Από το ελληνικό #MeToo στο ελληνικό QAnon

Τις τελευταίες μέρες παρακολουθούμε και, ηθελημένα ή άθελά μας, οι περισσότεροι συμμετέχουμε σε δύο κοινωνικά φαινόμενα: στον εκφυλισμό του κινήματος #MeToo (του κινήματος κατά της σεξουαλικής κακοποίησης) και στη δημιουργία μιας ελληνικής εκδοχής του QAnon: ενός αντιδραστικού κινήματος - θεωρίας συνωμοσίας κατά των ελίτ.

Ήταν απολύτως δεδομένο ότι και τα δύο πράγματα θα συνέβαιναν κάποια στιγμή. Ήταν δεδομένο ότι το #MeToo θα κάνει τον κύκλο του: η μαρτυρία που σπάει την ομερτά και το φράγμα∙ ο καταιγισμός καταγγελιών∙ η προσήλωση της κοινωνίας και των ΜΜΕ στο θέμα∙ ο ηθικός πανικός∙ η βίαιη αλλαγή της ισορροπίας ισχύος από τους εν δυνάμει θύτες στα εν δυνάμει θύματα∙ η σταδιακή αλλαγή των ηθικών κανόνων της κοινωνίας, ειδικά ως προς τους ρόλους και την ισότητα των φύλων∙ και ο εκφυλισμός μέσω της εκμετάλλευσης του κινήματος και του δημόσιου ενδιαφέροντος από κάποιους για να προβάλλουν τους εαυτούς τους, να πάρουν εκδίκηση, να προωθήσουν τα συμφέροντα τους ή μια συγκεκριμένη ατζέντα, όπως και μέσω του σκανδαλοθηρικού ενδιαφέροντος για την ιδιωτική ζωή ή το παρασκήνιο καταγγελιών και εγκλημάτων.

Τα ίδια ακριβώς έγιναν και στις ΗΠΑ αλλά και στη Βρετανία. Πολλά άλλαξαν προς το καλύτερο: θύματα βρήκαν τη δύναμη, το μέσο και την υποστήριξη για να μοιραστούν και να μιλήσουν∙ εγκλήματα εξιχνιάστηκαν∙ η κοινωνία αναθεώρησε τη στάση της ως προς τον ρόλο των γυναικών∙ διαδικασίες προστασίας και συμπεριληπτικότητας εντάχθηκαν στην πολιτική επιχειρήσεων και οργανισμών∙ μυαλά και αντιλήψεις άλλαξαν∙ μια νέα ισορροπία βρέθηκε και το κίνημα σταδιακά βγήκε από την επικαιρότητα. Η ουσία τώρα είναι ότι όλοι μας, όχι μόνο οι κατά συρροή θύτες, αντιμετωπίζουμε διαφορετικά το σώμα και τη συναίνεση των άλλων.

Στην πορεία βέβαια κάηκαν και τα χλωρά μαζί με τα ξερά: καριέρες και υπολήψεις αθώων ανθρώπων καταστράφηκαν ανεπιστρεπτί∙ νέες ηθικές νόρμες του σήμερα εφαρμόστηκαν στο χτες και στο προχτές με τρόπο αναδρομικό, αναχρονιστικό και ανιστόρητο∙ ύποπτοι και δράστες σεξουαλικών πράξεων αντιμετωπίστηκαν με τρόπο δυσανάλογο των όποιων εγκλημάτων – ρίχτηκαν σε μια πρωτοφανή πυρά, χάνοντας την ελάχιστη αξιοπρέπεια και κοινωνική ύπαρξη την οποία απαιτούν και το κράτος δικαίου και ο πολιτισμός μας. Και μέσα απ’ όλα αυτά αποφύγαμε να κοιτάξουμε στον καθρέφτη και να αντιμετωπίσουμε το πραγματικό, βαθύτερο πρόβλημα που είναι ο κύκλος της ταπείνωσης και της βίας που περνάει από γενιά σε γενιά, από θύτη/θύμα σε θύμα/θύτη.

Ήταν λοιπόν σίγουρο ότι το φαινόμενο αυτό θα κάνει τον κύκλο του και στην Ελλάδα. Απλώς εδώ όλα έγιναν πάρα πολύ γρήγορα και ίσως πηδήξαμε μερικά βήματα: πήγαμε κατευθείαν από τη ρωγμή της πρώτης καταγγελίας στον εκφυλισμό, το κουτσομπολιό και την προσωποποίηση ενός φαινομένου το οποίο είναι απολύτως κοινωνικό, χωρίς να αφομοιώσουμε πλήρως τα μαθήματα και τις αλλαγές αυτής της ιστορίας. Με το να εξατομικεύουμε το φαινόμενο αποτυγχάνουμε να αντιμετωπίσουμε τη ρίζα του, ενώ ταυτόχρονα αφαιρούμε από τους εμπλεκόμενους την ανθρώπινη ιδιότητα και τους μετατρέπουμε σε αντικείμενα μιας (ανα)παράστασης.

Έχω εξηγήσει αλλού («Ηθικός Πανικός» και «Ο Νόμος του Θύματος» στο: «Ανταποκρίσεις από τον 21ο αιώνα», εκδ. Παπαδόπουλος, 2020) τους λόγους για τους οποίους δημιουργείται ηθικός πανικός και ασύμμετρη αυστηρότητα σε περιπτώσεις σεξουαλικών σκανδάλων, ειδικά όσων αφορούν παιδιά ή νέους: τα σεξουαλικά σκάνδαλα είναι εξατομικευμένα (άρα συμβαίνουν σε μια κλίμακα που μπορούμε να διαχειριστούμε νοητικά, ενώ μας επιτρέπουν να αποστασιοποιηθούμε από τους φερόμενους δράστες), μας φέρνουν κοντά (οι αναπαραστάσεις των ΜΜΕ για το έγκλημα και την τιμωρία λειτουργούν ως συγκολλητική ουσία για την κοινότητα), συνδέονται με τη νεότητα (που συμβολίζει την αγνότητα, αλλά και την αντίληψη που έχουμε ειδικά στην Ελλάδα για τα παιδιά και τους εφήβους ως «μη άτομα», ως άβουλα κτήματα των γονιών τους), συνδέονται με τη διαχείριση της σωματικής ηδονής (άρα δημιουργούν συναισθήματα φθόνου) και με την αυτοδιάθεση του σώματος, δηλαδή με την ατομική συναίνεση, που είναι η θεμελιώδης αρχή στην ύστερη νεωτερικότητα.

Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης δημιούργησαν το κατάλληλο περιβάλλον για το κίνημα #MeToo. Σε αντίθεση με τα φίλτρα ελέγχου και τους gatekeepers των παλιών, συγκεντρωτικών συστημάτων μαζικής ενημέρωσης, έδωσαν στον οποιονδήποτε την ευκαιρία και το δικαίωμα να βγει και να μοιραστεί την ιστορία του ή να αναπαράγει και να σχολιάσει δημοσίως τις αναρτήσεις και τις υποθέσεις άλλων. Άλλωστε τα ΜΚΔ έχτισαν το επιχειρηματικό τους μοντέλο ακριβώς σε αυτή την έμφυτη, πρωτογενή ανάγκη των ανθρώπων να μιμούνται τους άλλους: αυτή είναι η μήτρα των memes, των viral αναρτήσεων και της χρήσης των hashtags. Νέες μορφές συλλογικότητας, κοινωνικοποίησης και του ανήκειν για μια νέα εποχή, χωρίς συλλογικούς θεσμούς, πολιτικά κόμματα, συνδικάτα, ή τοπικές ομάδες στη γειτονιά.

(Λίγους μήνες πριν την εμφάνιση του #MeToo, σε συνεργασία με δύο συναδέλφους κάναμε την πρώτη ανάλυση –με τα εργαλεία της πολιτικής επιστήμης και της κοινωνιολογίας– αναρτήσεων στο Instagram με αφορμή κάποιες προεδρικές εκλογές στη Ρουμανία. Παρατηρώντας πολλούς χρήστες να αναρτούν παρόμοιες φωτογραφίες του ψηφοδελτίου τους, όπως ετοιμάζονταν να το ρίξουν στην κάλπη, είχαμε διαπιστώσει την ανάγκη των χρηστών να δείξουν έμπρακτα ότι και αυτοί «είναι εκεί» ή συμμετέχουν σε κάτι που συμβαίνει, και είχαμε χρησιμοποιήσει την έκφραση “Me Too movement” χωρίς φυσικά να μπορούμε να φανταστούμε τη σημασία που αυτή η έκφραση θα λάμβανε λίγο καιρό μετά).

Ήταν εξίσου σίγουρο ότι ο εκφυλισμός του «εκδημοκρατισμού» που υποτίθεται ότι θα έφερναν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και η απελευθέρωση της ενημέρωσης μέσω του διαδικτύου, που καλλιέργησε τις συνθήκες για την εμφάνιση του QAnon στην Αμερική, θα συνέβαινε και εδώ. Βέβαια στην Ελλάδα δεν είχαμε ποτέ έλλειψη θεωριών συνωμοσίας – άλλωστε πολλοί ερμηνεύουν τις τύχες της χώρας μέσα από αυτές. Ωστόσο, το QAnon δεν είναι μια ακόμη θεωρία συνωμοσίας. Είναι μια μετα-θεωρία που λειτουργεί σαν ομπρέλα για διαφορετικές θεωρίες, από τον ρόλο του Μπιλ Γκέιτς, του Τομ Χανκς (!), της Χίλαρυ Κλίντον και του Τζορτζ Σόρος ως ηγέτες δικτύου παιδεραστίας, μέχρι τους ψεκασμούς, τα εμβόλια, τις μάσκες, τις κεραίες 5G κ.ο.κ. Η ουσία της κάθε επιμέρους θεωρίας δεν έχει τόσο σημασία, όσο η δημιουργία ενός Αποκαλυπτικού αφηγήματος εναντίον των πολιτικών, κοινωνικών και επιχειρηματικών ελίτ.

Ποτέ κανείς δεν βγήκε μακροπρόθεσμα κερδισμένος από κινήματα που βασίζονται στο ψέμα και τον διχασμό∙ η δε όποια «επανάσταση» είναι βέβαιο ότι θα φάει και τα παιδιά της

Με τον ίδιο τρόπο τώρα βλέπουμε το ελληνικό #MeToo να μετατρέπεται στον σπόρο του ελληνικού #QAnon, το οποίο αρχίζει να συγκεντρώνει μέσα του σαν σίφουνας όλα τα άσχετα μεταξύ τους fakenews –για τις ΜΚΟ και τα ασυνόδευτα ανήλικα και συγκεκριμένα πολιτικά πρόσωπα– με μια πουριτανική, νεοβικτωριανή ηθικολογία για όσους εμπλέκονται σε σεξουαλικά σκάνδαλα, σε ένα ενιαίο, συνεκτικό αφήγημα και ταυτόχρονα ένα σουρεαλιστικό συνονθύλευμα, το οποίο αν δεν ήταν πραγματικά και βαθιά ζημιογόνο για τον δημόσιο διάλογο και για την υπόληψη, την κοινωνική υπόσταση και την ψυχική υγεία όσων άθελά τους εμπλέκονται, θα ήταν αστείο. Δεν είναι όμως αστείο.

Ασχέτως του αν αυτή η προσπάθεια θα πετύχει ή όχι, δυστυχώς υπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία στο άμεσο μέλλον ενός εφιαλτικού κινήματος το οποίο, αν διαδοθεί θα θέσει σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή. Αυτό θα γίνει αν διαφορετικές διαιρετικές τομές –γεωγραφικές, θρησκευτικές, ταξικές, πολιτισμικές και πολιτικές– αρχίσουν να ευθυγραμμίζονται και δημιουργηθεί ένας πόλος με διακριτή ταυτότητα, με τα δικά της κανάλια επικοινωνίας, που θα ζει στο δικό της σύμπαν «εναλλακτικών γεγονότων», ενδεχομένως με την υποστήριξη συγκεκριμένων ΜΜΕ και με την εκπροσώπηση από συγκεκριμένους πολιτικούς ηγέτες και περσόνες των ΜΚΔ. Αυτή η εξέλιξη πρέπει να αποφευχθεί πάση θυσία. Αποτελεί υπαρξιακό κίνδυνο για τη δημοκρατία και την εθνική ασφάλεια. Όσοι δε νομίζουν ότι μπορούν να καβαλήσουν και να εργαλειοποιήσουν αυτό το κίνημα για δικό τους όφελος είναι γελασμένοι: ποτέ κανείς δεν βγήκε μακροπρόθεσμα κερδισμένος από κινήματα που βασίζονται στο ψέμα και τον διχασμό∙ η δε όποια «επανάσταση» είναι βέβαιο ότι θα φάει και τα παιδιά της.

Πριν λίγες μέρες, η Χίλαρυ Κλίντον μοιράστηκε στη σελίδα της στο Facebook τα αποτελέσματα μιας έρευνας σύμφωνα με την οποία τα δύο τρίτα των Αμερικανών εγκρίνουν τους χειρισμούς του Προέδρου Μπάιντεν για την πανδημία με την επιφώνηση «Ενότητα!» (Unity!). Είναι τραγική ειρωνία και σημάδι των καιρών ότι το ένα τρίτο της αμερικανικής κοινωνίας (το ίδιο τρίτο που υποστηρίζει τον Τραμπ και θεωρίες όπως το QAnon) είναι πλέον σε τέτοιο βαθμό «ξεγραμμένο» από το πολιτικό σύστημα ώστε να θεωρείται ως ύψιστη εθνική ενότητα η συναίνεση των δύο τρίτων σε μια στιγμή πανδημίας και εθνικής καταστροφής (να θυμίσουμε ότι τα αντίστοιχα ποσοστά για τον Τζορζ Μπους μετά την 11η Σεπτεμβρίου ήταν 90-92%).