Δεν ήταν ένας οποιοσδήποτε θάνατος. Ήταν ένας θάνατος που, με τον τρόπο που συνέβη, συνδέει στενά δυσλειτουργίες και ελλείμματα τριών επιπέδων:
1. Το φαινόμενα του κοινωνικού αποκλεισμού και το σύνδρομο της αγέλης.
2. Τη λειτουργία των υπηρεσιών και των θεσμών.
3. Το μετα-πλαίσιο, δηλαδή την πολιτική, ηθική και πολιτισμική διάσταση.
Όπως λέει ένας ακτιβιστής του ΛΟΑΤΚΙ+ κινήματος ο Λύο Καλοβυρνάς «από τη στιγμή που οποιοσδήποτε Ζακ χαρακτηρίζεται gay ή χρήστης ουσιών αυτομάτως η ζωή του υποβιβάζεται».
Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι η διαδικασία ευθραστοποίησης του κοινωνικού δεσμού. Ο κοινωνικός δεσμός είναι το σύνολο των πολιτισμικών, κοινωνικών, οικογενειακών και οικονομικών δεσμών οι οποίοι συνδέουν τα άτομα στην καθημερινότητά τους και διασφαλίζουν ή θα έπρεπε να διασφαλίζουν την ενότητα και τη συνοχή μιας κοινωνίας. Τη στιγμή που κάποιος στη χώρα μας είναι οροθετικός, εξαρτημένος, gay με πιθανή ή μη ψυχοπαθολογία, φαίνεται να αποτελεί τον απόλυτο συνδυασμό καταστροφής και αυτοκαταστροφικότητας. Η οδύνη του αποκλεισμού των ομοφυλόφιλων, των τοξικοεξαρτημένων, των ψυχικά ασθενών, των προσφύγων, των μεταναστών είναι συχνά βουβή, εξελίσσεται μέσα σε ζώνες σιωπής, απελπισίας, σε μια καθημερινή κόλαση και σε ένα ατελείωτο σισσύφειο έργο για την επιβίωση, όχι για τη ζωή. Συχνά, αυτή η βουβή οδύνη μπορεί να ζητάει οδούς διαφυγής, εκφόρτισης, μέσα από μικροπαραβατικότητα, εγκληματικότητα, απόπειρες αυτοκτονίας ή και αυτοκτονίες. Η βία αυτή είναι συχνά τυφλή, δεν έχει στόχο, ιδεολογικό προσανατολισμό, εναλλακτική αφήγηση. Είναι συχνά μια κραυγή αγωνίας που με τη σειρά της προκαλεί τα πιο χαμηλά ένστικτα αυτοσυντήρησης που υπάρχουν μέσα μας. Προκειμένου να διατηρήσει η κοινωνική ομάδα τη συνοχή της απέναντι σε μια πράξη ανομίας ή σε μια επιθετική συμπεριφορά του κοινωνικά αποκλεισμένου ατόμου συγκροτείται με το νόμο της αγέλης. Το διακύβευμα για την αγέλη είναι να αφανίσει το διαφορετικό αντλώντας τη στιγμιαία αυταπάτη της συνοχής και του θριάμβου της απέναντι στον αδύναμο, τον απροστάτευτο. Χωρίς ενοχή, χωρίς ντροπή, χωρίς ηθικούς φραγμούς, χωρίς αναστολή. Κάθε κοινωνία που έχει υποστεί βαθιές ρήξεις και ασυνέχειες σε κοινωνικό, ηθικό, οικονομικό επίπεδο βιώνει τη ρευστότητα και την ανασφάλεια σε τέτοιο βαθμό που αδυνατεί να επεξεργαστεί τα πρωτόγονα ένστικτά της. Όταν το μετα-πλαίσιο καταρρέει, δηλαδή όταν δεν υπάρχουν ισχυρά και σαφή θεσμικά σημεία αναφοράς, τότε το κτήνος μέσα μας ξυπνάει. Έτσι, η αυτοδικία απαντά στο έλλειμμα τάξης και ασφάλειας σαν ένα «νόμιμο» αντανακλαστικό επιβίωσης της καταρρέουσας κοινωνικής συνοχής.
Η αυτοδικία έχει και ενεργητικούς δράστες αλλά κυρίως μια μεγάλη μάζα αδιάφορων, παθητικών παρατηρητών. Είναι αυτή η κρίσιμη μάζα της αδιαφορίας που σε συνδυασμό με το φόβο και την προκατάληψη δημιουργεί ένα μείγμα εκρηκτικό, ακατέργαστο, ανεξέλεγκτο.
Ένα δεύτερο μείζον έλλειμμα που τροφοδοτεί το φαινόμενο της αγέλης είναι εκείνο -και ποσοτικά και ποιοτικά- επαρκών υπηρεσιών κοινωνικής φροντίδας, υγείας και ψυχικής υγείας, ικανών να περιέξουν ένα μέρος από αυτόν τον φαύλο κύκλο του κοινωνικού αποκλεισμού. Είναι ένας φαύλος κύκλος ανατροφοδοτούμενης φτώχειας, ασθένειας, ψυχικής ασθένειας, μακροχρόνιας ανεργίας, παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς, παραβατικότητας. Οι δυσκολίες στην πρόσβαση σε τέτοιες υπηρεσίες και οι διακρίσεις σε βάρος κοινωνικά αποκλεισμένων ατόμων αδυνατίζουν ακόμη περισσότερο τη δυνατότητα του κοινωνικού σώματος να ενσωματώσει τις παθογένειές του. Εάν προστεθεί σε αυτό η δομική έλλειψη συντονισμού, το έλλειμμα του κεντρικού σχεδιασμού και βεβαίως η υποχρηματοδότηση και η ελλειμματική αξιολόγηση των υπηρεσιών, που είναι ενδημικό φαινόμενο στη χώρα μας, τότε το δεύτερο επίπεδο ελλειμμάτων γίνεται μια μαύρη τρύπα.
Το τρίτο μεγάλο έλλειμμα είναι βαθιά πολιτικό. Τα κόμματα, σαν θεσμοί μιας δημοκρατίας, θα έπρεπε να διαπαιδαγωγούν τους πολίτες απέναντι στην αδιαφορία, στην απάθεια αλλά και στη δαιμονοποίηση της διαφορετικότητας. Στη χώρα μας - και όχι μόνο στη χώρα μας - η υποκρισία, η ψηφοθηρική συμπεριφορά, ο φόβος του πολιτικού κόστους αλλά και η ακροδεξιά ατζέντα, που κατατρώει συστηματικά και μεθοδικά τον πυρήνα της αλληλεγγύης και της ενίσχυσης των κοινωνικών δεσμών, συνθέτουν ένα δυστοπικό σκηνικό όπου ευνοείται ο κανιβαλισμός, η καταστροφικότητα, η κάθε είδους ακατέργαστη εκφόρτιση.
Δεν πρέπει κανείς ενεργός πολίτης να μην συνειδητοποιεί ότι υπάρχει πολιτική ευθύνη στην καλλιέργεια του μίσους, της επιθετικότητας, της αγριότητας, της βαρβαρότητας.
Το λυντσάρισμα του Ζακ Κωστόπουλου αποτελεί μια οριακή στιγμή για την ελληνική κοινωνία, αφορμή για αναστοχασμό και για διεργασίες αυτογνωσίας, όπως επίσης για δημιουργία δικτύων αντίστασης απέναντι στο μίσος, στην αδιαφορία και στην απάθεια που σκοτώνουν.
Στο ερώτημα τι θα έκανες αν έμπαιναν στο μαγαζί σου η πολιτισμένη απάντηση είναι «δεν θα σκότωνα». Και σίγουρα δεν θα κλωτσούσα έναν ανυπεράσπιστο και γονατισμένο.
«Το ότι κρίθηκε προφυλακιστέος ο Νίκος Ρωμανός για την έκρηξη στους Αμπελόκηπους δεν προκάλεσε έκπληξη σε κανέναν. Μόνον βαθιά απογοήτευση. Για την Ελληνική Δικαιοσύνη…»
13°
