Η αόρατη απειλή για την επιβίωση της Δύσης

[Η τριλογία του διχασμού: Μέρος 3ο. Διαβάστε το 1ο μέρος εδώ και το 2ο εδώ.]

Πριν από λίγους μήνες έκανα μια διαφημιστική καμπάνια στο Facebook την προώθηση της Αποτροπής* – του ντοκιμαντέρ μας για το ΝΑΤΟ και την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Ο σκοπός της ταινίας εξαρχής ήταν να κεντρίσει το ενδιαφέρον ενός ευρύτερου κοινού από αυτό που συνήθως παρακολουθεί ιστορικά ή πολιτικά ντοκιμαντέρ. 

Χρησιμοποιώντας τα εργαλεία του Facebook που σου επιτρέπουν να στοχεύσεις τις διαφημίσεις σου ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, τα ενδιαφέροντα, τις καταναλωτικές συνήθειες και τον τόπο του χρήστη, επικεντρωθήκαμε σε δημογραφικές ομάδες πέραν των μεγάλων αστικών κέντρων, πέραν των χρηστών με πολλά πτυχία και θεσμική σχέση με την πολιτική. Απευθυνθήκαμε σε νέους που τους αρέσουν τα video games∙ σε μεσήλικες της βρετανικής επαρχίας∙ σε ανθρώπους που βλέπουν ριάλιτι και διαβάζουν τη λεγόμενη λογοτεχνία του αεροδρομίου (π.χ. βιβλία δράσης από δημοφιλείς συγγραφείς). Με λίγα λόγια προσπαθήσαμε να ξεμυτίσουμε πέραν της γεωγραφικής και ταξικής «φούσκας» στην οποία συνήθως κινείται η μεγάλη πλειοψηφία της πολιτικής, ακαδημαϊκής, πνευματικής και οικονομικής ελίτ.

Η εμπειρία ήταν αποκαλυπτική. Με το που ανέβηκαν οι διαφημίσεις ξεκίνησε ένας κυκεώνας σχολίων άσχετων με τις αναρτήσεις. Ήταν διάχυτος ο θυμός και το μίσος∙ μίσος για την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, μίσος για τις ελίτ και τους πολιτικούς, για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες (που δεν ήταν καν το αντικείμενο της ταινίας)∙ μίσος για την ίδια τη βρετανική κυβέρνηση, για τους Αμερικανούς, για τη Δύση γενικά. Απαξίωση του συστήματος. Συμψηφισμός της σημερινής Δύσης με τη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν και την Κίνα του Μάο. Κυρίως, όμως, διάχυτος φόβος για τους μετανάστες που «έρχονται εδώ παράνομα και κλέβουν τις δουλειές μας». 

Όλα αυτά γράφονταν χωρίς αντίλογο. Η άλλη πλευρά ήταν άφαντη. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που έγινε διάλογος, αυτός δεν ήταν υπέρ του «συστήματος» ή των θεσμών ή της Δύσης –κανείς δεν αμφισβήτησε αυτά που γράφονταν, κανείς δεν κάθισε να εμπλακεί σε λογική επιχειρηματολογία– αλλά ένας πλειστηριασμός συναισθημάτων ή θεωριών συνωμοσίας. 

Τα σχόλια αυτά δεν εκπροσωπούν απαραιτήτως όλους όσοι ανήκουν στις κοινωνικές ομάδες στις οποίες απευθύνθηκε η καμπάνια. Κατά πάσα πιθανότητα κάποια από αυτά δεν τα άφησαν καν άνθρωποι, αλλά ρωσικά ή κινέζικα bots∙ είναι άλλωστε γνωστό ότι οι υπηρεσίες τους εκμεταλλεύονται κάθε ευκαιρία για να σπείρουν τη σύγχυση και τη διχόνοια στη Δύση. Ωστόσο, η απόλυτη κυριαρχία αυτών των φωνών και η απουσία άλλων δεν παύει να είναι ενδεικτική τάσεων και συναισθημάτων που υπάρχουν σε ευρέα κοινωνικά στρώματα∙ αλλά και της εντύπωσης που δημιουργείται στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, ενός «κλίματος» που λειτουργεί σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία. 

Το κίνημα QAnon, που δεν είναι απλώς μια θεωρία συνωμοσίας για κάποιους σατανιστές παιδόφιλους και τον Μεσσία Τραμπ, αλλά μια μετα-θεωρία, ένα «άδειο δοχείο» στο οποίο η κάθε ομάδα προβάλλει τις δικές της θεωρίες, αρχίζει να επεκτείνεται πέραν των ΗΠΑ, π.χ. στην ανατολική Γερμανία που έχει γίνει πυρήνας αντισυστημικών κομμάτων όπως το ακροδεξιό AfD και το αριστερό Die Linke. Τριάντα ακριβώς χρόνια μετά την επανένωση της χώρας, στην ανατολική Γερμανία έχουν παγιωθεί συναισθήματα αυτοθυματοποίησης: ένα ρεβιζιονιστικό αφήγημα νοσταλγίας για το σοσιαλιστικό παρελθόν (ναι, αυτό της Στάζι) και μνησικακίας για τη Δύση και τον τρόπο με τον οποίο έγινε η επανένωση, η οποία εν μία νυκτί άφησε εκατομμύρια ανθρώπων άνεργους (ως προς τη μετάβαση αυτή συστήνω ανεπιφύλακτα το νέο ντοκιμαντέρ του Neftlix, A Perfect Crime). 

Η πρόσφατη πορεία της (πρώην) Ανατολικής Γερμανίας έχει ομοιότητες με αυτή των αποβιομηχανοποιημένων περιφερειών της Βόρειας Αγγλίας. Οι μεταρρυθμίσεις της Θάτσερ και το κλείσιμο των ανθρακωρυχείων στα μέσα της δεκαετίας του 1980 δημιούργησαν γενιές δυσαρεστημένων «γηγενών» της επαρχίας που επί τριάντα χρόνια έβλεπαν τον πλούσιο Νότο να αναπτύσσεται και να παγκοσμιοποιείται, και τις κοινότητές τους να δέχονται νέες γενιές μεταναστών ενώ οι ίδιοι ζούσαν στην παρακμή. Οι κοινότητες αυτές στράφηκαν υπέρ του Μπρέξιτ, κατά της μετανάστευσης, και τον Δεκέμβριο του 2019 στήριξαν τον Μπόρις Τζόνσον. Στη γαλλική επαρχία, τα «κίτρινα γιλέκα» στράφηκαν υπέρ της ακροδεξιάς Μαρίν Λε Πέν και του αριστερού λαϊκιστή Ζαν-Λυκ Μελανσόν, ενώ ταυτόχρονα η χώρα αντιμετωπίζει το φάσμα της ισλαμικής τρομοκρατίας που οξύνει τον διχασμό. Οι «χιλμπίληδες» της αμερικανικής επαρχίας στράφηκαν στον Τραμπ, ενώ οι αριστεροί και φιλελεύθεροι των πόλεων στράφηκαν στον Μπέρνι Σάντερς και την Ελίζαμπεθ Γουόρεν. 

Όλα αυτά τα φαινόμενα –οι ψηφιακές φούσκες και οι «πολιτισμικοί πόλεμοι» για θέματα όπως οι έμφυλοι ρόλοι και η πολιτική ορθότητα, η εκτεταμένη δυσαρέσκεια στην αποβιομηχανοποιημένη περιφέρεια της Δύσης, τα αντισυστημικά κινήματα και οι θεωρίες συνωμοσίας (είτε αυτές αφορούν τους ψεκασμούς, είτε τον Μπιλ Γκέιτς και τον Σόρος, είτε τις μάσκες και τον κορωνοϊό)– είναι μεν διακριτά και αξίζει, και πρέπει, να τα εξετάσουμε ένα ένα σε βάθος, και αυτό θα συνεχίσουμε να το κάνουμε και μέσα από αυτή εδώ τη στήλη. 
Ωστόσο, πέραν του δέντρου είναι κρίσιμο να βλέπουμε και το δάσος: τη μεγάλη εικόνα. Τα φαινόμενα που περιγράψαμε αρχίζουν πλέον να αλληλεπιδρούν, ασχέτως αν οι διαμαρτυρίες στον πυρήνα του καθενός έχουν λογική βάση. Τα αντισυστημικά κινήματα μετατρέπονται σε συγκοινωνούντα δοχεία που αλληλοτροφοδοτούνται, δημιουργώντας ένα εκρηκτικό κοκτέιλ που απειλεί ευθέως τη συνοχή και επιβίωση της Δύσης. Οι επιμέρους διαχωριστικές γραμμές –γεωγραφικές, ταξικές, πολιτισμικές– ευθυγραμμίζονται και εφάπτονται δημιουργώντας ένα μεγάλο χάσμα, έναν διχασμό ανάμεσα σε όσους επιθυμούν την επιβίωση του συστήματος (έστω με μεταρρυθμίσεις ώστε να διατηρήσει τα θετικά του και να διορθώσει τις αδυναμίες του) και όσους πλέον απαιτούν την πτώση ή άλωσή του∙ μια συναισθηματική και ηθική δικαίωση που θα έρθει μέσα από την ανατροπή των ελίτ, των κυβερνήσεων και των συσχετισμών ισχύος. 

Μια νίκη του Μπάιντεν μπορεί να δημιουργήσει αισθήματα ανακούφισης, αλλά δεν πρέπει να αγνοήσουμε τις πραγματικές ρίζες της δυσαρέσκειας και του διχασμού

Μια πιθανή ήττα του Ντόναλντ Τραμπ δεν θα λύσει αυτομάτως το πρόβλημα∙ ο Μπάιντεν θα πρέπει να αντιμετωπίσει τόσο την καταστροφή που έφερε ο Τραμπ τα τελευταία τέσσερα χρόνια, όσο και τις μακροπρόθεσμες αιτίες που έφεραν τον Τραμπ. Μια νίκη του Μπάιντεν μπορεί να δημιουργήσει αισθήματα ανακούφισης, αλλά δεν πρέπει να αγνοήσουμε τις πραγματικές (και όχι επιφανειακές) ρίζες της δυσαρέσκειας και του διχασμού.

Η εμπειρία της καμπάνιας που κάναμε ήταν ένα πολύτιμο μάθημα – ένα reality check, ακόμη και για όσους νομίζαμε ότι είχαμε ήδη επαρκώς αντιληφθεί τη νέα πραγματικότητα. Ο (εξαιρετικά μετριοπαθής) Μάθιου Σάιντ έγραψε πρόσφατα στους Sunday Times ότι ακόμη περισσότερο κι από τα σκάνδαλα διαφθοράς ή τις οικονομικές ανισότητες ή την αποεπένδυση στις υποδομές και τις δημόσιες υπηρεσίες ή το αυτομαστίγωμα και τους πολιτισμικούς πολέμους, η σημαντικότερη ένδειξη της εσωτερικής σήψης που αντιμετωπίζει η Δύση είναι η κανονικοποίηση της εξαπάτησης και του ψεύδους στο κέντρο του πολιτικού συστήματος∙ η ιστορία μάς διδάσκει ότι αυτό είναι ένα αδιαμφισβήτητο σημάδι παρακμής και πτώσης των μεγάλων δυνάμεων. 

Ο διχασμός είναι αποτέλεσμα δικών μας λαθών και δομικών αδυναμιών, ωστόσο τον εκμεταλλεύονται τώρα οι ανταγωνιστές μας –η Ρωσία και, πρωτίστως πλέον, η Κίνα–, ενώ οι κυβερνήσεις και οι διακυβερνητικοί θεσμοί της Δύσης αρνούνται να παραδεχτούν την κλίμακα και κρισιμότητα τόσο του εσωτερικού προβλήματος, όσο και της εξωτερικής απειλής. Ο Σάιντ μας υπενθυμίζει ότι, όταν καταρρέει ένα σύστημα, οι τελευταίοι που το καταλαβαίνουν είναι αυτοί που βρίσκονται στο κέντρο του.   

---

* Διαβάστε εδώ για την «Αποτροπή». Το βραβευμένο ντοκιμαντέρ του Ρωμανού Γεροδήμου για το ΝΑΤΟ και την ευρωπαϊκή ασφάλεια τον 21ο αιώνα είναι ένα «μάθημα» ανάγνωσης του κόσμου μας