Α’ Νεκροταφείο Αθηνών

Ο θρύλος λέει ότι κάπου στα μέσα του 19ου αιώνα ένα πολύ φτωχό και μικρό αγόρι άρχισε να δουλεύει ως φραγκοφόρος (νεκροθάφτης). Το αγόρι μεγάλωσε, μάζευε μανιωδώς τα χρήματά του κι έγινε ένας πολύ πλούσιος και τσιγκούνης άνδρας, ο οποίος παρά τα πλούτη του εξακολουθούσε να περνά όλη του τη μέρα στο πρώτο νεκροταφείο. Μάλιστα, τσακωνόταν με τους άλλους φραγκοφόρους για να τους πάρει τη δουλειά και παρακαλούσε να πεθάνουν περισσότεροι για να μεγαλώσει το μεροκάματο. Το όνομά του Νικόλαος Μπάτσαρης κι όταν βγήκε στη σύνταξη συνέχισε να βρίσκεται εκεί, με τα ίδια παλιά ρούχα και σα σκελετωμένος, γιατί ούτε το φαγητό τον ενδιέφερε – μόνο να κουβαλήσει στεφάνια και να πάρει λίγες δραχμές. Μέχρι που με ένα στεφάνι στον ώμο πέθανε σε ηλικία 90 ετών. Από τότε, λένε, κάποιες νύχτες μια μυστηριώδης φιγούρα ενός ηλικιωμένου άνδρα ντυμένου στα μαύρα, που κρατά ένα στεφάνι, εμφανίζεται να περιπλανιέται ανάμεσα στους τάφους. Ο επαγγελματίας που μου διηγήθηκε την ιστορία άρχισε να γελάει κι εγώ συνέχισα στην ανηφόρα της οδού Αναπαύσεως μέχρι τη συμβολή της με την Τριβωνιανού και τη μεγάλη πύλη του Α΄ Νεκροταφείου Αθηνών. Εκεί όπου η ξεναγός, Λαυρεντία Γιαννόλα, μας είπε ότι σε λίγα λεπτά θα βρισκόμασταν σε ένα από τα μεγαλύτερα ανοιχτά μουσεία γλυπτικής στην Ευρώπη. 

Το πρώτο νεκροταφείο της Αθήνας 

Ήταν περίπου το 1802 όταν στην Ευρώπη άρχισε να απαγορεύεται να θάβονται οι νεκροί μέσα στις εκκλησίες ή στον περίβολό τους και να δημιουργούνται τα πρώτα επίσημα νεκροταφεία. Στην Αθήνα συνέβη το 1834 και επελέγη ο χώρος του Μετς. «Ήταν μια αραιοκατοικημένη περιοχή που ιδρύθηκε από τον Κάρολο Φιξ, ο οποίος έφτιαξε εδώ την πρώτη του ζυθοποιία. Την ονόμασε Μετς από την ομώνυμη πόλη της Αλσατίας, που φημιζόταν για την μπίρα της. Φτωχοί εργάτες από την Κέα (Τζια) ήταν οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής, η οποία έως το 1860 λεγόταν και Βατραχονήσι από τα πολλά βατράχια λόγω του ποταμού Ιλισού, αλλά και Παντρεμενάδικα, καθώς έρχονταν ζευγαράκια» λέει η Λαυρεντία Γιαννόλα. Αλλά είχαμε ήδη φτάσει στο πλέον φημισμένο μνημείο του νεκροταφείου: στην «Κοιμωμένη» του σπουδαίου γλύπτη, Γιαννούλη Χαλεπά. 

Η ιστορία της Κοιμωμένης «Σοφίας Αφεντάκη»

«Πρωταγωνίστρια» του γλυπτού η πανέμορφη Σοφία Αφεντάκη, κόρη ευκατάστατης οικογένειας των Αθηνών (με καταγωγή από την Κίμωλο κατά ορισμένους), που ζούσαν στην οδό Σωκράτους. Για το πολύ πρόωρο τέλος της, μόλις στα 18 της χρόνια, το 1878, υπάρχουν δύο εκδοχές. Η μία λέει ότι σε ένα ταξίδι με τον πατέρα της στη Νάπολι της Ιταλίας ερωτεύτηκε τον τενόρο Μάριο Τζιοβάνι. Ένας έρωτας που αμέσως έγινε «απαγορευμένος» για την οικογένειά της, με αποτέλεσμα η γεμάτη ευαισθησίες Σοφία να δώσει τέλος στη ζωή της με δηλητήριο. Η άλλη εκδοχή αναφέρει ότι η κοπέλα αρρώστησε και πέθανε από φυματίωση. Όπως και να έχει, ο πατέρας Κωνσταντίνος Αφεντάκης ζήτησε από το νεαρό τότε, αλλά ήδη γνωστό γλύπτη, Γιαννούλη Χαλεπά, να δημιουργήσει ένα μνημείο που θα κοσμούσε τον τάφο της κόρης του. Στην «Κοιμωμένη» η Σοφία παρουσιάζεται ξαπλωμένη, με λυτά μαλλιά και λυγισμένα χέρια, να κοιμάται βαθιά. Μόνο ο σταυρός που κρατάει στο χέρι της είναι σημάδι ότι είναι νεκρή. 

Η «Κοιμωμένη», στο πέρασμα του χρόνου έχει υποστεί πολλούς βανδαλισμούς. Τη δεκαετία του ’30 κάποιος της έριξε τοξική ουσία (άκουα φόρτε) και πριν από 15 χρόνια άγνωστοι την έβαψαν με μαύρο σπρέι. Ο πρώτος, όμως, «βανδαλισμός» προήλθε από τον ίδιο το Γιαννούλη Χαλεπά. Η μητέρα της Σοφίας τον είχε επισκεφθεί στο εργαστήρι του, στην οδό Μαυρομιχάλη, και του ανέθεσε το ταφικό μνημείο. Διηγείται ο Χαλεπάς σε μια συνέντευξη που είχε δώσει το 1930: «Μέσα στην τσάντα της είχε τη φωτογραφία μιας ωραίας γυναίκας. Την έβγαλε από την τσάντα της και, δείχνοντάς μου την, μου είπε να της κάνω μια προτομή, ένα οποιοδήποτε άγαλμα του γούστου μου. Της εζήτησα, θυμάμαι, χίλιες δραχμές κι εκείνη, αφήνοντας τη φωτογραφία, έφυγε. Εγώ την άλλη μέρα άρχισα να σκέπτομαι, να βασανίζω το μυαλό μου, σαν τι σχέδιο να κάνω. Δεν άργησα να εμπνευσθώ το σχέδιό μου κι αμέσως έβαλα μπρος. Έκανα το σχέδιο, κατόπι το έπλασα σε πηλό. Φώναξα τότε την κυρία Αφεντάκη. Όταν ήλθε, δεν της άρεσε και μου είπε αν είναι δυνατόν ν’ αλλάξω σχέδιο. Εγώ θυμώνοντας τότε –και το θυμό μου θυμάμαι ακόμα και τώρα, γιατί για μένα τα λόγια της ήτανε προσβλητικά–, μη χάνοντας καιρό, πήρα ένα λοστό, έδωσα ένα γερό χτύπημα στο στήθος του αγάλματος κι έτσι χωρίστηκε απ’ το στήθος το κεφάλι. Η κυρία Αφεντάκη κατάλαβε αμέσως το λάθος της και μου είπε ότι το άγαλμα της άρεσε όπως ήταν και με παρακάλεσε να το ξαναφτιάξω. Τo ’φτιαξα, το σκάλισα απάνου στο μάρμαρο και έπειτα από λίγον καιρό, το 1880, η Κοιμωμένη, το άγαλμα που μου έδωσε τη φήμη, στέκονταν πάνω από τον τάφο της Αφεντάκη». 

Η μυθιστορηματική ζωή του Γιαννούλη Χαλεπά 

Γεννημένος στην Τήνο το 1851, ήταν το ένα από τα έξι παιδιά οικογένειας φημισμένων μαρμαρογλυπτών. Παρότι η οικογένειά του προτιμούσε να μην ασχοληθεί με τη γλυπτική, ο Γιαννούλης σπούδασε στο Σχολείο των Τεχνών (μετέπειτα Σχολή Καλών Τεχνών) στην Αθήνα και στη συνέχεια στην Ακαδημία του Μονάχου, με υποτροφία του Ιερού Ιδρύματος της Ευαγγελιστρίας Τήνου. Σπουδαία έργα του εκείνης της εποχής ήταν το «Παραμύθι της Πεντάμορφης» και ο «Σάτυρος που παίζει με τον Έρωτα». Επέστρεψε στην Αθήνα το 1876, άνοιξε το δικό του εργαστήριο και την περίοδο της «Κοιμωμένης» (λόγω ενός ανεκπλήρωτου έρωτα, λένε κάποιοι) άρχισε να κλονίζεται η ψυχική του υγεία. Με προτροπή της οικογένειάς του θα ταξιδέψει στην Ιταλία, όμως η κατάσταση της υγείας του δεν θα βελτιωθεί και, τελικά, ύστερα από διάγνωση ιατρών που μίλησαν για «άνοια», ο Γιαννούλης Χαλεπάς θα εγκλειστεί το 1888 στο Δημόσιο Ψυχιατρείο Κέρκυρας. Εκεί θα παραμείνει για δεκατρία χρόνια, μέχρι το θάνατο του πατέρα του και την απόφαση της μητέρας του να τον πάρει πίσω στην Τήνο. Θεωρώντας ότι η ενασχόλησή του με τη γλυπτική ήταν αυτή που τον οδηγούσε στην τρέλα, η μητέρα θα αρχίσει να καταστρέφει οποιαδήποτε προσπάθεια δημιουργίας και ο Χαλεπάς θα ζήσει σαν τον «τρελό του χωριού». Μέχρι το 1916 και το θάνατο της μητέρας. Τότε είναι που θα αφιερωθεί και πάλι στη γλυπτική και το 1930 η ανιψιά του Ειρήνη τον προσκαλεί να ζήσει μαζί της στην Αθήνα. Ο Χαλεπάς εργάζεται εντατικά, αναγνωρίζεται και δοξάζεται, ενώ εξελίσσει την τέχνη του δημιουργώντας πιο μοντέρνες και γεωμετρικές γραμμές, σε αντίθεση με την «Κοιμωμένη» που ήταν νεανικό του έργο, και πεθαίνει στις 15 Σεπτεμβρίου 1938. Λίγα μέτρα μακριά από τη Σοφία Αφεντάκη, στο Α΄ Νεκροταφείο, βρίσκεται ο τάφος του. Ένας άγγελος είναι το μνημείο που έφτιαξαν για εκείνον οι μαθητές του. 

Στην πόλη των κεκοιμημένων 

Σε αγωνιστές του ’21 ανήκουν οι πρώιμοι τάφοι του Α΄ Νεκροταφείου.  Πολύ κοντά στη Σοφία Βέμπο και τον Χριστόφορο Νέζερ, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Λέει η επιγραφή: «Σιγά διαβάτη, εδώ κοιμάται ο γέρος του Μοριά, τον ύπνο του μην τον ταράξεις». Μπαίνοντας στο νεκροταφείο, στην αριστερή πλευρά, μετά τους τάφους των Αρχιεπισκόπων Δαμασκηνού και Χριστόδουλου, αλλά και του ευεργέτη Αβέρωφ, δεσπόζει εκείνος του Ερρίκου Σλήμαν (1822-1890), του αρχαιολόγου που αναζήτησε το βασίλειο του Οδυσσέα στην Ιθάκη και ανέσκαψε την Τροία και τις Μυκήνες. Σαν αρχαίος ελληνικός ναός ο τάφος-μαυσωλείο, σε σχέδια του σπουδαίου αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλερ, διακοσμείται με σκηνές από μάχες του Τρωικού πολέμου. Συνηθιζόταν οι τάφοι να έχουν στοιχεία που να παραπέμπουν στη ζωή του τελευταίου τους κατοίκου. Έτσι, ο οικογενειακός τάφος της εφοπλιστικής οικογένειας Νομικού κοσμείται από ένα καράβι επάνω στο οποίο βρίσκονται τρεις άγγελοι, ενώ εκείνος του Δημήτρη Αιγινήτη (1862-1934), διευθυντή του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, υπουργού Παιδείας και ιδρυτή της Ακαδημίας Αθηνών, μοιάζει επίσης με αρχαίο ναό, με επιγραφές που θυμίζουν την ενασχόλησή του με την αστρονομία. Και απέναντι ένα σπουδαίο γλυπτό του Κώστα Βαλσάμη (1908-2003), η «Μάνα της Κατοχής». Ο Βαλσάμης, ο οποίος είχε τιμηθεί με τον τίτλο του Ιππότη του Τάγματος Τεχνών και Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού της Γαλλίας, και δημιουργούσε αγάλματα από χαλκό, εμπνεύστηκε από μία εικόνα που ο ίδιος συνάντησε στον Πειραιά, στη διάρκεια της Κατοχής: μια μάνα να κείτεται νεκρή κι ένα μικρό παιδί να προσπαθεί να πιει γάλα από το άψυχο στήθος της. 

Δεξιά ο τάφος του Ερρίκου Σλήμαν, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ  

Τα πενθούντα πνεύματα 

Κοιμωμένες και άγγελοι περισσότερο, οι οποίοι συμβολίζουν τα «πενθούντα πνεύματα», σχεδόν μονοπωλούν τα μνημεία. Έργα του φημισμένου γλύπτη Ιωάννη Βιτσάρη (1834-1892) είναι ο άγγελος που έχει πέσει στο μνήμα και θρηνεί, στον τάφο της οικογένειας Κουμέλη, όπως και η κοιμωμένη στον τάφο της Μαρίας Δεληγιάννη, η οποία πέθανε σε ηλικία 16 ετών. Κάποιοι γλύπτες απέφευγαν να δημιουργούν στο νεκροταφείο, για να μη λέει ο κόσμος ότι έβγαζαν χρήματα από τους νεκρούς. Το Α΄ Νεκροταφείο υπήρξε, επίσης, πεδίο καλλιτεχνικών συγκρούσεων. Ο Δημήτρης Φιλιππότης (1839-1919), δημιουργός, μεταξύ άλλων, του ταφικού μνημείου του Αβέρωφ, είχε ασκήσει κριτική σε ένα έργο του Ιωάννη Χαλεπά, πατέρα του Γιαννούλη Χαλεπά. Τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 το νεκροταφείο ήταν χώρος συνάθροισης καλλιτεχνών. Είχε σχολιαστεί ως «κιτς» και «υπερβολικό» το έργο του Δημητριάδη του «Αθηναίου» (1880-1941) στον τάφο της οικογένειας Σπαθάρη, όπου μία νεκρή γυναίκα κείτεται στο κρεβάτι και δυο παιδιά την κοιτούν σπαρακτικά. Αλλά, προφανώς, κάτι τέτοιο θα είχε ζητήσει η οικογένεια. 

Πώς θα θέλατε να είναι ο τάφος σας;

Περπατούσαμε ήσυχα ανάμεσα στους τάφους κάποιων εκ των πιο σπουδαίων Ελλήνων, όταν η Λαυρεντία Γιαννόλα μας διηγήθηκε το μύθο: Ο Κυπάρισσος ήταν, λέει, ένας όμορφος νεαρός που είχε σύντροφο ένα εξημερωμένο ιερό ελάφι, το οποίο κατά λάθος σκότωσε ένα απόγευμα με το ακόντιό του. Απαρηγόρητος ο Κυπάρισσος, θέλησε να πεθάνει και ζήτησε ως χάρη από τον ουρανό τα δάκρυά του να κυλούν αιώνια. Ο θεός Απόλλωνας, που αγαπούσε τον Κυπάρισσο, δεν κατάφερε να τον μεταπείσει και αποφάσισε να τον ανακουφίσει από τη δυστυχία του, μεταμορφώνοντάς τον για πάντα σε κυπαρίσσι, από το οποίο στην αιωνιότητα θα ρέουν πένθιμα δάκρυα (ρετσίνι). Για τους περισσότερο ρεαλιστές, τα κυπαρίσσια έχουν βαθύ ριζικό σύστημα που δεν απλώνεται και δεν ανασηκώνει το έδαφος, συνεπώς δεν επηρεάζει τα ταφικά μνημεία. Μετά σταματήσαμε μπροστά στον τάφο των Τρικούπηδων. Χαρίλαος, Σοφία, Σπυρίδων, Αικατερίνη. Ένας ξύλινος σταυρός για τον καθένα. «Πολλές φορές στο νεκροταφείο», είπε η Λαυρεντία, «γίνεται επίδειξη πλούτου και κοινωνικής θέσης. Όχι όμως πάντα». Ακολούθησαν σχόλια, κάποιος είπε ότι θα προτιμούσε ο τάφος του να έχει ένα σπουδαίο γλυπτό από ένα σκέτο ξύλινο σταυρό. Κάποιος άλλος βρήκε τη διαδικασία του ενταφιασμού πολύ αποπνικτική και την ιδέα της αποτέφρωσης περισσότερο ενδιαφέρουσα. Κι εγώ αποχώρησα βιαστικά γιατί ο ήλιος είχε αρχίσει να πέφτει. 

Είναι όλοι εκεί 

Πρώην πρόεδροι της Δημοκρατίας και πρωθυπουργοί, άνθρωποι του πνεύματος και της τέχνης, μοιράζονται όλοι την ίδια γειτονιά. Ο Γεώργιος Παπανδρέου βρίσκεται μακριά από το γιο του, Ανδρέα Παπανδρέου. Το ίδιο η Αλίκη Βουγιουκλάκη με τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ. Η Μελίνα Μερκούρη έχει δίπλα της τον Ζυλ Ντασσέν, αλλά και τον παππού της, Σπυρίδωνα Μερκούρη. Εκεί τριγύρω και δεκάδες άλλοι. Η Έλλη Λαμπέτη, κοντά της ο Βασίλης Τσιτσάνης, η Τζένη Καρέζη, η Μαλβίνα Κάραλη, ο Δημήτρης Χορν, η Μαρίκα Κοτοπούλη, ο Φιλοποίμην Φίνος, ο Μάνος Κατράκης, ο Νίκος Ξυλούρης, ο Δημήτρης Μητροπάνος και δίπλα του η Ρίτα Σακελλαρίου αλλά και ο Στράτος Διονυσίου, η Κατίνα Παξινού, η Σωτηρία Μπέλλου, ο Μάνος Λοΐζος. 

Και τόσοι άλλοι... 

Η «Μάνα της Κατοχής», έργο του γλύπτη Κώστα Βαλσάμη 

---

Η ξενάγηση στο Α΄ Νεκροταφείο πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία της Λαυρεντίας Γιαννόλα, στο πλαίσιο των δωρεάν ξεναγήσεων του Οργανισμού Πολιτισμού και Αθλητισμού Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ), σε συνεργασία με το Σωματείο Διπλωματούχων Ξεναγών.