Διαδρομές: 8 μαρτυρίες για την Ελλάδα από τη Χούντα μέχρι σήμερα

Στο βιβλίο-συλλογικό έργο «διαδρομές» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο οι οκτώ συγγραφείς, Νίκος Διακουλάκης, Σπύρος Καβουνίδης, Νίκος Κουτρέτσης, Γιάννης Μαρούκης, Γιάννης Μεϊμάρογλου, Λάμπης Ντόλκας, Βασίλης Στεφανής και Δημήτρης Ψυχογιός αφηγούνται τις εμπειρίες τους με αφετηρία τη χούντα των συνταγματαρχών, που επηρέασε καθοριστικά τη διαδρομή τους στη ζωή και την πολιτική, οδηγώντας τον καθένα σε διαφορετικό μονοπάτι, σε διαδρομές που άλλοτε συγκλίνουν και άλλοτε αποκλίνουν – ως τα σήμερα. Καθένας από τους οκτώ καταγράφει τα ίχνη που άφησε πάνω του η κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα των τελευταίων 60 σχεδόν χρόνων και αφηγείται τη δική του τροχιά μέσα σε αυτή.

Την Τετάρτη 21 Απριλίου, στις 18.00, οι «διαδρομές» παρουσιάζονται διαδικτυακά σε ζωντανή μετάδοση. Για το βιβλίο μιλούν οι Γιάννης Βούλγαρης, Μαρία Δαμανάκη, Πέτρος Ευθυμίου, Νίκος Χριστοδουλάκης και Σπύρος Καβουνίδης-εκ μέρους των συγγραφέων ενώ τη συζήτηση θα συντονίζει ο εκδότης του Επίκεντρου, Πέτρος Παπασαραντόπουλος.

Έχοντας ήδη προκαλέσει αίσθηση και συζήτηση στη δημόσια σφαίρα το νέο βιβλίο των εκδόσεων Επίκεντρο περιλαμβάνει συναρπαστικές αφηγήσεις και μαρτυρίες: καθένας από τους συγγραφείς ανατρέχει στη διαδρομή του με το δικό του στυλ, με το δικό του ύφος, από την εποχή της πρώτης πολιτικοποίησης μέχρι σήμερα. Από το ταραγμένο πολιτικό κλίμα της δεκαετίας του 1960 και τη Χούντα στην εποχή της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα.

Διαβάστε οκτώ αποσπάσματα από τα ίχνη που άφησε πάνω στους συγγραφείς η κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα των τελευταίων 60 σχεδόν χρόνων και την τροχιά του καθενός μέσα σε αυτή.

Νίκος Διακουλάκης: Η επιτυχία δεν είναι οριστική, η αποτυχία δεν είναι μοιραία

…Στο Πολυτεχνείο άρχισαν πιο δυναμικές κινητοποιήσεις και οι πρώτες αποχές. Η απάντηση της δικτατορίας ήταν ο Ν.1347/73 για διακοπή της αναβολής στράτευσης. Στις 14/2/1973 η συγκέντρωση διαμαρτυρίας μας στο προαύλιο του Πολυτεχνείου μετατράπηκε σε αντιδικτατορική εκδήλωση. Η αστυνομία εισέβαλε από τις πλαϊνές πόρτες της Τοσίτσα και της Στουρνάρη. Πανικός, κάποιος φώναξε «στην πρυτανεία»…..μερικοί βρεθήκαμε σε ένα διάδρομο από ασφαλίτες προς την πύλη της Πατησίων που έβριζαν και μας χτυπούσαν. Γλυτώσαμε τη σύλληψη με μικρομώλωπες, αλλά η ανακούφιση δεν κράτησε πολύ….. βρήκα κάτω από την πόρτα σημείωμα της στρατολογίας για διακοπή της αναβολής σπουδών και κατάταξη εντός τριών ημερών.

…Μια επίσκεψή μου στην Σοβιετική Ένωση το 1984 με Αντιπροσωπεία του Τεχνικού Επιμελητηρίου ήταν μια ακόμη επιβεβαίωση της ανάγκης για απαγκίστρωση από το σοβιετικό μοντέλο. Είχα πιστέψει στον αυτόνομο ευρωπαϊκό δρόμο προς το σοσιαλισμό με δημοκρατία και ελευθερία που έπρεπε και εμείς να ακολουθήσουμε, με την Ελλάδα πλέον, πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το ΚΚΕ εσ. ήταν το κόμμα που υπηρετούσε με συνέπεια αυτή τη στρατηγική, παρά τις αδυναμίες του. Ήμασταν περήφανοι για το προγραμματικό κείμενο «Στόχοι του Έθνους» που συμπύκνωνε τις θέσεις του ΚΚΕ εσ. για μια σύγχρονη, εθνική και ευρωπαϊκή αριστερά, μέσα στο ευρύτερο πολιτικό ρεύμα του ευρωκομουνισμού.  

…Στο τέλος της δεκαετίας ’90 αντιμετωπίσαμε θετικά τις εξελίξεις στο ΠΑΣΟΚ με τον Κώστα Σημίτη πλέον, Πρόεδρο και Πρωθυπουργό…. θεωρήσαμε ότι η εκσυγχρονιστική σοσιαλδημοκρατική του πολιτική έκανε πράξη πολλές από τις θέσεις που είχαμε ως ανανεωτική αριστερά για διαθρωτικές αλλαγές, λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών, ευρωπαϊκή πορεία και αναδείκνυε ένα τρόπο άσκησης της εξουσίας διαφορετικού ήθους και ύφους. Προχωρήσαμε στη συγκρότηση της πολιτικής κίνησης «ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ της Ανανεωτικής και Δημοκρατικής Αριστεράς και της Οικολογίας».… και δηλώσαμε την ανάγκη ανανέωσης της θητείας της κυβέρνησης Σημίτη στις εκλογές του 2000, παρά τις καθυστερήσεις και τα προβλήματα που διαπιστώναμε στην κυβερνητική πολιτική μέχρι τότε. Σε συνάντηση μας με τον Σημίτη στο Μαξίμου που έλαβε δημοσιότητα μετείχαν οι Σωτ. Βαλντέν, Νικ. Διακουλάκης, Ηλ. Ευθυμιόπουλος, Μυρσ. Ζορμπά, Στ .Ιωαννίδης, Γιαν. Καλογήρου, Γιωργ. Κοτανίδης, Νικ. Λιοναράκης, Σαρ. Λώλος, Ναπ. Μαραβέλιας, Αχ. Μητσός, Μιχ. Μοδινός, Αντρ. Παππάς, Παν. Πλαγιαννάκος, Γιαν. Τούντας, Γιαν. Τουτζιαράκης και Στ. Τσακυράκης.                

…Όμως, η καχυποψία ισχυρής μερίδας των 58 απέναντι στο ΠΑΣΟΚ, με το βάσιμο -είναι αλήθεια- επιχείρημα ότι κινδυνεύαμε να γίνουμε δορυφόροι του δυσκόλευε την κοινή πορεία (η ΔΗΜΑΡ ήταν πάλι απούσα). Η καθιέρωση σταυρού προτίμησης στις ευρωεκλογές, απόφαση που χρέωσαν κάποιοι στο ΠΑΣΟΚ που συγκυβερνούσε τότε με τη ΝΔ, ήταν η αφορμή της διάσπασης των 58, προκαλώντας έτσι το πρόωρο τέλος μιας πρωτοβουλίας που είχε γεννήσει πολλές ελπίδες. Τρεις μέρες μετά, ο Στ. Θεοδωράκης ανακοίνωσε την ίδρυση του κόμματος «Ποτάμι» στο οποίο προσχώρησε ένας αριθμός μελών των 58. Ένα άλλο μέρος των 58 και μέλη των πολιτικών κινήσεων, παρά τις επιφυλάξεις μας, συμμετείχαμε (με το ΠΑΣΟΚ με Πρόεδρο τον Β. Βενιζέλο) στην Ιδρυτική Συνδιάσκεψη της ΕΛΙΑΣ και ήμουνα μεταξύ των επτά που συνυπέγραψαν την ιδρυτική της δήλωση στον Άρειο Πάγο.

Σπύρος Καβουνίδης: Εκδρομέας του ’60

Σελίδα 42

Καλοκαίρι του ’65 άκουσα στο ραδιόφωνο την πρώτη επιστολή του (τότε) βασιλιά Κωνσταντίνου προς τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου και έγινα έξαλλος. Την επόμενη μέρα το πρωί έψαξα και βρήκα τα γραφεία της ΕΔΗΝ -Ακαδημίας και Ομήρου γωνία- και πήγα και γράφτηκα -έτσι χωρίς να ξέρω κανέναν.                        

Σελίδα 47

Σημαντικότατο ρόλο έπαιζε η μουσική, η μουσική ροκ κυρίως αλλά και άλλες όπως η μουσική του Ντύλαν και της Μπαέζ. Η Μπαέζ μάλιστα ήταν στην περιοχή του Stanford, παντρεμένη ένα διάστημα με τον David Harris, πρόεδρο των φοιτητών του Stanford, ο οποίος φυλακίστηκε ως αρνητής συνείδησης. Έτσι είχα την ευκαιρία να χαρώ την Μπαέζ τόσο να τραγουδάει για να εμψυχώσει αρνητή συνείδησης όσο και να δίνει συναυλία (με τη Μελίνα Μερκούρη) υπέρ της ελληνικής αντίστασης. Μάλιστα η συναυλία αυτή της Μπαέζ με την Μελίνα έγινε στο ανοικτό θέατρο (Greek Theater) του Berkeley και, εμάς τους «αντιστασιακούς», μας είχαν βάλει σε καρέκλες επί σκηνής πίσω από τις τραγουδίστριες -ένιωσα λίγο σαν μπουζουξού… Και αυτό που πρέπει να είναι σαφές είναι ότι το ροκ (και τα συναφή) δεν ήταν μουσική επένδυση αλλά ήταν μέρος του κινήματος αμφισβήτησης.

Σελίδα 48

Κάποτε ήλθε στην περιοχή, και μαζευτήκαμε σε ιδιωτικό χώρο ορισμένοι, ο Γ. Μυλωνάς -ο πρώην υπουργός της Ένωσης Κέντρου- ως εκπρόσωπος της Δημοκρατικής Άμυνας. Ένας ευπρεπέστατος και δημοκρατικότατος πολιτικός που εμένα, εκείνη την εποχή και με τα μυαλά που είχα τότε, μου φάνηκε νερόβραστος και μάλλον συντηρητικός. Έτσι όταν αργότερα ήλθε ο Ανδρέας Παπανδρέου και έβγαλε έναν φλογερό αντι-ιμπεριαλιστικό λόγο με κέρδισε. Απέκτησα επαφή μαζί του, γράφτηκα στο ΠΑΚ. Μάλιστα αργότερα, όταν ξανάρθε, τον φιλοξένησα σπίτι μου, του βρήκα και περίστροφα (από γνωριμία μου της μαοϊκής οργάνωσης) για να έχει ο σωματοφύλακάς του -και αρκετά χρόνια αργότερα αρχηγός της ΚΥΠ- Κώστας Τσίμας, αλλά και ο ίδιος ο Ανδρέας κάτω από το μαξιλάρι του.

Σελίδα 53

Περίπου δυο μήνες μετά τη σύλληψή μου, πάντα στην απομόνωση, έφεραν και μοιραζόμασταν το κελί, τον Νίκο Κουτρέτση του ΕΚΚΕ. Ήταν καλή παρέα, κουβεντιάζαμε και για πολιτικά και για άλλα. Επίσης παίζαμε σκάκι (!) γιατί ο Νίκος είχε στην τσέπη του αυτοσχέδιο σκάκι με λευκά τετραγωνάκια από σκισμένο χαρτί. Για μαύρα χρησιμοποιούσαμε το πάτωμα. Τα διάφορα πιόνια τα είχε φτιάξει με ξεραμένο ψωμί για τα άσπρα και ψωμί συν ένα κουκούτσι ελιάς για τα μαύρα. Τον Νίκο τον έχασα μετά και τον ξαναβρήκα, ως εκπρόσωπο του Ποταμιού, περισσότερο από σαράντα χρόνια αργότερα σε συνεδρίαση για τη δημιουργία του Κινήματος Αλλαγής.    

Νίκος Κουτρέτσης: Το μετέωρο βήμα του τυφεκιοφόρου

Αν ήσουν τότε σε θέση να δεις τους βασανιστές από κάποια απόσταση, ελευθερωμένος από την τεράστια ψυχική πίεση και τον σωματικό πόνο, θα έβλεπες ότι ήταν απλώς άνθρωποι της διπλανής πόρτας. Ρουτινιέρηδες, καριερίστες, ψευτοϊδεολόγοι. Κομπλεξικοί συνεσταλμένοι ή διεστραμμένοι. Τα πειράματα Milgram και Stanford Prison έδειξαν ότι σχεδόν οποιοσδήποτε μπορεί να γίνει βασανιστής, σαν απόρροια της εξουσίας που του δίνεται ή της προτροπής από αξιωματούχους, ή ακόμα και σε κοινωνίες όπου τα βασανιστήρια έχουν γίνει αποδεκτά σαν συνηθισμένη πρακτική. Έπεσαν στα μαλακά με τη Μεταπολίτευση, οι περισσότεροι μείνανε στην ουσία ατιμώρητοι – κάποιοι μπορεί να πέσαν κι από τα σύννεφα ακούγοντας για πρώτη φορά πως τα βασανιστήρια είναι σοβαρό ποινικό αδίκημα. Όλοι πιστεύανε ότι απλώς κάνανε τη δουλειά τους.

...

Από κάθε άποψη είχε έρθει η ώρα της πολιτικής αποσάθρωσης. Τα κόμματα και οργανώσεις της Αριστεράς έγιναν πεδίο πολιτικών συγκρούσεων, γέμισαν διαλυτικές τάσεις, γνώρισαν διασπάσεις και αφύσικες συγκολλήσεις, απελπισμένες προσπάθειες διάσωσης της τελευταίας στιγμής. Αδερφικοί φίλοι, αγωνιστές που μοιράστηκαν τα ίδια κελιά συγκρούστηκαν και μισήθηκαν μεταξύ τους, υπερασπιζόμενοι μέχρι τελευταία στιγμή τη δικιά τους εκδοχή της Ουτοπίας. Το παιχνίδι όμως ήδη είχε χαθεί αλλού.

Και πού χάνουν το παιχνίδι όλες οι αποκαλυπτικές ιδεολογίες; Στην καθημερινή πραγματικότητα. Πόσον καιρό μπορείς να αντέξεις, αντί να προσαρμόζεις τη θεωρία στην πραγματικότητα, να προσπαθείς για το ανάποδο, να αναζητάς τρόπους για να κάνεις την τρίχα τριχιά, ώστε να βαστάει πιο στέρεα την κοσμοθεωρία σου; Τι λυτρωτικά που είναι τα γέλια που σε πιάνουν, όταν αποδέχεσαι τελικά ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός!              

Γιάννης Μαρούκης: Ο ερασιτέχνης και ο επαγγελματίας επαναστάτης

Τον ρώτησα (τον Σπύρο Καβουνίδη): «Και ποιον ενδιαφέρουν οι ιστορίες μας;». Μου απάντησε: «Πρώτα απ’ όλα εμάς! Και από κει και πέρα όποιον άλλον, από συνομήλικους μας, από νεώτερους που τα έζησαν από ένα σημείο και μετά, από τα παιδιά μας και τα εγγόνια σου (για την ώρα)». Έτσι ξεπερνώντας τους αρχικούς δισταγμούς, ανακαλώ στη μνήμη την ταινία της ζωής μου, αλλά την σκηνοθετώ σήμερα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Μνήμη επιλεκτική και όχι μόνο για την οικονομία του κειμένου. Εξάλλου υπήρχε, όπως υπάρχει πάντα, άλλη μια πλευρά στην ιστορία (Paul Auster στο 4 3 2 1).Η πρόταση του Σπύρου έγινε Β.C. (Βefore Coronavirus). Ολοκληρώθηκε τις μέρες της αναγκαστικής καραντίνας, με φυσιολογικό επακόλουθό της και τον ατομικό αναστοχασμό. Είναι γραμμένες στο μεταίχμιο μεταξύ B.C. και A.C. (After Coronavirus). Με σκέψεις προερχόμενες από έναν προηγούμενο κόσμο. Όπως και να το κάνουμε, η γενιά των baby boomers στην τελευταία στροφή της ζωής της βρέθηκε προ πολλών εκπλήξεων.                  

Στις 26 Ιουλίου 1974, τρεις μέρες μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας (για το ΚΚΕ ήταν αναγκαστικός συμβιβασμός, παράδοση σκυτάλης από τη χούντα στον Κωνσταντίνο Καραμανλή και μεταμφίεση του ζυγού του, ενώ για τον Ανδρέα Παπανδρέου αλλαγή φρουράς του ΝΑΤΟ στην Ελλάδα), πέρασα την πύλη σιγοτραγουδώντας «Σαν βγω απ’ αυτή τη φυλακή κανείς δεν θα με περιμένει....» του Διονύση Σαββόπουλου. Πολλοί βέβαια με περίμεναν, η κοπέλα μου (και μέχρι σήμερα σύντροφος της ζωής μου), η μάνα μου, η αδελφή μου και ο γαμπρός μου. Σε αυτούς έτρεξα ανάμεσα στα χειροκροτήματα και τα συνθήματα.

Γιάννης Μεϊμάρογλου: Η αγωνία του Σίσυφου

Η πρώτη επίσημη αντιδικτατορική διαδήλωση έγινε με αφορμή την κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου, στις 3 Νοέμβρη του ’68. Κρατώντας με τον Αλέκο Αλαβάνο το ίδιο στεφάνι, πορευτήκαμε από τη Μητρόπολη μέχρι το Α ́ Νεκροταφείο όπου έγινε η ταφή. Συνθήματα, μαχητικότητα και πάθος. Μέχρι και «ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ ΔΥΟ ΦΟΡΕΣ» τολμήσαμε να φωνάξουμε. Κάποια στιγμή, προς το τέλος, φρόντισα να φύγω τρέχοντας ώστε να προλάβω να είμαι έγκαιρα στη Ν. Φιλαδέλφεια, όπως έκανα κάθε Κυριακή που η ΑΕΚ έπαιζε «μέσα». Στο σπίτι γύρισα το βραδάκι και φρόντισα να καθησυχάσω την αλαφιασμένη μάνα μου που όλο και κάτι είχε ψυλλιαστεί για την κηδεία. «Ομαδάρα, μάνα. Πέντε του ρίξαμε του Βόλου»

Από το κεφάλαιο «ΤΙΜΗΜΕΝΟ ΚΚΕ»

Μια άλλη χαρακτηριστική ανάμνηση από τον Ασπρόπυργο είναι από τη πρώτη μου εξόρμηση Ριζοσπάστη. Βγήκαμε συνεργείο με τον προηγούμενο γραμματέα για να με συστήσει στο χωριό, όπως μου είπε. Στο πρώτο σπίτι ο Κιτσονάκος έμεινε στην αυλόπορτα και χτύπησα μόνος μου την πόρτα του σπιτιού. «Καλημέρα, σας έφερα τον Ριζοσπάστη». Μισάνοιξε, και μια, μάλλον ενοχλημένη, μορφή μου απάντησε: «Δεν διαβάζουμε Ριζοσπάστη». Άμεση η παρέμβαση από πίσω μου: «Πάρε έναν μωρέ από τον καινούργιο γραμματέα, να ’χεις ήσυχο το κεφάλι σου». «Εσύ ’σαι, Κιτσονάκο; Φέρε μου έναν, αγόρι μου».

Από το κεφάλαιο «Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ»

Εκεί καταλάβαμε ότι το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα του Σημίτη θα έμπαινε στον πάγο, αν δεν ξηλωνόταν κιόλας. Ο κίνδυνος ο Καραμανλής να οικειοποιηθεί και να παραποιήσει την έννοια της μεταρρύθμισης μας κινητοποίησε άμεσα. Προχωρήσαμε με τον Νίκο Μπίστη και τον εξαιρετικό σύντροφό μας Στέφανο Μανίκα –που τόσο γρήγορα μας άφησε– στην έκδοση της Μεταρρύθμισης. Συγκροτήθηκε η Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού με μερικούς από τους πιο αξιόλογους ανθρώπους του χώρου μας και συνεδρίαζε τακτικά, χαράσσοντας την πολιτική της κατεύθυνση. Ήταν πραγματική τιμή για μένα η συμμετοχή τους και η συνεργασία μας. Τους ευχαριστώ, τον καθέναν ξεχωριστά, για τη σημαντική συμβολή τους.

Τον Οκτώβρη του ’13 πήρα μέρος στην «πρωτοβουλία των 58» για την ανασυγκρότηση της κεντροαριστεράς, με τη συμμετοχή κομμάτων, κινήσεων και προσωπικοτήτων του χώρου. Η θετική ανταπόκριση τόσο από τους κεντροαριστερούς και προοδευτικούς ανθρώπους όσο και από τις πολιτικές δυνάμεις του χώρου, με εξαίρεση τη ΔΗΜΑΡ, δημιούργησε μετά από πολύ καιρό μια ενθουσιώδη ατμόσφαιρα. Η κεντρική εκδήλωση των 58 στο θέατρο «Ακροπόλ» ήταν πρωτοφανής σε όγκο και παλμό. Ο επικεφαλής της κίνησης, καθηγητής Γιάννης Βούλγαρης, έδωσε στην ομιλία του το καθαρό στίγμα του χαρακτήρα, των ορίων και των στόχων του εγχειρήματος.

Λάμπης Ντόλκας: Ἡ Ἰθάκη σ’ ἔδωσε τ’ ὡραῖο ταξίδι

Σελίδες 158-159

Κατεβήκαμε στα περίπτερα της Πανεπιστημίου και αγοράσαμε βερνίκια παπουτσιών και βαμβάκι για να γράψουμε συνθήματα (κυρίως «114» και «Δημοκρατία»), αρχίζοντας από το τοιχαλάκι που βρίσκεται στην Πανεπιστημίου μπροστά από την Ακαδημία. Αισθάνθηκα μεγάλη ικανοποίηση την επόμενη ημέρα, όταν το σύνθημά μας ήταν πρωτοσέλιδο στο φύλο της Αθηναϊκής. Γνωρίζαμε ότι το κοινοβουλευτικό πολίτευμα δοκιμάζεται, αλλά παραμέναμε ρομαντικοί και αισιόδοξοι ότι η μεγάλη πλειοψηφία της ΕΚ στη Βουλή δεν θα επέτρεπε την εκτροπή. Κατά τις 11.00 το βράδυ βρεθήκαμε πάλι στο περίπτερο της Πανεπιστημίου για εφοδιασμό, όταν μπροστά από το κτήριο της Αρχαιολογικής Εταιρίας σταμάτησε μία υπουργική Μερσεντές και κατέβηκε ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης. Επισκεπτόταν τα γραφεία της εφημερίδας Ελευθερία για να συναντήσει τον φίλο του Πάνο Κόκκα, προφανώς για να συζητήσουν το κύριο άρθρο του φύλλου της επομένης. Πλησιάσαμε και φωνάξαμε «Υπουργέ με τον Πρόεδρο». Μας κοίταξε με το αγέρωχο ύφος του και απάντησε ειρωνικά «και με τον Ανδρέα;» για να μας κόψει τα πόδια και να καταλάβουμε ότι το ρήγμα είναι πολύ βαθύ.

Σελίδα 164

Έφυγα με το φεριμπότ που συνέδεε την Ιτέα με το Αίγιο και ανέβηκα στα Καλάβρυτα με τον οδοντωτό. Η θεία με δέχθηκε με χαρά και μεγάλη έκπληξη, αφού δεν είχε καμία ειδοποίηση για την επίσκεψή μου. Φάγαμε, αστειευτήκαμε και μου έστρωσε να κοιμηθώ στο σαλόνι του μικρού σπιτιού. Στις 6.00 το πρωί, μας ξύπνησαν τα χτυπήματα της πόρτας από τη Χωροφυλακή. Η Αστυνομία με είχε αναζητήσει στις 2.00 τη νύχτα στην Αθήνα ρωτώντας πιεστικά τους γονείς μου πού βρισκόμουν. Όταν έμαθαν λεπτομέρειες για το ταξίδι μου, έστειλαν σήμα στη Χωροφυλακή, η οποία οργάνωσε έφοδο και στα δύο πιθανά σπίτια σε Καλάβρυτα και Τρίπολη. Έμεινα λίγες ώρες σε πρόχειρο κρατητήριο με χωμάτινο δάπεδο. Άκουγα τρεις χωροφύλακες να διαπληκτίζονται για το ποιος θα έπαιρνε την εντολή να με συνοδεύσει στην Αθήνα. Θα ήταν ευχάριστο ταξίδι γι’ αυτόν, με οδοιπορικά και αμοιβή εκτός έδρας. Μπήκα στο λεωφορείο της γραμμής, κάθισα στο παράθυρο, ευτυχώς χωρίς χειροπέδες, και ο χωροφύλακας δίπλα μου. Όλοι οι συνεπιβάτες καταλάβαιναν τι συνέβαινε αποφεύγοντας οποιαδήποτε έκφραση συμπάθειας ή αντιπάθειας. Δεν παραξενεύτηκα, γιατί αυτή ήταν τότε η τυπική συμπεριφορά των συμπατριωτών μας.         

Σελίδα 170

Η δίκη έγινε τον Ιούνιο του 1968 στο κτήριο του στρατοδικείου επί της οδού Ακαδημίας και Ζαλοκώστα, εκεί που είναι σήμερα το ΕΒΕΑ. Είχε μεγάλη δημοσιότητα για πολλούς λόγους. Οι πολίτες κατηγορούμενοι ανήκαμε στον κεντρώο χώρο, στο εδώλιο βρίσκονταν επίσης στελέχη του Πολεμικού Ναυτικού, ενώ είχαν αρχίσει συζητήσεις για αποβολή της Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Η υπεράσπιση ήταν εξαιρετική και όπως πάντα εθελοντική με Γ. Μαγκάκη, Ε. Γιαννόπουλο, Χρ. Αργυρόπουλο κ.ά. Κάτω από τα έδρανα των δικαστών και δίπλα από τη θέση του Βασιλικού Επιτρόπου καθόταν σε όλη τη διαδικασία ακίνητος και ανέκφραστος ο αντιστράτηγος Φαίδων Γκιζίκης, Διοικητής τότε της Στρατιωτικής Διοίκησης Αθηνών ΣΔΑ. Ως μάρτυρες υπεράσπισής μου κατέθεσαν ο Θόδωρος Μπεχράκης και ο Νίκος Μανίκας, οι οποίοι, μέχρι την 21η Απριλίου του ’67 ήταν υπεύθυνοι της Νεολαίας της ΕΡΕ στο Πολυτεχνείο, και προκάλεσαν εμφανέστατο εκνευρισμό στους ένστολους στρατοδίκες. Οι απολογίες κυρίως των Νοταρά, Πολίτη, Μαυροβουνιώτη ήταν μια ισχυρή καταγγελία για τα βασανιστήρια στο πλοίο «Έλλη» που την άλλη ημέρα πήρε τεράστια δημοσιότητα σε πολλές χώρες, με αποτέλεσμα περαιτέρω απομόνωση του καθεστώτος  στη διεθνή κοινή γνώμη.

Βασίλης Στεφανής: Amarcord

Σελίδες 195-196

Μας μάζεψαν, καμιά δωδεκαριά αν θυμάμαι καλά, και μας πήγαν στο φοιτητικό της Μπουμπουλίνας. Πρώτη επαφή με τα «καλόπαιδα» Καραπαναγιώτη και Γκραβαρίτη. Άκουσα το κήρυγμα Καραπαναγιώτη για τους κακούς κομμουνιστές που παρασύρουν καλά παιδιά σαν και μένα, με ρώτησε αν θεωρούσα τους Βούλγαρους αδελφούς μου και άλλα τέτοια ευτράπελα. Ο Γκραβαρίτης θεωρούσε όλους τους φοιτητές του Πολυτεχνείου «αλήτες» και έτσι έφαγα τις σφαλιάρες μου στο ξεκούδουνο για ένα πανό που έγραφε επάνω τη λέξη «Δημοκρατία».

Πίστεψα τότε ότι η άσκηση βίας ήταν επάγγελμα, με εργοδότη και εργαζόμενο, και ότι αυτά τα «παλληκάρια» το διασκέδαζαν ως «καλοί επαγγελματίες», ξεφτιλίζοντας και μειώνοντας τις προσωπικότητες φοιτητών του Πολυτεχνείου, διακεκριμένων αριστούχων μαθητών της εποχής. Και στο ραδιόφωνο ακουγόταν ο «ουγγρικής παιδείας και ιδεολογίας» Γεώργιος Γεωργαλάς να θεμελιώνει ιδεολογικά την «εθνοσωτήρια επανάσταση».

Δεύτερο και τρίτο έτος η χούντα ανακοινώνει έργα, Holiday Inn στο κληροδότημα Ριζάρη, κατεδάφιση διατηρητέων στην Αθήνα, πλήρη διάλυση του πολεοδομικού ιστού της πόλης. Και εμείς προσπαθούσαμε να αντισταθούμε, ζευγαράκια στου Πεδίου Άρεως τα παγκάκια για ξεκάρφωμα, συζητούσαμε μορφές δράσης και μπουάτ, πολύ μπουάτ. Ταβάνια, Τετράδιο και δώστου «τέσσερις στρατηγοί κινάν και παν…» που παν λέει η λογοκρισία, ρίξε μια απαγόρευση του Ελύτη (Μπρέχτ). Beatles «I saw a film today, oh boy The English army has just won the war», ρίξε μια απαγόρευση στους μακρυμάλληδες. Τι μας έμενε από τα νιάτα μας; «μια αγάπη για το καλοκαίρι» άντε και «άσπρα καράβια τα όνειρά μας..», μια εκδρομή με τη Σχολή Καλών Τεχνών στο Μόλυβο με το Νίκο και τη Σοφία, άλλη μια στα Πίτσα Κορινθίας, μια τελευταία στη Σκιάθο.

Ο κόσμος έβραζε με Μάη του ’68, Γουντστοκ, Γιαν Πάλαχ, Σογιού, Σέρον Τέιτ και εμείς «αποφασίζομεν και διατάσσομεν», όλοι στο «γύψο» με μια χορωδία στο Πολυτεχνείο που μας εξασφάλιζε νυχτερινή ασυλία ή μαθήματα Γερμανικών στον Κιζερίνσκυ με τη Frau Licht Θεανώ, τον Herr Pfeifer Γιάννη και τη Δανάη. Κανένας δεν μπορεί να αντιληφθεί το δώρο της ελεύθερης έκφρασης και επικοινωνίας αν δεν το στερηθεί, ειδικά στην ηλικία της αμφισβήτησης.          

Σελίδα 68

Το ’73 επισκέφτηκε τη Νέα Υόρκη ο Ανδρέας. Του  οργανώσαμε εκδήλωση για να μιλήσει, στο NYU. Είχαμε την ευκαιρία να κουβεντιάσουμε μαζί του, γεμάτοι αγωνία για αυτά που συνέβαιναν στην πατρίδα αλλά και περιέργεια για το όραμα του. Όλοι είχαμε διαβάσει το εντυπωσιακό βιογραφικό του, αλλά οι περισσότεροι είχαν φυλλομετρήσει και τον «Πατερναλιστικό Καπιταλισμό» (Paternalistic Capitalism) που αποτελούσε και το βασικό ιδεολογικό θεμέλιο της οικονομικής του θεωρίας. Είχε καλές σχέσεις με την αμερικανική Academia όπως αποδεικνύεται και από τις αναφορές του καθηγητή Howard Ross του Baruch College στην κατάθεση του το ‘68 στην υποεπιτροπή Antitrust and Monopoly της Γερουσίας σχετικά με το τραπεζικό σύστημα στην Ελλάδα και τις δραστηριότητες του Τομ Πάπας. Ο Αντρέας ήταν «γητευτής», μπορούσε με ευκολία να μεταφέρει τους ακροατές του σε ένα ονειρικό σοσιαλιστικό παράδεισο όπου τα πάντα θα δούλευαν υπέρ της συλλογικότητας με «ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια». Ακούγοντας τον δεν μπορούσα να μην σκεφτώ ότι ένα από τα βασικά άλλοθι της χούντας ήταν ο «κομμουνιστής» Παπανδρέου που απειλούσε με κατάληψη της εξουσία. Βέβαια, το άλλοθι ξεφτιλίστηκε όταν το Γενάρη του ’68 ο Τζον Κένεθ Γκαλμπραίηθ ήρθε και τον πήρε μέσα από τα χέρια τους.

…και οι Αμερικανοί απολάμβαναν το τέλος της εμπλοκής τους με έμψυχο υλικό στο Βιετνάμ, αδιαφορώντας αν χυνόταν και δικό τους αίμα ακόμη στη Καμπότζη και στο Λάος, όπου «μεταλαμπάδευαν» τα πλεονεκτήματα της δυτικής δημοκρατίας. Και οι τρεις χώρες πήδηξαν στο κομμουνιστικό στρατόπεδο. Στο Greenwich Village στην οδό MacDougal ο Bob Dylan μας χάριζε αξέχαστες βραδιές τραγουδώντας «Blowin’ in the wind» και «This land is your land» όπου ο καθένας τα ερμήνευε όπως ήθελε και μελαγχολούσε με τον δικό του τρόπο.          

Δημήτρης Κ. Ψυχογιός: Per l’ amore della libertà, del sapere e delle donne

1ο Απόσπασμα

Το ακαδημαϊκό έτος 1969-1970 ήταν το τελευταίο των σπουδών μου στο Φυσικό Τμήμα και το πρώτο έτος της πεντάχρονης (1969-1974) στρατιωτικής θητείας μου –εμπόλεμης θητείας, στο «αντάρτικο πόλεων», που την επιχορηγούσαν υποτροφίες ελληνικές και γαλλικές. Στο Παρίσι, ήσαν πολύ διαφορετικά τα πράγματα σε σχέση με την Αθήνα, δεν αρκούσαν οι «δυναμικές ενέργειες», υπήρχε πλειοδοσία επαναστατικότητας: βόμβες έβαζαν οι κεντρώοι μικροαστοί, οι επαναστάτες έκαναν ένοπλο αγώνα, άρα αυτό έπρεπε να κάνω και εγώ. Ήμουν πολεμιστής: έλαβα πολιτικό άσυλο, κινδύνευα, μετέφερα εκρηκτικά και όπλα, μου έστηναν παγίδες μυστικές υπηρεσίες, η ελληνική πρεσβεία προσπαθούσε να με διώξει από τη Fondation Hellenique, το «ελληνικό σπίτι» της Διεθνούς Πανεπιστημιούπολης του Παρισιού – τα ίδια πάνω κάτω έκαναν και οι άλλοι σύντροφοι στο Παρίσι, τη Ρώμη, τη Φρανκφούρτη, τη Στουτγάρδη, τη Ζυρίχη, την Κοπεγχάγη.

Εγώ όμως επιπλέον υπέφερα για τους συντρόφους που είχαν πιαστεί, βασανίστηκαν, φυλακίστηκαν στην Αθήνα. Ήταν δυνατόν να συνεχίσω να κάνω διδακτορικό, και μάλιστα στην πολυτελή και εξώκοσμη θεωρητική φυσική, όταν οι σύντροφοι, ιδιαίτερα ο παιδικός φίλος Γιώργος Σαγιάς, είχαν βασανιστεί και καταδικαστεί σε βαριέςποινές φυλάκισης; Για μένα ο κόσμος άλλαξε όταν –παραβαίνοντας κάθε κανόνα συνωμοτικότητας μετά από τρεις-τέσσερις ημέρες αγωνιώδους αναμονής του σήματος που θα δήλωνε «πέτυχε η ενέργεια»– τηλεφώνησα στο σπίτι του. Ο κυρ-Σίμος, ο πατέρας του, βαθιά χωμένος στο ΚΚΕ κατά τη δεκαετία του ’40, «Παιδί μου, τον Γιώργο δεν θα τον ξαναδείς», μου απάντησε, όταν τον ζήτησα. Κατέρρευσα, έβαλα τα κλάματα, σπάραζα. Ήμουν ένοχος: εγώ στο Παρίσι ελεύθερος και ωραίος, ο Γιώργος και οι δύο Νίκοι και ο Τόλης στα χέρια των βασανιστών. Πώς να δουλέψεις για το διδακτορικό στη θεωρητική φυσική που ονειρευόσουν να κάνεις, όταν στο στρατοδικείο τούς ρίχνουν κατακέφαλα πολύχρονες φυλακίσεις εξαφανίζοντας από τους φίλους σου τη δυνατότητα για σπουδές, επαγγελματικές προοπτικές, προσωπική ελευθερία, αγάπες και έρωτες; Δεν μένει τίποτα άλλο παρά ο απελπισμένος αγώνας – η φυγή προς τα μπρος που δεν οδηγεί πουθενά, αλλά δεν το ξέρεις ακόμη.  

        

2ο απόσπασμα

Κατά την περίοδο της μνημονιακής-αντιμνημονιακής κρίσης, για πρώτη φορά στη ζωή μου τρόμαξα από την πολιτική όσο και την εποχή που βάζαμε βόμβες – ένιωσα την αγριότητα της αντιπαράθεσης, το μίσος που κυριαρχούσε, τη βία που καλλιεργούσαν και καθοδηγούσαν οι πολιτικοί και ήταν έτοιμη να ξεσπάσει κάθε στιγμή.

Άρα το να είσαι υποψήφιος βουλευτής απαιτούσε τόλμη καιγενναιότητα γιατί η βία εναντίον σου μπορούσε να εκδηλωθεί οποιαδήποτε στιγμή – αυτό γνωρίζουν σαν πολιτική όσοι πράττουν και δεν είναι κλεισμένοι στον χρυσελεφάντινο πύργο του sapere.

Το απαισιόδοξο και στενόχωρο συμπέρασμά μου, μέσα απότον φακό των ετών της δεκαετούς κρίσης, είναι πως αν δεν είσαι επαγγελματίας διατεθειμένος να ασκήσεις βία, αλλά και να οδηγήσεις τη χώρα στη χρεοκοπία δανειζόμενος, προκειμένου να κατακτήσεις/διατηρήσεις την εξουσία, καλό είναι να μείνεις μακριά από την πολιτική.