Παιδιά του Φουκουγιάμα

Ελαιόλαδο. Θυμάμαι τη γιαγιά μου, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, να συντηρεί τη λίγη φέτα που έτρωγε με ελαιόλαδο. Την αδερφή της να βάζει λίγη χύμα ζάχαρη σε μια παμπάλαια μπρούντζινη ζυγαριά με βαρίδια, στο εξίσου παμπάλαιο παντοπωλείο που είχε στην αυλή του σπιτιού της οικογένειας στο Νέο Ηράκλειο∙ ένα μαγαζάκι στο οποίο το πιο πολύτιμο προϊόν ίσως ήταν η ρετσίνα του Κουρτάκη. Μια ζωή κορόιδευα τον πατέρα μου που έκοβε χαρτοπετσέτες στη μέση και χαρτί υγείας σε τετραγωνάκια για να μη σπαταλήσει χαρτί. Ήταν η γενιά που μεγάλωσε στην Κατοχή, με λεμονόκουπες και χαρούπια. Μεγαλώσαμε σε ένα σπίτι στο οποίο δεν πετάξαμε ποτέ ούτε ίχνος φαγητού (ακόμα όταν πετάω κανένα μαραμένο φύλλο απο σπανάκι νιώθω ένα κύμα ενοχής και στεναχώριας).

Θυμάμαι να περιμένουμε με τις ώρες στα σύνορα χωρών του ανατολικού μπλοκ, στριμωγμένοι σε ένα μικρό σεατάκι, ενώ συνοριοφύλακες εξέταζαν εξονυχιστικά το πορτ μπαγκάζ. Θυμάμαι την εποχή που ο Ψυχρός Πόλεμος είχε αναζωπυρωθεί. Ο δάσκαλος στην Γ΄Δημοτικού μάς έκανε σχεδιαγράμματα εξηγώντας την τροχιά των διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων. Κοιμόμασταν κάθε βράδυ με τον φόβο του ότι μπορεί να μην ξυπνήσουμε το επόμενο πρωί. Θυμάμαι τα σουπερμάρκετ να αδειάζουν από νουνού και μακαρόνια λίγες μέρες μετά το Τσερνόμπιλ.

Κυρίως, όμως, από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου, θυμάμαι την επικαιρότητα∙ τις εφημερίδες, τις ειδήσεις, το ενδιαφέρον – και ενίοτε, ανάλογα με τις συνθήκες, την αγωνία – για τις αποφάσεις και τις δηλώσεις των ηγετών, των μεγάλων δυνάμεων.

Δεν είμαι δα και τόσο μεγάλος∙ σε λίγες εβδομάδες κλείνω τα 44. Αλλά έτυχε να ζήσω το πριν και το μετά αυτής της μετάβασης από τον ψυχροπολεμικό στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο. Έτυχε να γνωρίσω τη γενιά που γνώρισε τον παγκόσμιο πόλεμο, τα πραξικοπήματα, τις πολιτικές δολοφονίες. Μεγάλωσα σε μια χώρα πολιτικοποιημένη και εθισμένη στην ιστορία, με αποτέλεσμα να καταλαβαίνω, να νιώθω, το διακύβευμα της πολιτικής και της διπλωματίας, όχι σαν μια γραφειοκρατική απόφαση των Βρυξελλών για τις μπανάνες ή του Υπουργείου Οικονομικών για τον φόρο των επιχειρήσεων ή μιας αφανούς διεθνούς επιτροπής για το εμπόριο, αλλά ως το μοναδικό μέσο επιβίωσης του συνόλου.

Δράση και αντίδραση. Ο ρόλος της ισχύος. Το αέναο παιχνίδι επιδιώξεων και συμφερόντων. Βασικοί νόμοι διεθνών σχέσεων. Η φύση απεχθάνεται το κενό. Η απειλή αλλαγής του status quo ante μπορεί να αντιμετωπιστεί είτε με αποτροπή, είτε με κατευνασμό. Κανένα κεκτημένο δεν είναι δεδομένο. Η βία και ο νόμος της ζούγκλας είναι η φυσική κατάσταση απ’ την οποία προσπαθούμε και καταφέρνουμε να ξεφύγουμε, να εξελιχθούμε. Ένα κύμα της ιστορίας παρασέρνει τα ατόμα σαν τσουνάμι. Καμία εξέλιξη δεν είναι ουρανοκατέβατη. Ακόμη και η πορεία ενός μετεωρίτη μπορεί να παρατηρηθεί, να προβλεφθεί∙ ακόμη κι αν δεν παρατηρηθεί, γνωρίζουμε ότι μπορεί να συμβεί∙ ζούμε με αυτή τη γνώση, ότι η επιβίωσή μας υπόκειται στους Μεγάλους Κανόνες της πραγματικότητας∙ ότι το άτομο δεν είναι πραγματικά κυρίαρχο ή ελεύθερο.

Όσοι έζησαν το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, όσοι γεννήθηκαν πριν τα μέσα της δεκαετίας του ’80, ασχέτως κοινωνικοοικονομικής κατάστασης, γνωρίζουν αυτές τις αλήθειες γιατί αυτά τα πράγματα δεν είναι ιστορία∙ ήταν η ζωή τους, η καθημερινότητά τους. Όσοι γεννήθηκαν μετά, αλλά, είτε απο ένστικτο ή χαρακτήρα, είτε για άλλο λόγο, έψαξαν και διάβασαν, επίσης γνωρίζουν. Όλοι εμείς –οι «πριν» και οι συνειδητοποιημένοι «μετά»– μπορεί να θέλουμε και να καταφέρνουμε να θάψουμε αυτές τις μνήμες και αλήθειες, να καταφέρνουμε να χαθούμε στην υπόσχεση της αέναης προόδου, στην απατηλή λάμψη της τεχνοφιλίας, αλλά βαθιά μέσα μας εξακολουθούμε να γνωρίζουμε. Είχαμε πάντα ένα κόκκινο λαμπάκι εκτάκτου ανάγκης, μη κανονικότητας, το οποίο ελπίζαμε ότι δεν θα ξανανάψει.

Υπάρχουν όμως και πολλοί που δεν ήξεραν∙ που μεγάλωσαν σε μια κουλτούρα, σε ένα περιβάλλον το οποίο με κάθε τρόπο τους έλεγε ότι η ιστορία τελείωσε∙ ότι η ελευθερία νίκησε∙ ότι το άτομο ήταν πλέον ελεύθερο και κυρίαρχο. Παιδιά του Φουκουγιάμα. Παιδιά, ασχέτως ηλικίας. Μέχρι πριν λίγο καιρό –όχι μήνες, ούτε καν εβδομάδες εδώ στην Αγγλία, αλλά μέρες– τα «παιδιά» αυτά εξακολουθούσαν να προβληματίζονται για πράγματα που σε λίγες εβδομάδες απο τώρα θα μοιάζουν τόσο, μα τόσο, δευτερεύοντα.

Ζούμε το σημαντικότερο γεγονός από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ζούμε το πρώτο πραγματικά παγκόσμιο γεγονός που επηρεάζει τους πάντες σε όλη τη γη ταυτόχρονα. Ζούμε το τέλος της μεταψυχροπολεμικής περιόδου. Το τέλος αυτό δεν είναι ξαφνικό. Εάν θέλουμε, απλουστευτικά, χασάπικα, να του δώσουμε μια ημερομηνία, το τέλος αυτής της περιόδου ξεκίνησε στις 11 Σεπτεμβρίου 2001. Οι ρίζες του όμως βρίσκονται πιο πριν, στη συλλογική απώλεια μνήμης, συνείδησης και ευθύνης που αναπόφευκτα κυριαρχεί όταν οι παλιές γενιές φεύγουν και εξίσου αναπόφευκτα αποτυγχάνουν να διατηρήσουν και να προσαρμόσουν αυτές τις μνήμες και τις αξίες.

Το τέλος της μεταψυχροπολεμικής εποχής –αυτή η περίοδος Νέας Παγκόσμιας Αταξίας– δεν οδηγεί απαραιτήτως σε σκοταδισμό, αυταρχισμό και πισωγύρισμα. Η παγκόσμια εμπειρία αυτής εδώ της πανδημίας ίσως ενεργοποιήσει αξίες (όπως η έννοια του καθήκοντος και της αυτοθυσίας) που σταδιακά έσβησαν. Ίσως μετά το σκοτάδι αυτό ζήσουμε την πιο φωτεινή αυγή∙ με νέους θεσμούς, νέους μηχανισμούς παγκόσμιας συνεργασίας, επικοινωνίας και ενσυναίσθησης. Ίσως καταρρεύσει η παγκόσμια οικονομία οδηγώντας σε ανακάτεμα της τράπουλας. Ίσως το σύστημα δεν κινητοποιηθεί επαρκώς με αποτέλεσμα μαζική ανεργία, φτώχεια και επανάσταστη. Ίσως, πάλι, απλώς δούμε άλλη μια μεταβίβαση παγκόσμιας εξουσίας από μια υπερδύναμη που αυτοκαταστράφηκε σε μια άλλη που, με θαυμαστή πειθαρχία, ορίζει το μέλλον της και το δικό μας. Ίσως απλώς συνεχίσουμε να ζούμε μέσα σε μια χαοτική αταξία. Είναι πολύ νωρίς για να ξέρουμε. Προς το παρόν μας απασχολεί το να βγάλουμε τη μια μέρα μετά την άλλη.

Περιορισμός κυκλοφορίας. Κίνδυνος, θάνατος. Επίταξη ιδιωτικών υποδομών. Μαζικές απολύσεις. Ο στρατός στους δρόμους. Ελαιόλαδο. Εξετάζω σοβαρά την προοπτική του να ανταλλάξω χαρτί τουαλέτας (απ’ το οποίο έχω, όχι πολύ, αλλά έχω) με ελαιόλαδο (το οποίο πλέον δεν βρίσκω πουθενά). Καλωσήρθαμε στον 21ο αιώνα.

* Η φωτογραφία από το Τείχος του Βερολίνου είναι του Kasa Fue (CC BY-SA 4.0)