«Αποτροπή», το βραβευμένο ντοκιμαντέρ του Ρωμανού Γεροδήμου για το ΝΑΤΟ και την ευρωπαϊκή ασφάλεια τον 21ο αιώνα είναι ένα «μάθημα» ανάγνωσης του κόσμου μας
Με τέσσερις μήνες μόλις ζωής, έχει ήδη αρχίσει να μετράει βραβεία και συμμετοχές σε διεθνή Φεστιβάλ. Είναι άλλωστε μία από τις αρετές του σκηνοθέτη του, Ρωμανού Γεροδήμου, αναπληρωτή καθηγητή Διεθνούς Πολιτικής και Δημοσιογραφίας στο πανεπιστήμιο του Bournemouth, να φωτίζει από ψηλά τα σύνθετα ζητήματα του παγκοσμιοποιημένου κόσμου μας. Το «Deterrence»(Αποτροπή) είναι ένα ντοκιμαντέρ στημένο σαν βιβλίο, με μια εισαγωγή και 7 ανεξάρτητα κεφάλαια – μπορούμε να το δούμε ως μία ενιαία ταινία 160΄ ή σε 8 επεισόδια που το καθένα στέκεται ως ταινία μικρού μήκους. (www.deterrencethemovie.com)
Η αφίσα του «Deterrence»
Με μια κεντρική αφήγηση που διακόπτεται από συνεντεύξεις με κορυφαίους διπλωμάτες, νυν και πρώην αξιωματούχους του ΝΑΤΟ, ιστορικούς και ειδικούς αναλυτές, δημοσιογράφους, φοιτητές επικοινωνίας και δημοσιογραφίας, οπτικό υλικό από τον Β΄ΠΠ μέχρι σήμερα, αλλά και πρωτογενές και δευτερογενές αρχειακό υλικό, χάρτες και κάρτες επεξήγησης βασικών εννοιών. Τα γυρίσματα έγιναν λίγο πριν και κατά τη διάρκεια της Συνόδου Κορυφής της Συμμαχίας τον Δεκέμβριο του 2019 στο Λονδίνο. Το συνεργείο της «Αποτροπής» βρέθηκε στην καρδιά της συνόδου και κατέγραψε τις διχογνωμίες και αντιπαραθέσεις μεταξύ των ηγετών, θέτοντας τα μεγάλα ερωτήματα που απασχολούν τους ηγέτες της Ευρώπης σε ένα πολύ κομβικό σημείο για το παρόν και το μέλλον της ευρωατλαντικής συμμαχίας.
Ο Ρωμανός Γεροδήμος με την ομάδα φοιτητών του στη Σύνοδο του ΝΑΤΟ στο Λονδίνο τον Δεκέμβριο του 2019
Δεν πρόκειται ωστόσο για ένα συμβατικό ντοκιμαντέρ που κινείται στα υψηλά κλιμάκια της πολιτικής. Οι εισαγωγικές ερωτήσεις –«Τι φοβάσαι περισσότερο;»– από το πρώτο δευτερόλεπτο μας δημιουργούν την αίσθηση ότι ένα ντοκιμαντέρ για την ευρωπαϊκή ασφάλεια μπορεί να μας εμπλέξει πολύ πιο άμεσα από όσο θα φανταζόμασταν. Μπορεί αλήθεια να μας αφορά μια ταινία για το ΝΑΤΟ; Η απάντηση είναι ΝΑΙ. Όπως λέει ο Ρωμανός Γεροδήμος: «Αυτό που μας παρακίνησε να κάνουμε το ντοκιμαντέρ ήταν η ανάγκη να δείξουμε πώς τα ζητήματα ασφαλείας επηρεάζουν τον κάθε έναν και την κάθε μία από εμάς με απτούς τρόπους∙ και στη συνέχεια να θέσουμε όλες τις “δύσκολες” ερωτήσεις για το κατά πόσον οργανισμοί όπως το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Ένωση τα αντιμετωπίζουν επαρκώς».
Δεν είναι μόνο ότι το ΝΑΤΟ έχει έρθει ξανά στο προσκήνιο μέσα από το ερώτημα αν μπορεί να λειτουργήσει ως δύναμη αποτροπής λόγω της επικίνδυνης συγκυρίας στην Ανατολική Μεσόγειο και της επιθετικότητας της Τουρκίας που μοιάζει να στήνει σκηνικό πολέμου. Είναι και ερωτήματα που αφορούν στις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας μας, στην ασφάλειά μας στο εσωτερικό των κοινωνιών μας, όλα όσα έχουμε μάθει να θεωρούμε δεδομένα. Ήταν πάντα έτσι; Η ιστορία του Οργανισμού Βορειοατλαντικού Συμφώνου διατρέχει την ιστορία των κεκτημένων του σύγχρονου δυτικού κόσμου.
Μ.A.D., η απόλυτη Αποτροπή
Για μια ήπειρο που είχε ζήσει δύο καταστροφικούς πολέμους μέσα σε 30 χρόνια και με την απειλή της σοβιετικής επέκτασης, η ίδρυση του ΝΑΤΟ το 1949 υπήρξε θεμέλιος λίθος της αρχιτεκτονικής της ασφάλειας και της ελευθερίας. Συμφωνα με το άρθρο 5 του ιδρυτικού του άρθρου, η επίθεση σε ένα κράτος της συμμαχίας σήμαινε την επίθεση σε κάθε μέλος του. Βασική γραμμή άμυνας και στρατηγικής ήταν η έννοια της Αποτροπής, που αφορούσε κυρίως στα πυρηνικά αντίποινα. Το «Deterrence» αφηγείται την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, όταν μία κακιά στιγμή ή ένα ανθρώπινο λάθος μπορούσαν να τινάξουν τον πλανήτη στον αέρα. Μας θυμίζει τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, που λειτούργησε ως ανεξίτηλη υπόμνηση της δύναμης αφανισμού των πυρηνικών όπλων. Και περιγράφει το δόγμα Μ.A.D. (Μutual Αssured Distruction / Aμοιβαία Eξασφαλισμένη Kαταστροφή) που υιοθέτησαν οι δύο υπερδυνάμεις ο οποίες χώρισαν τον μεταπολεμικό κόσμο – η απόλυτη «Τρέλα» υπήρξε η απόλυτη Αποτροπή, εξασφαλίζοντας την ειρήνη στην ευρωπαϊκή ήπειρο για 75 χρόνια.
Από τότε μέχρι σήμερα έχουν μεσολαβήσει πολλά. Το τέλος του ολέθριου ανταγωνισμού ανάμεσα σε ΗΠΑ και ΕΣΣΔ και η διάλυση του ανατολικού μπλοκ έφεραν νέα ήσσονα σκηνικά έντασης, όπως ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία, καθώς αναδύθηκαν εθνοτικές συγκρούσεις στα Βαλκάνια και τον Καύκασο. Μεσολάβησε η απειλή των τζιχαντιστών –με ορόσημο την 11η Σεπτεμβρίου–, οι επιθέσεις στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, που υπήρξαν αμφιλεγόμενες και έπληξαν το κύρος της Συμμαχίας, και φυσικά η αλλαγή στο πολιτικό σκηνικό στη Ρωσία με την εκλογή Πούτιν το 2000. Η Δύση και οι φιλελεύθερες αξίες υπήρξαν νικητές του Ψυχρού Πολέμου, όμως πού βρισκόμαστε τώρα;
Ο νέος Ψυχρός Πόλεμος
Τη στιγμή μίας εκ των συνεντεύξεων φτάνει η είδηση της τρομοκρατικής επίθεσης στη Γέφυρα του Λονδίνου, ένα χιλιόμετρο μακριά από το στούντιο, τον Νοέμβριο του 2019 – επίκαιρη υπενθύμιση ότι η ασφάλεια δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένη. Δεν είναι μόνο η τρομοκρατία. Νέες, μη ορατές απειλές επιχειρούν να πλήξουν τις δημοκρατίες μας εκ των έσω. Το ντοκιμαντέρ του Ρωμανού Γεροδήμου μας κάνει πιο ικανούς να διαβάζουμε ειδήσεις όπως αυτή: «Ο Ρώσος πολιτικός της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι και επικριτής του Ρώσου προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν, ο οποίος νοσηλεύεται σε κωματώδη κατάσταση στο νοσοκομείο Charite του Βερολίνου, δηλητηριάσθηκε με νευροτοξικό παράγοντα από την ομάδα του Novichok». Και μας καλεί να σκεφτούμε πάνω στη βασική ιδέα ότι η κρίση ταυτότητας της Δύσης έχει αφήσει ένα μεγάλο κενό στην ασφάλειά μας. Οι κοινωνίες μας, διαιρεμένες, εσωστρεφείς, απασχολημένες από νέους πολιτισμικούς κανόνες και αυταρχισμούς, δεν αντιλαμβάνονται αυτό το νέο είδος πολέμου που διεξάγεται στο έδαφός τους.
Η «Αποτροπή», με τον τρόπο που το έκαναν και οι «Ανταποκρίσεις από τον 21ο αιώνα», μας δίνει εργαλεία για να κατανοήσουμε τους κινδύνους που κρύβει ο ψηφιακός μικρόκοσμος στον οποίο περνάμε ένα υπερβολικά μεγάλο κομμάτι της ζωής μας· να στοχαστούμε πάνω σε αόρατους παράγοντες που μπορούν να επηρεάζουν τις πολιτικές εξελίξεις, τον τρόπο που σκεφτόμαστε ή τις διχόνοιες στο εσωτερικό των κοινωνιών μας, όπως π.χ. στο επίκαιρο ζήτημα της πανδημίας. Κανείς δεν αξιολογεί τους όρους μιας κλιμάκωσης των ρωσικών επιχειρήσεων στη Δύση τα τελευταία 15 χρόνια ως συνέχεια ενός είδος «πολέμου». Και τον Πούτιν δεν τον σκεφτόμαστε σαν έναν ηγέτη που δίνει εντολή εξόντωσης των πολιτικών του αντιπλάλων ή κατακόπων του που έχουν αυτομολήσει σε ευρωπαϊκό έδαφος. Η ταινία περιγράφει μια συντονισμένη προσπάθεια της Ρωσίας να διαβρώσει τη φιλελεύθερη δημοκρατία σε όλη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, να αποδυναμώσει το ΝΑΤΟ και την ΕΕ.
Η λέξη-κλειδί εδώ είναι ο υβριδικός πόλεμος: κρυφές στρατιωτικές και διπλωματικές επιχειρήσεις, ξέπλυμα μαύρου χρήματος, κυβερνοεπιθέσεις, επιχειρήσεις πολιτικής επιρροής σε εγχώρια ακροατήρια με fake news στα σόσιαλ μίντια, παρεμβάσεις σε εκλογές και δημοψηφίσματα, χρηματοδότηση σε κόμματα της άκρας δεξιάς και της άκρας αριστεράς.
→ Ρωτήσαμε τον Ρωμανό Γεροδήμο να μας δώσει μερικά παραδείγματα, κι αν θα μπορούσαν να βρίσκονται ρώσικες ενέργειες πίσω από τις εκστρατείες εναντίον του κορωνοϊού.Μπορεί πίσω από ομάδες στο Facebook τύπου «Χωρίς μάσκα στο Σχολείο» να υπάρχουν λογαριασμοί με ρωσικά ip;
«Δεν θα μου προξενούσε απολύτως καμία εντύπωση αν κάποια στιγμή διαπιστώσουμε ότι ρωσικές υπηρεσίες βρίσκονται πίσω από εκστρατείες εναντίον του κορωνοϊού, ή ότι έστω τις υποστηρίζουν. Αυτό θα ήταν απολύτως συνεπές με τη στρατηγική του Ρώσου προέδρου, δηλαδή να σπείρει τη διχόνοια, τη σύγχυση και την αποσάθρωση των δυτικών κοινωνιών εκ των έσω. Η στρατηγική της υπονόμευσης της Δύσης –που υπήρξε πάγια πολιτική των σοβιετικών υπηρεσιών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου– βασίζεται ακριβώς στην υποδαύλιση και υποστήριξη περιθωριακών απόψεων ή συγκρούσεων στο εσωτερικό των δυτικών χωρών. Αυτό άλλωστε το έχουμε δει να γίνεται επανειλημμένως τα τελευταία χρόνια: για παράδειγμα, ρώσικες υπηρεσίες υποδαύλισαν τον φυλετικό διχασμό και τις ταραχές στις ΗΠΑ τα προηγούμενα χρόνια. Ο στόχος δεν ήταν να υποστηριχθεί η μία ή η άλλη πλευρά, αλλά να οξυνθεί η σύγκρουση (οπότε κάποιες φορές μπορεί οι υπηρεσίες αυτές να υποστηρίξουν και τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές μέσα από ψευδείς ειδήσεις ή επιθέσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης)».
«Στον υβριδικό πόλεμο του 21ου αιώνα, ο στόχος δεν είναι να “φυτέψεις” κάπου τη σημαία σου, αλλά να κερδίσεις την καρδιά και το μυαλό του κόσμου. Mε κάποιον τρόπο όλοι παίρνουμε μέρος στη μάχη – χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιούμε καν».
«Τι φοβάσαι περισσότερο;»
Παρακολουθώντας την «Αποτροπή» καλούμαστε να ξανασκεφτούμε το ερώτημα της αρχής. Μία από τις απαντήσεις που δίνουν οι συνεντευξιαζόμενοι, είναι «ο κίνδυνος να πεθάνει η Δημοκρατία μας». Μπορεί το ΝΑΤΟ να μας προστατεύσει από αυτό τον κίνδυνο; Μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλειά μας, όπως το έκανε τον προηγούμενο αιώνα, να προστατεύσει τις φιλελεύθερες κοινωνίες μας από την τρομοκρατία, τις κυβερνοεπιθέσεις, τις νέες ψηφιακές ανασφάλειες; Μπορεί να εκσυγχρονιστεί με τα αιτήματα του καιρού μας, εντάσσοντας τη βιωσιμότητα του πλανήτη και την κλιματική ασφάλεια στην ευρύτερη ατζέντα των ζητημάτων ασφάλειας;
Κι έπειτα, υπάρχει πεδίο διαλόγου της Δύσης με τη Ρωσία όσο αυτή υπονομεύει τις δυτικές κοινωνίες; Η Ευρώπη μπορεί να υπολογίζει στις ΗΠΑ με πρόεδρο τον Τραμπ; Δικαιούνται να είναι μέλη της συμμαχίας καθεστώτα όπως η Τουρκία του Ερντογάν, ή μήπως το ΝΑΤΟ είναι εγκεφαλικά νεκρό, όπως είπε ο πρόεδρος Μακρόν σε συνέντευξή του λίγο πριν τα γυρίσματα, και η Ευρώπη πρέπει να στηριχτεί στις δικές της δυνάμεις για την ασφάλειά της;
Είναι ερωτήματα που δεν απαντώνται εύκολα, τίθενται όμως. Στην εποχή της Νέας Παγκόσμιας Αταξίας, όπως θα έλεγε ο Ρωμανός Γεροδήμος, είμαστε όλο και πιο πολύ απομονωμένοι στον ψηφιακό μας μικρόκοσμο αλλά και αλληλοεξαρτώμενοι όσο ποτέ. Η κρίση της πανδημίας του κορωνοϊού δεν θα μπορούσε να το δείξει καλύτερα. Κι έπειτα η έννοια της Αποτροπής έχει έρθει ξανά στο προσκήνιο, με το σκηνικό έντασης στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Τουρκία εμφανίζεται όχι μόνο σαν μια επιθετική δύναμη εναντίον της Ελλάδας, αλλά και σαν μία αντι-ευρωπαϊκή, αντι-νατοϊκή δύναμη.
→Ζητήσαμε από τον σκηνοθέτη της «Αποτροπής» να σχολιάσει, τι σημαίνει για το ΝΑΤΟ μια πολιτική ίσων αποστάσεων απέναντι στην Ελλάδα και την Τουρκία. Μπορεί η Τουρκία του Ερντογάν να είναι μέλος μιας συμμαχίας που σκοπό έχει να υπερασπιστεί την ασφάλεια και την ειρήνη; Μας απάντησε εκτενώς.
«Τα τελευταία δύο χρόνια παρακολούθησα αρκετά στενά τις συζητήσεις μέσα στο ΝΑΤΟ για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ. Υπάρχουν ασφαλώς πολλά προβλήματα, διλήμματα και εσωτερικές διαφωνίες, αλλά θεωρώ ότι το θέμα της Τουρκίας είναι το πιο ευαίσθητο και επικίνδυνο για το μέλλον του ΝΑΤΟ, γιατί ουσιαστικά εκπροσωπεί το πιο θεμελιώδες ερώτημα: ποιες αξίες πρεσβεύει το ΝΑΤΟ στον 21ο αιώνα; Είναι απλώς μια συμμαχία ισχύος ή (και) μία συμμαχία αξιών; Ας μην ξεχνάμε ότι το ΝΑΤΟ δημιουργήθηκε το 1949 ακριβώς με σκοπό να υπερασπιστεί την ελευθερία, τη δημοκρατία και την ασφάλεια στη Δύση, ενάντι του τότε εχθρού της Σοβιετικής Ένωσης. Οι πρωτοβουλίες και η στρατηγική Ερντογάν τα τελευταία χρόνια –στη Συρία, έναντι των Κούρδων και υπέρ του Ισλαμικού Κράτους (τη στιγμή που η Δύση προσπαθούσε να το πατάξει), στη Λιβύη, έναντι της Ρωσίας από την οποία λαμβάνει εξοπλισμούς, και φυσικά απέναντι στην Ελλάδα– έχουν δημιουργήσει τεράστια ερωτήματα, ακόμη και για το εάν η Τουρκία μπορεί και πρέπει να παραμείνει μέλος του ΝΑΤΟ, κάτι που θα ήταν αδιανόητο πριν μερικά χρόνια. Το πρόβλημα είναι ότι το ΝΑΤΟ, ως διακυβερνητικός οργανισμός που βασίζεται στη συναίνεση και την ομοφωνία των κρατών μελών του, δεν έχει ανεξάρτητη βούληση ή φωνή.
» Στο στρατιωτικό σκέλος, είναι η πιο ισχυρή αμυντική συμμαχία στην ιστορία της ανθρωπότητας. Στο πολιτικό όμως σκέλος αντιμετωπίζει τα ίδια προβλήματα που αντιμετωπίζει (π.χ.) και ο ΟΗΕ. Ωστόσο, παρά το υπαρκτό εμπόδιο της ομοφωνίας, θεωρώ ότι η πολιτική των ίσων αποστάσεων απέναντι στην Ελλάδα και την Τουρκία πλήττει σοβαρά την αξιοπιστία και την εικόνα του ΝΑΤΟ. Είναι ζήτημα υπαρξιακής σημασίας για την επιβίωση της Συμμαχίας στον 21ο αιώνα να επιβεβαιώσει έμπρακτα και ξεκάθαρα την προσήλωση της στις αρχές του διεθνούς δικαίου και της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών. Δεν γίνεται κάθε τόσο η Τουρκία να απειλεί με πόλεμο την Ελλάδα. Αυτό δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνει αποδεκτό ως μία παγιωμένη κατάσταση. Το άλλο που θέλω να πω είναι ότι –και προς δική μου έκπληξη– οι νέοι άνθρωποι με τους οποίους μίλησα για το ντοκιμαντέρ, φοιτητές στην Αγγλία, είναι ενημερωμένοι και έχουν άποψη για τις κινήσεις της Τουρκίας. Ο σκεπτικισμός τους για τους διεθνείς και διακυβερνητικούς οργανισμούς (όπως το ΝΑΤΟ, η ΕΕ και ο ΟΗΕ) βασίζεται ακριβώς στην έλλειψη ξεκάθαρου στίγματος ως προς τις αξίες τους.
» Παρατηρούμε δηλαδή σε παγκόσμιο επίπεδο την παρακμή μιας υποδομής διεθνούς δικαίου, διπλωματίας και δημοκρατικών αξιών –μια παρακμή για την οποία ευθύνονται συγκεκριμένοι ηγέτες π.χ. στη Ρωσία, στην Κίνα, στην Τουρκία, στη Βραζίλια και φυσικά στις ΗΠΑ– και οι νέες γενιές σε όλο τον κόσμο θεωρούν ότι οι διεθνείς οργανισμοί είναι “εκτός θέματος” για να το θέσουμε κάπως ωμά.
» Λόγω ακριβώς της ανάγκης ομοφωνίας, το ΝΑΤΟ δεν μπορεί να επέμβει στρατιωτικά ή αποτρεπτικά σε περίπτωση σύγκρουσης δύο κρατών μελών, όπως η περίπτωσή μας. Ωστόσο, εξακολουθεί να παίζει έναν κρίσιμο ρόλο ως φόρουμ στο οποίο συνυπάρχουν η Ελλάδα και η Τουρκία, και ο ρόλος αυτός είναι πολύτιμος γιατί είναι σημαντικό να συνεχίζονται οι διπλωματικές επαφές, ακόμη και πίσω από κλειστές πόρτες.
» Είναι σημαντικό δηλαδή το ότι υπάρχει μια υποδομή, ένας μηχανισμός, στον οποίο στελέχη όλων των κρατών μελών συζητούν και βρίσκουν λύσεις ή έστω εκτονώνουν την ένταση ανάμεσα στα κράτη μέλη. Άρα δεν πρέπει να υποτιμούμε τον ρόλο του ΝΑΤΟ στη διατήρηση της ασφάλειας και την αποτροπή συγκρούσεων. Απλώς θεωρώ ότι μέχρι τώρα αυτό τον ρόλο τον έχει παίξει πιο αποτελεσματικά «πίσω από τις κάμερες», ενώ κάποιες φορές οι δημόσιες δηλώσεις καταλήγουν να είναι αντιπαραγωγικές ακριβώς γιατί αναπαράγουν μια λογική ίσων αποστάσεων».
Η «Αποτροπή» συνεισφέρει στον δημόσιο διάλογο και την ενημέρωσή μας σε μια στιγμή που η έννοια της αποτροπής και ο ρόλος του ΝΑΤΟ και της ΕΕ είναι εξαιρετικά κρίσιμα και για την εθνική ασφάλεια της Ελλάδας. Ένα «μάθημα» σαν αυτό, ανάγνωσης του κόσμου μας, είναι χρήσιμο όσο ποτέ. Δείτε το! www.deterrencethemovie.com
11°
