Η ζωή του Σταμάτη Κριμιζή και η Δύση στον 21ο αιώνα

Διάβασα προχθές το βιβλίο-συνομιλία του Σταμάτη Κριμιζή με τον Μάκη Προβατά («Όλα σε μια ζωή: Από τον Ήλιο στον Γαλαξία», εκδ. Παπαδόπουλος). Το κείμενο που ακολουθεί δεν είναι βιβλιοκριτική. Το βιβλίο διαβάζεται μονορούφι και αξίζει να διαβαστεί – από ενήλικες και παιδιά. Ο Κριμιζής έχει έναν καταπληκτικό τρόπο να μιλάει για την επιστήμη του, για το ηλιακό μας σύστημα και για το σύμπαν, ακόμη και για τη θρησκευτική πίστη και την πιθανότητα επαφής με άλλες μορφές ζωής, μεταδίδοντας έννοιες και φαινόμενα με τρόπο προσιτό και κατανοητό στον μη ειδικό. Οι σκέψεις του Κριμιζή φέρνουν στο μυαλό τη φωτισμένη παρουσία του Καρλ Σέιγκαν (τον οποίο συχνά μνημονεύει) και τα συγκινητικά ερωτήματα που αναδείχθηκαν στην τηλεοπτική σειρά της δεκαετίας του 1980 «Cosmos», και στην ταινία «Επαφή» (1997) με την Τζόντι Φόστερ.

Ειδικά η περιγραφή του ταξιδιού των δύο Voyager, που άφησαν τη Γη το 1977 και, ξεπερνώντας τις πιο φιλόδοξες προσδοκίες, βγήκαν πρόσφατα από το ηλιακό μας σύστημα και μπήκαν στον διαστρικό χώρο, προκαλεί ανατριχίλα στον αναγνώστη. Γράφει ο Μάκης Προβατάς: «Το να συζητάω με τον Σταμάτη Κριμιζή, κορυφαίο επιστήμονα στον κόσμο, για τη ζωή του και την επιστήμη του, είναι έτσι κι αλλιώς μια εκπληκτική εμπειρία. Όμως το να μου δείχνει στο προσωπικό του λάπτοπ την επαφή του με τα δύο Voyager, τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ανθρώπου μέχρι σήμερα, είναι μια εντελώς διαφορετική αίσθηση: αγγίζει τα όρια της ευλογημένης στιγμής».

Ο Κριμιζής είναι ο μόνος επιστήμονας που έχει συμμετάσχει σε αποστολές προς όλους τους πλανήτες του Ηλιακού Συστήματος και ένας εκ των κορυφαίων προσωπικοτήτων της εξερεύνησης του διαστήματος, έχοντας λάβει τις ανώτατες τιμές από τη NASA και από την παγκόσμια ακαδημαϊκή και επιστημονική κοινότητα.

Το βιβλίο καλύπτει εξίσου την ουσία της δουλειάς του Κριμιζή, το αντικείμενο των ερευνητικών αποστολών του, όσο και την πορεία της καριέρας του: το πώς ξεκίνησε από ένα σχολείο στον Βροντάδο της Χίου εκτοξεύοντας ρουκέτες, και έφτασε να στέλνει ανιχνευτικά διαστημόπλοια στον Γαλαξία· το πώς έφτασε να ηγείται του Applied Physics Laboratory στο Johns Hopkins και του πώς και γιατί κέρδισε μάχες –επιστημονικές, διοικητικές, πολιτικές– στην πορεία προς την κορυφή. 

Αυτή η δεύτερη πτυχή του βιβλίου πυροδότησε έναν ειρμό σκέψεων για το κατά πόσον είναι εφικτό η σημερινή Δύση να παράξει και να υποστηρίξει έναν νέο Κριμιζή, έναν Κριμιζή για τον 21ο αιώνα. Το «Όλα σε μια ζωή» επιδέχεται μια δεύτερη, βαθιά πολιτική, ανάγνωση – από την οπτική γωνιά των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών: των έμφυλων ρόλων, των διεθνών σχέσεων και της παγκοσμιοποίησης, των πολιτικών ιδεολογιών και της πολιτικής οικονομίας, και κυρίως των «παραδειγμάτων» (κατά τον Τόμας Κουν) σκέψης και μαζικών αξιών. 

Το φύλο (gender) είναι μια λεπτή κλωστή που διατρέχει την τροχιά της ζωής του Κριμιζή. Περιγράφει την κοινωνία του Βροντάδου ως μητριαρχική – με τους πατεράδες-ναυτικούς να λείπουν σε ταξίδια και τις μητέρες να κυβερνούν την οικογένεια και να διαμορφώνουν τους χαρακτήρες και τους ρόλους των παιδιών. Ο ρόλος της γυναίκας (της πεθεράς, της συζύγου, της γραμματέως, της αδελφής του στη Χίο) είναι μάλλον κρίσιμος παράγοντας και στην πορεία της ενήλικης ζωής του, λειτουργώντας ως ο υποστηρικτικός μηχανισμός, η υποδομή, που του επιτρέπει να αφοσιωθεί στην εργασία του: «Υπήρξα τυχερός γιατί όταν ήρθαν τα παιδιά μας βοήθησε πολύ η μητέρα της συζύγου μου, και έτσι είχα το μυαλό μου ήσυχο για να κάνω αυτά που χρειάζονταν στη δουλειά μου. Αυτό ήταν πολύ βασικό για μένα. Επιπλέον, είχα ανθρώπους και στο Johns Hopkins που με αγαπούσαν και τους αγαπούσα και θα έκαναν οτιδήποτε για να με βοηθήσουν. Ακόμα και η γραμματέας που είχα, μια εξαιρετική κυρία που δυστυχώς πέθανε πριν από δύο χρόνια, καταλάβαινε τι χρειαζόμουν και το έκανε χωρίς καν να το ζητήσω. Από την άλλη τα καλοκαίρια, που συνήθως ταξίδευα ακόμη περισσότερο, με συνέδρια, εκτοξεύσεις διαστημοπλοίων και άλλα επαγγελματικά, έφερνα τους γιους μου στην αδελφή μου εδώ στη Χίο».

Όσοι έχουν λειτουργήσει ποτέ, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα, πόσο μάλλον για μια ολόκληρη ζωή, στο κορυφαίο επίπεδο πνευματικής συγκέντρωσης και απόδοσης, αριστείας, απαιτήσεων, προσδοκιών και ανταγωνισμού – στο μόνο, δηλαδή, επίπεδο το οποίο είναι ικανό να παράξει γνώση, καινοτομία ή μακροκοινωνική αλλαγή με μαζικό αντίκτυπο και ιστορικό αποτύπωμα (χωρίς σε καμία περίπτωση αυτό  να σημαίνει ότι η συνεισφορά όλων των υπολοίπων ανθρώπων σε όλα τα άλλα μικροεπίπεδα, μέχρι αυτό του ενός σπιτιού και της μίας γειτονιάς, δεν είναι εξίσου κρίσιμη) – γνωρίζουν ότι τέτοια εργασία απαιτεί μονομανή αφοσίωση και την ύπαρξη ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος στο σπίτι. Αυτό το μοντέλο εργασίας μάλλον δεν είναι συμβατό ούτε με τους σύγχρονους έμφυλους και συζυγικούς ρόλους, ούτε με τη μετατόπιση προς μη-ιεραρχικές μορφές ομαδικής εργασίας, ούτε με την προσδοκία/απαίτηση που η σημερινή κουλτούρα δημιουργεί στο άτομο, του να είναι, δηλαδή, ταυτόχρονα τέλειος σύζυγος, γονέας, εργαζόμενος, φίλος και πολίτης. 

Ο Κριμιζής μιλάει και για το πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκε το διαστημικό πρόγραμμα: τη μάχη των δύο υπερδυνάμεων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, τον έμφυτο ρόλο του ανταγωνισμού στην ανθρώπινη φύση, και τη σημασία της ελευθερίας: «Η πραγματική γνώση έχει σαν βασική και αναγκαία προϋπόθεση την απόλυτη ελευθερία επιδίωξής της. Δεν μπορείς να φτάσεις στην πραγματική γνώση μέσα από περιορισμούς. Μιλάω για οποιουσδήποτε περιορισμούς, και πολύ περισσότερο για τους πολιτικούς και τους θρησκευτικούς. Μέσα από τους περιορισμούς, γίνεται μια εκδίωξη της γνώσης, που τελικά είναι οπισθοδρόμηση». Και πάλι εγείρεται το ερώτημα του αν τα σημερινά πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά συστήματα –τόσο στη Δύση, πόσο μάλλον στην Ανατολή– προστατεύουν την απόλυτη ελευθερία της επιστημονικής έρευνας, είτε λόγω ιδεολογικών αγκυλώσεων, είτε λόγω κόκκινων γραμμών εξαιτίας της ταυτόχρονης ανάγκης σεβασμού της ισότητας, της ποικιλομορφίας και των διαφορετικών πολιτισμών, είτε λόγω ηθικών φραγμών που τέθηκαν μετά τη συνειδητοποίηση του ότι η επιστημονική γνώση και εξέλιξη δεν συνεπάγεται αυτομάτως την κοινωνική πρόοδο και ευημερία, αλλά μπορεί να εργαλειοποιηθεί εξίσου ή και περισσότερο αποτελεσματικά από ολοκληρωτικές δυνάμεις.

Γι’ αυτό και ο Κριμιζής προτάσσει την ανάγκη ελέγχου των ανθρώπινων ενστίκτων: «Δεν είναι δυνατόν να καταργήσεις την ανθρώπινη φύση [όπως προσπάθησε ανεπιτυχώς να κάνει η Σοβιετική Ένωση], απλά, επειδή είναι ατελής, πρέπει διαρκώς να προσπαθείς να τη χαλιναγωγήσεις στην κατεύθυνση κοινωνικών σκοπών που θα βοηθήσουν το σύνολο». Αυτό όμως απαιτεί, αφενός μεν, ρυθμιστικούς μηχανισμούς που ουσιαστικά θα περιορίσουν, έστω και μερικώς, την ελευθερία του ατόμου, αφετέρου διεπιστημονικά ερμηνευτικά πλαίσια από τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες –πλαίσια φιλοσοφικά, ηθικά, αξιακά– που σίγουρα μπαίνουν στα χωράφια της πολιτικής και ίσως αγγίζουν τα όρια της μεταφυσικής. Σε ένα αποκαλυπτικό σημείο του βιβλίου, ο Κριμιζής παραδέχεται ότι θα είναι πολύ πιο εφικτό στο μέλλον να αλλάξουμε την πορεία ενός αστεροειδή στο διάστημα, από το να αλλάξουμε τη λάθος γνώμη ανθρώπων στη Γη με βάση τα επιστημονικά δεδομένα. 

Ο Κριμιζής μεγάλωσε σε μία (δυτική) κουλτούρα στην οποία έννοιες όπως αριστεία, αξιοκρατία, προκοπή, πρόοδος, επιτυχία, αναγνώριση, συνεισφορά, καθήκον, κοινό καλό, είχαν σχεδόν καθολική αποδοχή και ερμηνεία

Ακόμη, όμως, κι αν ξεπερνούσαμε τα εν μέρει εύλογα εμπόδια που θέτουν στην πορεία δημιουργίας ενός νέου Κριμιζή του 21ου αιώνα η σύγχρονη ηθική της εργασίας και οι έμφυλοι ρόλοι στη Δύση, το νέο πολιτικό, οικονομικό και διεθνές σύστημα, και η συνειδητοποίηση των ηθικών και μεταφυσικών διλημμάτων που η επιστημονική πρόοδος είτε δημιουργεί, είτε δεν επιλύει, υπάρχει και ένα τελευταίο εμπόδιο (ίσως το πιο δύσκολο): η μετατόπιση της δυτικής κουλτούρας από τις κοινοτικές βεβαιότητες του μοντερνισμού στην ψηφιακή πολυδιάσπαση και τον ατομισμό του μεταμοντερνισμού. Ο Κριμιζής μεγάλωσε σε μία εποχή και σε μία κουλτούρα στην οποία το άτομο ήταν από την αρχή υποταγμένο στο κοινωνικό σύνολο (από τα είκοσι πέντε αγόρια στην τάξη του, οι είκοσι τρεις έγιναν καπετάνιοι)· μια (δυτική) κουλτούρα στην οποία έννοιες όπως αριστεία, αξιοκρατία, προκοπή, πρόοδος, επιτυχία, αναγνώριση, συνεισφορά, καθήκον, κοινό καλό, είχαν σχεδόν καθολική αποδοχή και ερμηνεία.

Κατά μια διαβολική ειρωνεία, το καύσιμο του τόσο σπουδαίου διαστημόπλοιου της ζωής του Κριμιζή δεν ήταν η ελευθερία και ο ανταγωνισμός του εργασιακού και πνευματικού του περιβάλλοντος –αυτά ήταν τα όργανα πλοήγησης– αλλά η συγκολλητική ουσία του κοινοτισμού: όχι μόνο η δική του πίστη σε κάποιες αξίες, αλλά και η γνώση (του) ότι και η υπόλοιπη κοινωνία αναγνώριζε τις ίδιες αυτές αξίες· ότι η θυσία του είχε νόημα, και για τους άλλους – και ότι αυτοί οι άλλοι το αναγνωρίζουν.

Πόσοι επιστήμονες ή διανοητές ή πολιτικοί μπορούν να το πουν αυτό στη Δύση σήμερα;