Μιλώντας για τη Σοσιαλδημοκρατία

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι ταγμένος με πάθος στη Σοσιαλδημοκρατία. Αγωνιά για το σήμερα και κυρίως το μέλλον της και το νέο βιβλίο του «Το Πρωτείο της Δημοκρατίας - Η Σοσιαλδημοκρατία μετά τη Σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια 2019) αναλύει σε βάθος τις θεωρητικές, ιδεολογικές και αξιακές αφετηρίες και τα κινήματα που συνδέονται με τη Σοσιαλδημοκρατία ή οδήγησαν σε αυτήν.

Πού αποβλέπει το βιβλίο
Η πρώτη απάντηση είναι ότι ο Σιακαντάρης κάνει μια συναρπαστική, μακρά περιήγηση στην εξέλιξη του κόσμου των ιδεών και κινημάτων, που σφράγισαν την ιστορία και την εξέλιξη του σύγχρονου Κόσμου μας, αλλά και συνέβαλαν στη διαμόρφωση της Σοσιαλδημοκρατίας. Μας δείχνει από πού ξεκίνησε η Σοσιαλδημοκρατία, πού έφτασε, ποια προβλήματα αντιμετωπίζει, και πού θα έπρεπε να προσβλέπει σήμερα. Συναρπαστική περιήγηση δεν σημαίνει και εύκολη. Είναι ένα δύσκολο αφήγημα, πίσω από κάθε σελίδα του οποίου βρίσκονται πολλές έννοιες, σκέψεις και προεκτάσεις.

Η δεύτερη απάντηση είναι να επισημάνει τον κλυδωνισμό της Σοσιαλδημοκρατίας στην τελευταία δεκαετία, ιδιαίτερα στην Ευρώπη και, κυρίως, τα πολύπλοκα αίτιά της.

Η τρίτη απάντηση είναι να επισημάνει την ανάγκη και να συμβάλει στην επεξεργασία ενός νέου θεωρητικού υπόβαθρου της σοσιαλδημοκρατικής ιδεολογίας, που να ανταποκρίνεται στις σημερινές συνθήκες, ώστε να ξεπεράσει τις σημερινές αδυναμίες και να συμβάλει στον εκδημοκρατισμό και εξευρωπαϊσμό της παγκοσμιοποίησης. Αυτό άλλωστε υποδηλώνει ο υπότιτλος «Η Σοσιαλδημοκρατία μετά τη Σοσιαλδημοκρατία». 

Η τέταρτη απάντηση είναι να αναδείξει εκτός από την οικονομική και την κρίσιμη πολιτική διάσταση της σοσιαλδημοκρατίας. Όπως πολύ σωστά τονίζεται, στρατηγικός αντίπαλος της Σοσιαλδημοκρατίας είναι ο ολοκληρωτισμός κάθε απόχρωσης, θέμα στο οποίο αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο. Όμως –προσθέτω εγώ– η επιτυχία της Σοσιαλδημοκρατίας στη σύγκρουση αυτή προϋποθέτει ότι θα πείσει την κοινωνία για την υπεροχή, την ιδεολογική ικανότητά της να κερδίσει το μέλλον και την ικανότητα των ανθρώπων που θέλουν να εκφράσουν στην πράξη το σοσιαλδημοκρατικό ιδεώδες.

Η πέμπτη απάντηση είναι να συνδέσει την προβληματική της Σοσιαλδημοκρατίας με την Ελλάδα και τις προοπτικές της χώρας. Αν και το θέμα αυτό παραμένει σχεδόν αόρατο στην ανάλυση, πίσω από τις γραμμές, διαισθάνεται κανείς ότι η πραγματική αγωνία του συγγραφέα είναι τι γίνεται στην Ελλάδα.

Γιατί αποδυναμώνεται η Σοσιαλδημοκρατία;
Υπάρχουν πολλές αποσπασματικές απαντήσεις, όμως το πρόβλημα είναι συστημικό. Κατά τη γνώμη μου πέντε είναι οι καθοριστικοί-συστημικοί παράγοντες.

1. Η Σοσιαλδημοκρατία άρχισε να κλονίζεται, όταν, για πρώτη φορά, άρχισε να κλονίζεται το φαουστιανό μοντέλο, δηλ. η πίστη στις αέναες δυνατότητες του ανθρώπου της Δύσης και των μεταπολεμικών κοινωνιών όπου άνθισε η Σοσιαλδημοκρατία στο να βελτιώνει συνεχώς τη θέση του, να κυριαρχεί και να αντλεί όλο και μεγαλύτερα οφέλη. Χρονικά, η αποδυνάμωση αυτή αρχίζει, όταν, στην κρίση  της δεκαετίας του 1970, ρηγματώνεται στις βιομηχανικές χώρες η αδιάκοπη βελτίωση των οικονομικών και κοινωνικών μεγεθών, που επέτρεπε στη Σοσιαλδημοκρατία να εφαρμόζει τις πολιτικές της χωρίς πρόβλημα.

Έκτοτε, οι ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης πέρασαν από συνθήκες υψηλών ρυθμών μεγέθυνσης και παγκόσμιας κυριαρχίας σε χαμηλότερο επίπεδο. Αντίθετα, οι ανερχόμενες χώρες (ιδίως Κίνα, Ινδία) απέκτησαν σημαντικά αυξημένο μερίδιο στον παγκόσμιο πλούτο. Οι παραγωγικές ικανότητές τους βελτιώνονται ραγδαία, και η κατανομή της αύξησης του παγκόσμιου πλούτου έχει αλλάξει σημαντικά. Τα οφέλη της παγκόσμιας ανάπτυξης διαχέονται πλέον και σε άλλους, και η αλλαγή αυτή δημιουργεί εσωτερικούς κλυδωνισμούς σε μεγάλα τμήματα των ευρωπαϊκών και άλλων κοινωνιών.

Θα μπορούσα να το πω και αλλιώς: οι παλαιοί καλοί καιροί της εκμετάλλευσης των φτωχών χωρών, που στήριζε, προφανώς ασύμμετρα,  τις αμοιβές εργασίας και κεφαλαίου και το μερίδιο του Κράτους στην οικονομία των ανεπτυγμένων χωρών έγιναν σταδιακά παρελθόν.

Για δεκαετίες ακολουθήθηκαν πολιτικές που έφτασαν τα όριά τους. Ποιες πολιτικές; Ο δανεισμός, η χρήση ορυκτών καυσίμων, η επιβάρυνση του περιβάλλοντος και η κλιματική αλλαγή, το ασφαλιστικό, η αντίδραση σε εσωτερικούς μετασχηματισμούς και αλλαγές που ήσαν αναγκαίες για να αντιμετωπίζεται το συνεχώς μεταβαλλόμενο διεθνές τοπίο, η ιδεολογική αδράνεια, ο κρατισμός και η αναποτελεσματικότητα των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων στην αντιμετώπιση προβλημάτων από τις τεχνολογικές ανακατατάξεις και τη χρηματοοικονομική παγκοσμιοποίηση. Κάποια στιγμή γινόταν εμφανές ότι οι αρνητικές επιπτώσεις των στερεότυπων πολιτικών εκ των πραγμάτων ήταν αδύνατο να συνεχιστούν, κάνοντας αναγκαίες προσαρμογές στα εμπεδωμένα πρότυπα πολιτικής, ή τον σχεδιασμό νέων μορφών πολιτικής παρέμβασης. Και στις δύο περιπτώσεις, η αλλαγή αυτή εκλαμβανόταν ως υπαναχώρηση του Κοινωνικού Κράτους, και αυτό επηρέαζε την αξιοπιστία της Σοσιαλδημοκρατίας.

Επιπλέον, η Σοσιαλδημοκρατία, αλλά και οι συντηρητικές δυνάμεις στηρίχθηκαν για δεκαετίες σε μια πρωτόγονη και παραποιημένη κεϋνσιανή αντίληψη για τη δημοσιονομική πολιτική, η οποία όμως προκαλούσε συνεχώς διόγκωση του δανεισμού, των ελλειμμάτων, της ανεργίας και του πληθωρισμού. Το αποτέλεσμα ήταν άλλες οικονομίες, όπως στη Λατινική Αμερική, να οδηγηθούν σε πτώχευση, και άλλες, όπως στην Ευρώπη, να φτάσουν σε επικίνδυνα όρια, όπως στα τέλη τα δεκαετίας του 1970 και ιδίως το 2007/8.

2. Η Σοσιαλδημοκρατία δεν μπόρεσε να δώσει νέες απαντήσεις σε νέα προβλήματα και νέους κινδύνους. Δεν μπόρεσε, επίσης, να κατανοήσει ότι η υπεράσπιση κεντρικών αξιών της, όπως η εργασία, τα αδύναμα στρώματα, η αναδιανομή εισοδήματος και ευκαιριών, δεν μπορεί στην πορεία της ιστορίας να γίνεται με τα ίδια εργαλεία, και ότι αν αξίες και στόχοι αποτελούν κεντρικές σταθερές, τα εργαλεία επίτευξής τους αλλάζουν στον χρόνο. Δεν θέλησε να δει ότι όταν με ελαφρότητα χαρακτήριζε την αλλαγή των εργαλείων της πολιτικής της ως ιδεολογική προδοσία, η αποτυχία επίτευξης των αξιών της, εξ αιτίας της αντίληψης αυτής, αποτελούσε διπλή προδοσία. Δεν θέλησε να δει ούτε τις αποτυχίες ορισμένων πολιτικών που είχε ακολουθήσει, όπως ότι ο δημόσιος μηχανισμός από μοχλός οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, αφέθηκε σε πολλές χώρες να εξελιχθεί σε ένα εκφυλισμένο εργαλείο ιδιοτέλειας μειοψηφικών τμημάτων ή σε ένα αυτονομημένο και διεφθαρμένο διεκδικητή του εθνικού πλούτου, με καταστροφικά αποτελέσματα. Η Σοσιαλδημοκρατία φετιχοποιώντας με εμμονικό τρόπο τα παλιά εργαλεία πολιτικής της, βίωσε την έκπληξη και την απογοήτευση της αποτυχίας. Σε αντίθεση με την ικανότητα μετασχηματισμού, σε επίπεδο πολιτικών και ιδεολογίας, του καπιταλισμού, η Σοσιαλδημοκρατία, ο Σοσιαλισμός και η Αριστερά έδειξαν μια εξαιρετική δυσκαμψία. Έτσι,  στην πρόσφατη μεγάλη κρίση, που για δεκαετίες αποτελούσε τη Μεγάλη Προσδοκία για την αποδυνάμωση του καπιταλισμού και την ανάδειξη της Αριστεράς, είδαν το αντίστροφο σενάριο: την άνοδο συντηρητικών και ακραίων δεξιών δυνάμεων και τη δική τους αποδυνάμωση.

3. Το κρίσιμο στοιχείο της Σοσιαλδημοκρατίας αφορά τη σχέση μεταξύ αναδιανομής και παραγωγής, δηλαδή της ανάπτυξης. Όσο η ανάπτυξη ήταν ισχυρή, οι αυξήσεις μισθών, παροχών, οι υπηρεσίες του Κοινωνικού Κράτους ήσαν υψηλές. Όταν οι ρυθμοί μεγέθυνσης συρρικνώθηκαν, επηρεάστηκαν και οι κοινωνικές πολιτικές. Στις χώρες όπου η Σοσιαλδημοκρατία έδωσε βάρος στην παραγωγή ως πηγή χρηματοδότησης του Κοινωνικού Κράτους (σκανδιναβικές κυρίως), διατήρησε την ισχυρή της θέση. Σε χώρες όπου η έμφαση δόθηκε στην αναδιανομή και η ισορροπία παραγωγής και αναδιανομής κλονίστηκε, κλονίστηκε και η ικανότητα της Σοσιαλδημοκρατίας να διατηρήσει το Κοινωνικό Κράτος, με αρνητικές επιπτώσεις γι’ αυτήν.

4. Μιλώντας για Σοσιαλδημοκρατία δεν μπορεί να μη δούμε και την Ευρώπη. Η Σοσιαλδημοκρατία εξασθενίζει στην Ευρώπη, γιατί η Ευρώπη εξασθενίζει συνολικά, είτε από πολιτικά λάθη, είτε για λόγους έξω από τον έλεγχό της. Ο συγγραφέας θέτει το ερώτημα, αν έχει μέλλον η Ευρώπη χωρίς τη Σοσιαλδημοκρατία ως επικεφαλής του εκδημοκρατισμού της παγκοσμιοποίησης. Η απάντησή μου είναι ότι πράγματι δεν έχει. Όμως, η ευρωπαϊκή ιστορία είναι γεμάτη από εθνικισμούς, αυταρχικά καθεστώτα, δικτατορίες, αίμα, πολέμους, δίψα για εξουσία και ιδεολογικές και άλλες μεταπτώσεις, που βρίσκονται στον αντίποδα της Σοσιαλδημοκρατίας και της Δημοκρατίας. Φυσικά, μιλάμε για μια άλλη Ευρώπη, που διόλου δεν αποκλείεται να προκύψει από αφέλειες, ιδεοληψίες ή φανατισμούς.  Μια τέτοια προοπτική κάνει πολύ πιο σοβαρή την ευθύνη να διαφυλάξουμε τη Σοσιαλδημοκρατία και τη Δημοκρατία στην Ευρώπη, ανεξάρτητα από την πορεία της παγκοσμιοποίησης. Και αυτό προϋποθέτει όχι αποτυχημένες, αλλά ζωντανές ιδεολογίες και πολιτικές δυνάμεις. Και το ερώτημα είναι πώς θα γίνει αυτό;

5. Σε πολλές περιπτώσεις η Σοσιαλδημοκρατία ή οι επίδοξοι στυλοβάτες της προχώρησαν σε σχέσεις διαπλοκής και εξάρτησης με επιχειρηματικά ή άλλα συμφέροντα, και αυτό συνδέεται με τάσεις συρρίκνωσης, αναπτύσσονται τάσεις αυτό-εγκλεισμού στον εαυτό της. Νέες ιδέες, νέες ιδεολογίες, νέες σκέψεις για την κοινωνία δεν αναπτύσσονται, τα ίδια πρόσωπα πρωταγωνιστούν –χωρίς επιτυχία– η κοινωνία απομακρύνεται. Στις περιπτώσεις αυτές δεν είναι η Σοσιαλδημοκρατία που ευθύνεται, αλλά όσοι έχουν την ευθύνη της πολιτικής διαχείρισής της και δεν θέλουν ή δεν κατανοούν ότι το σκηνικό πάσχει και πρέπει να σαρωθεί.   

Το ευρωπαϊκό μοντέλο και η Σοσιαλδημοκρατία δέχονται σκληρή κριτική. Σίγουρα έχουν γίνει σημαντικά λάθη. Ωστόσο, έχουν σημειωθεί και σημαντικές κατακτήσεις. Παρά τα όσα διατυπώνονται στον δημόσιο διάλογο, το ευρωπαϊκό σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο αντέχει και προστατεύει ακόμα και μέσα στην κρίση τα αδύναμα στρώματα. Στην Ε.Ε. το μερίδιο του ΑΕΠ που δαπανάται για κοινωνική προστασία είναι το υψηλότερο στον κόσμο σήμερα και στη μεταπολεμική περίοδο, και παραμένει σταθερό. Ωστόσο, οι άνεργοι αυξάνονται, οι συνταξιούχοι αυξάνονται, η ζήτηση για κοινωνικές υπηρεσίες αυξάνεται.

Μέσα από τις διαδικασίες αυτές δεν είναι μόνο η οικονομία, αλλά μια ολόκληρη κουλτούρα άσκησης πολιτικής, αξιών και προτεραιοτήτων, που αλλάζει μορφή. Σήμερα, περισσότερες κοινωνίες έχουν περάσει σε μια φάση αναζήτησης φαντασιακών παραδείσων και χαμένων προσδοκιών, με αποτέλεσμα την ενίσχυση πολιτικών δυνάμεων του αυταρχικού κοινοβουλευτισμού, οι οποίες,  όμως, ανήκουν στο club των αποτυχημένων της ιστορίας. Αντίστοιχα, στο πεδίο της πολιτικής επικοινωνίας, η περίοδος των τελευταίων δέκα ετών συμπίπτει με μια διπλή επιδημία: αφ’ ενός την εξάπλωση των  ψευδών ειδήσεων και της ανυποληψίας στην πολιτική, και αφ’ ετέρου την εξάπλωση αυταρχικών μορφών διακυβέρνησης, με στόχο την κατάκτηση ή διατήρηση κομματικής ή προσωπικής δύναμης, σε βάρος συλλογικών προοπτικών. Η διπλή εξάπλωση fake news και αυταρχισμού συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους. Όταν νέα αφηγήματα είναι εξ αρχής αναξιόπιστα και η αποτυχία τους είναι βέβαιη, πρέπει να διασφαλιστεί ότι δεν θα αμφισβητηθούν πολιτικά, τουλάχιστον πολύ νωρίς. Συνεπώς, η στροφή στην αυταρχική Διακυβέρνηση δεν είναι μόνο ιδεολογικό πρόβλημα. Είναι εργαλείο ελέγχου και εξουσιασμού της αμφισβήτησης του νέου αφηγήματος. Αν η αποτυχία είναι προδιαγεγραμμένη, ο αυταρχισμός εμποδίζει την έγκαιρη αμφισβήτηση του αφηγήματος.

Διαπιστώνοντας τις ανάγκες αυτές, ο Γ. Σιακαντάρης τονίζει εμφατικά, και σωστά, την ανάγκη της εσωτερικής αλλαγής και κίνησης της Σοσιαλδημοκρατίας στο σημερινό και ορατό αυριανό περιβάλλον. Τονίζει ότι η Σοσιαλδημοκρατία δεν μπορεί να παραμένει ένα σύστημα παγωμένο σε προβλήματα, ιδέες και πρακτικές προηγούμενων δεκαετιών. Ότι η Σοσιαλδημοκρατία, ή μάλλον οι σοσιαλδημοκράτες, πρέπει να κατανοήσουν ότι η πραγματικότητα άλλαξε και γι’ αυτό πρέπει να αλλάξει και η ίδια η Σοσιαλδημοκρατία, χωρίς όμως η μετάλλαξή της να σημαίνει αλλαξοπιστία. Επισημαίνει ότι Σοσιαλδημοκρατία, πάνω απ’ όλα, σημαίνει διαρκή αυτομετασχηματισμό και αυτοαμφισβήτηση ή και αυτοσαρκασμό. Ότι η επιτυχία της ήταν ότι έδωσε πειστικές απαντήσεις στις κεντρικές αξίες της: Δημοκρατία, Κράτος Δικαίου και Κοινωνικό Κράτος, ανθρώπινα δικαιώματα και ελευθερίες, θεσμικό πλαίσιο, απασχόληση και όροι αμοιβής και προστασίας, προστασία απέναντι σε συλλογικές απειλές, και ότι αυτά πρέπει να διαφυλαχθούν ως κεντρικές αξίες και στόχοι της.

Στοιχεία για μια νέα σοσιαλδημοκρατική agenda

Η εξέλιξη των τελευταίων δεκαετιών έδειξε ότι για πολλούς λόγους, η Σοσιαλδημοκρατία και η Αριστερά, ιδιαίτερα στη χώρα μας, αποδυναμώνονται. Είναι ορατό, ότι φοβούνται να θίξουν και να δώσουν λύσεις σε πολλά σημαντικά κοινωνικά προβλήματα, εκτός αν εμφανίζονται να υποκύπτουν σε εξωγενείς πιέσεις, όπως τα Μνημόνια. Η συνεχής αποδυνάμωση της Σοσιαλδημοκρατίας, σε συνδυασμό με την κρίση, αποτελούν μια προνομιακή βάση για να δούμε ποια κρίσιμα στοιχεία θα έπρεπε να αποτελούν τμήμα μιας σημερινής σοσιαλδημοκρατικής ατζέντας. Η ανάκαμψη της Σοσιαλδημοκρατίας προϋποθέτει αφ’ ενός την επαναδιατύπωση βασικών ιδεολογικών και αξιακών όρων και αφ’ ετέρου επικέντρωση στα μεγάλα σημερινά, εθνικά ή διεθνή, προβλήματα και στις  σύγχρονες απειλές. Όπως τονίζει ο συγγραφέας, η Σοσιαλδημοκρατία πρέπει να αντιπαρατεθεί με τα σημερινά προβλήματα και με τα σημερινά πολιτικά όπλα, όχι με φαντάσματα. Θα αναφέρω ενδεικτικά ορισμένες κεντρικές σημερινές προτεραιότητες της σοσιαλδημοκρατικής ατζέντας:

• Την ανάγκη ρύθμισης του παγκοσμιοποιημένου χρηματοοικονομικού συστήματος και των περιοδικών αποσταθεροποιήσεων που αυτό δημιουργεί σε ευρύτερα τμήματα της παγκόσμιας οικονομίας.

• Την ανάγκη παρέμβασης στο πρόβλημα των φορολογικών παραδείσων, που πέρα από τα ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, δημιουργεί και προβλήματα ισχυρών ανισοτήτων και μακροοικονομικών ασυμμετριών στο εσωτερικό πολλών χωρών.

• Την αντιμετώπιση του προβλήματος της εκρηκτικής ανισορροπίας της κερδοφορίας από χρηματοοικονομικές δραστηριότητες σε σχέση με δραστηριότητες στην πραγματική οικονομία, ώστε να ενισχυθεί η παραγωγική βάση και να αντιμετωπιστεί το διογκούμενο μαύρο χρήμα.

• Την πιεστική ανάγκη πολιτικών για την αντιμετώπιση συλλογικών απειλών παγκόσμιας εμβέλειας (κυρίως κλιματική αλλαγή, καταστροφή περιβάλλοντος, trafficking κλπ).

• Την ανατροπή των στοιχείων της αδράνειας, της αντι-παραγωγικότητας και της διαφθοράς στο επίπεδο του Κράτους. Το Κράτος αποτελεί κεντρικό παράγοντα άσκησης σοσιαλδημοκρατικών πολιτικών. Με αδύναμο, αναποτελεσματικό ή διεφθαρμένο Κράτος, το Κοινωνικό Κράτος θα έχει αντίστοιχα χαρακτηριστικά. Όμως, στο παρελθόν, ο ρόλος του Κράτους σε μεγάλο βαθμό αυτο-υπονομεύτηκε από τις ίδιες τις σοσιαλδημοκρατικές, σοσιαλιστικές ή αριστερές δυνάμεις. Επιλεκτικά παραδείγματα είναι η τραγική πτώχευση χωρών της Λατινικής Αμερικής, το Κράτος και οι κρατικοί θεσμοί στην Ελλάδα κ.ά.

• Την ανάγκη να δώσει απαντήσεις που να αγγίζουν τα «κάτω άκρα» της κοινωνίας και τις νέες μορφές ανισότητας. Και στα «κάτω άκρα» είναι οι αποκλεισμένοι, που δεν έχουν πραγματική εκπροσώπηση στους φορείς πολιτικών αποφάσεων.

Σε τελική ανάλυση, υπάρχει πιεστική ανάγκη για πολιτική διαχείριση της συμμετοχικής ανάπτυξης, της τεχνολογικής αλλαγής και της Δημοκρατίας – το «Πρωτείο της Πολιτικής» που αναδεικνύει ο Γιώργος Σιακαντάρης. Αυτό συνίσταται σε μια διαρκή αναζήτηση πολιτικών απαντήσεων και σε επιλογές σύγκρουσης με την πραγματικότητα.

Υπάρχει ένα μικρό πρόβλημα. Γνωρίζουμε ότι στην Ελλάδα η πολιτική μάχη θα κριθεί από καμιά δεκαριά συνθήματα και καρικατούρες πολιτικού λόγου. Και εδώ είναι «το μεγάλο κενό». Γιατί οι σοσιαλδημοκράτες και οι σοσιαλιστές ανήκουν κυρίως στα τμήματα της κοινωνίας που σκέφτονται, προβληματίζονται, αναζητούν,  περιμένουν από το πολιτικό σύστημα, και πιστεύουν στις αξίες και τις δυνατότητες της Σοσιαλδημοκρατίας και της Δημοκρατίας. Και αυτό μας δείχνει τον δρόμο για τη συνέχεια.