορά και εγκλήματα πολέμου, πράγμα που ωθεί τους χωρικούς στην αγκαλιά των ισλαμιστικών συμμοριών.

Παρ’ όλ’ αυτά, το σχέδιο παραμένει και συνεπάγεται συντονισμένες επιχειρήσεις πέντε κρατών με σκοπό τη σταθεροποίηση των συνόρων, τον εδαφικό έλεγχο εκ μέρους των επίσημων κεντρικών κυβερνήσεων, τον τερματισμό των σφαγών και την υποταγή τρομοκρατικών οργανώσεων όπως η Μπόκο Χάραμ σε μια μορφή πολιτικής κοινωνίας. Με λίγα λόγια, η Γαλλία προσπαθεί να τετραγωνίσει τον κύκλο: έχει εμπλακεί, με λιγοστές στρατιωτικές δυνάμεις, σε μια επιχείρηση τεράστιας εμβέλειας εναντίον των τζιχαντιστικών συμμοριών επιλέγοντας τη μέθοδο του πολέμου φθοράς. Για πολλούς αναλυτές, αυτή η μέθοδος είναι καταδικασμένη: χρειάζεται καλύτερη γνώση των αδυναμιών των ισλαμιστών ανταρτών και απόκριση σε ανταρτοπόλεμο, ιδιαίτερα τώρα που ο λαός του Μάλι έχει στραφεί εναντίον των Γάλλων. Η τζιχαντιστική προπαγάνδα τούς παρουσιάζει ως λαφυραγωγούς, ενώ η αντίθετη πλευρά διαδίδει φήμες ότι «οι Γάλλοι εξοπλίζουν τους τζιχαντιστές με μοτοσικλέτες». Τίποτα από αυτά δεν είναι αλήθεια: η Γαλλία εισάγει φυσικό αέριο από την Αλγερία, ουράνιο από τον Νίγηρα (η εκμετάλλευσή του έχει γίνει ασύμφορη και μάλλον θα σταματήσει), υδρογονάνθρακες και ορυκτά από τη Νιγηρία και την Αγκόλα – με λίγα λόγια, δεν έχει άμεσα οικονομικά συμφέροντα στο Σαχέλ. Το επαναλαμβάνω: συχνά, ο άμεσος συσχετισμός στρατιωτικής παρουσίας και οικονομικών συμφερόντων έχει αξία συνωμοσιολογικής θεωρίας.

Η Γαλλία δαπανά ένα δισ. ευρώ ετησίως στο Σαχέλ όπου διατηρεί δύναμη 17.000 στρατιωτών, αλλά η Επιχείρηση Barkhane που ξεκίνησε το 2014 πρέπει να θεωρηθεί φιάσκο. Η γαλλική παρουσία, παρότι αν γινόταν «σωστά» θα μπορούσε να σταθεροποιήσει την περιοχή, φαίνεται σήμερα στα μάτια πολλών –περισσότερων Ευρωπαίων παρά Αφρικανών– «νεο-αποικιακή», άρα αναμοχλεύει πάθη που δεν θα έπρεπε να αναμοχλεύει. Οι ισλαμιστικές ομάδες Τζαμάατ νυσράτ αλ-ισλάμ γουάλ-Μουσλιμίν και η Αλ-Κάιντα την εκμεταλλεύονται για να νομιμοποιήσουν τις τρομοκρατικές τους βλέψεις στην Ευρώπη. Το θεμελιώδες σφάλμα των Ευρωπαίων στην Αφρική είναι, νομίζω, το ότι δεν έχουν καταφέρει να συνάψουν διαρκείς συμμαχίες: για παράδειγμα, το 2011, ανέτρεψαν με δραματικό τρόπο το καθεστώς του Καντάφι, με τη συνεργασία του ΝΑΤΟ –το οποίο δεν ξέρει τι του γίνεται– δυσαρεστώντας τους Αφρικανούς ηγέτες και πυροδοτώντας εμφύλιο πόλεμο στη Λιβύη. Ήταν πάρα πολύ χοντρό λάθος, ανάλογης βαρύτητας με την εισβολή στο Ιράκ λίγα χρόνια νωρίτερα και την εκτέλεση του Σαντάμ Χουσεΐν. Χωρίς σχετική σταθερότητα στη Λιβύη δεν μπορεί να υπάρξει σχετική σταθερότητα στο Σαχέλ. Είναι λάθος να βλέπουμε την κατάσταση στην Αφρική ως μέρος του πολέμου κατά της τρομοκρατίας, όπως είναι λάθος να ανακοινώνουμε μεγάλες νίκες, όπως συνέβη το 2014 με τη δήθεν επιτυχημένη Επιχείρηση Serval «για την απελευθέρωση του Μάλι». Υπάρχουν δύο επιλογές: είτε οι ευρωπαϊκές δυνάμεις αποσύρονται ολοκληρωτικά από το Σαχέλ –και ό,τι ήθελε προκύψει– είτε προσπαθούν να πληρώσουν το κενό της εξουσίας με διεθνή συνεργασία και το μέγιστο δυνατό της στήριξης από αφρικανικές χώρες. Η εικόνα μοιάζει με το Αφγανιστάν και η ως τώρα αποτυχία των Γάλλων οφείλεται σε παρόμοιες αιτίες με την αποτυχία των Αμερικανών.