Ο ήλιος μας είναι ένα αστέρι. Στο γαλαξία μας υπάρχουν περίπου 200 δισεκατομμύρια αστέρια. Οι γαλαξίες είναι δισεκατομμύρια. Το σκέφτομαι και ζαλίζομαι, νομίζω ότι θα πέσω στο Σύμπαν. Οι άνθρωποι εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια παρατηρούν με δέος τον ουρανό. Τότε, στην αρχαία Ελλάδα, λάτρευαν τις Νύμφες, οι οποίες ήταν γυναικείες μορφές θεϊκής καταγωγής, νεαρές σε ηλικία, που τριγύριζαν στα βουνά ακολουθώντας τη Θεά Άρτεμη. Βρισκόμασταν ακριβώς δίπλα στο Ιερό τους, στον Λόφο των Νυμφών, στο Θησείο, με την αστροφυσικό Αναστασία Φιόρη Μεταλληνού.
Στο σημείο αυτό αποφασίστηκε να κατασκευαστεί το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, ύστερα από δωρεά 500.000 δρχ. του τότε Έλληνα πρόξενου στη Βιέννη, Γεώργιου Σίνα (1783-1856). Ο θεμέλιος λίθος τοποθετήθηκε στις 26 Ιουνίου του 1842 υπό τους ήχους μουσικής, παρουσία πλήθους Αθηναίων και τους κανονιοβολισμούς μιας φρεγάτας, που ήταν αγκυροβολημένη στον Πειραιά. Η επιγραφή «Servare Intaminatum», δηλαδή «Να διατηρηθεί ανέπαφο», τοποθετήθηκε ύστερα από επιθυμία του Γεώργιου Σίνα και στο πέρασμα του χρόνου έγινε απόλυτα σεβαστή. Το κτίριο Σίνα, το οποίο σήμερα στεγάζει το Μουσείο Γεωαστροφυσικής, έχει την ίδια μορφή, όπως όταν ολοκληρώθηκε, το 1846. Αρχιτέκτονάς του ήταν ο σπουδαίος Δανός Θεόφιλος Χάνσεν, άλλα έργα του οποίου είναι το Ζάππειο και η Εθνική Βιβλιοθήκη.
Στην Αίθουσα του Χρόνου
Σε αυτό το κτίριο, στον πρώτο όροφο, σε μια Αθήνα πολύ διαφορετική από τη σημερινή, το 1860, το 1870, το 1880, με τις Νύμφες, ίσως, να παίζουν και να τραγουδούν έξω από το παράθυρό του, ένας αστρονόμος ήταν επιφορτισμένος να υπολογίζει την ώρα. Το κρεβάτι του βρισκόταν ακριβώς δίπλα από το τηλεσκόπιό του, με το οποίο παρατηρούσε τα αστέρια. Αν ο Σείριος, για παράδειγμα, περνούσε από ένα συγκεκριμένο σημείο του ουρανού στις 4.20 το πρωί, και την επόμενη ημέρα θα έπρεπε να περάσει ακριβώς την ίδια ώρα. Αν υπήρχε απόκλιση, το ρολόι ήταν αυτό που πήγαινε λάθος, γιατί ο ουρανός δεν κάνει λάθη. Και την εποχή εκείνη τα ρολόγια μπορεί να έχαναν έως και 20 λεπτά σε ένα 24ωρο! Ο παρατηρητής αυτός, λοιπόν, αφού είχε ελέγξει και καταγράψει την πορεία μιας σειράς από αστέρια, υπολόγιζε την ακριβή ώρα και κάθε μεσημέρι ενημέρωνε τους πολίτες με έναν απλό μηχανισμό, έναν ιστό που συγκρατούσε μια μεγάλη σφαίρα, που βρισκόταν στη στέγη του κτιρίου. Στις 12 ακριβώς το μεσημέρι η σφαίρα έπεφτε. Την έβλεπαν από τη Μητρόπολη Αθηνών, χτυπούσαν τις καμπάνες και οι Αθηναίοι ρύθμιζαν τα ρολόγια τους. Με τον τρόπο αυτό υπολογιζόταν ο χρόνος στην Αθήνα έως και το 1903, από το μεσημβρινό τηλεσκόπιο που στεγάζεται στο κτίριο Σίνα.
Ένα από τα πρώτα τηλεσκόπια του Αστεροσκοπείου, με διάμετρο φακού 16 εκατοστών, το έφερε από τη Βιέννη ο πρώτος του διευθυντής, ο καθηγητής Γεώργιος Βούρης (1790-1860). Με αυτό το τηλεσκόπιο έγινε η καλύτερη χαρτογράφηση της ορατής πλευράς της Σελήνης τον 19ο αιώνα από τον γερμανό αστρονόμο Ιούλιο Σμιτ (1825-1884), ο οποίος διετέλεσε διευθυντής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών για 26 συναπτά έτη. Ο Σμιτ παρατηρούσε τη Σελήνη για περισσότερο από 25 χρόνια και ο χάρτης του εκδόθηκε το 1878, στο Βερολίνο. Αντίγραφό του βρίσκεται στο Μουσείο Γεωαστροφυσικής. Ο χάρτης περιέχει 33.000 λεπτομέρειες, οι περισσότερες από τις οποίες είναι οι κρατήρες που έχουν δημιουργηθεί από την πτώση μετεωριτών – μια που η Σελήνη, σε αντίθεση με τη Γη, δεν έχει ατμόσφαιρα, εκατοντάδες μετεωρίτες προσκρούουν επάνω της χωρίς να διαλυθούν λόγω της τριβής τους με τον αέρα και το αποτύπωμά τους στο έδαφος παραμένει αναλλοίωτο. Για τους εραστές της φαντασίας, οι οποίοι αναρωτιούνται τι ακριβώς μπορεί να βρίσκεται στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού, η κ. Μεταλληνού επισημαίνει ότι και αυτή η πλευρά έχει χαρτογραφηθεί πλήρως από δορυφόρους.
Παρατηρώντας τον ουρανό
Φαντάσου: Κοιτάς ένα αντικείμενο στον ουρανό και η εικόνα που βλέπεις εκείνη τη στιγμή αντιστοιχεί σε περίπου δυόμισι εκατομμύρια χρόνια πριν. Τόσο χρειάζεται το φως για να φτάσει σε εμάς από το γαλαξία της Ανδρομέδας, που είναι το πιο μακρινό αντικείμενο που μπορεί να δει κανείς με γυμνό μάτι αλλά και το μοναδικό που δεν ανήκει στο δικό μας γαλαξία. Έτσι, τη σημερινή εικόνα της Ανδρομέδας ο άνθρωπος θα τη δει ύστερα από άλλα δυόμισι εκατομμύρια χρόνια. Εκτός αν στο μεταξύ αποφασίσει να ταξιδέψει στο απέραντο Διάστημα.
Ο αστρονόμος Δημήτρης (Τζίμης) Τσιμπίδας μας ξεναγεί στο κτίριο που βρίσκεται απέναντι από το κτίριο Σίνα, σε απόσταση περίπου 120 μέτρων, στον Λόφο της Πνύκας. Είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο Αίγινας με θόλο διαμέτρου 8 μέτρων. Εδώ φιλοξενείται το τηλεσκόπιο «Δημήτρης Δωρίδης», για τον οποίο γνωρίζουμε μόνο αυτά: Γεννήθηκε και μεγάλωσε σε κάποια κωμόπολη της Γαλλίας και τα τελευταία του χρόνια έζησε ένα σχεδόν μοναχικό βίο σε κάποιο μικρό δωμάτιο του Βουκουρεστίου. Δύο ημέρες πριν πεθάνει, έγραψε τη διαθήκη του: «Επειδή ουδένα εν τω κόσμω συγγενή έχω, καθιστώ κληρονόμον μου γενικόν και απόλυτον το Ελληνικό Έθνος». Το τηλεσκόπιο «Δημήτρης Δωρίδης» έχει μήκος 5 μέτρων, φακό 40 εκατοστών και ζυγίζει περίπου 8,5 τόνους. Μεταφέρθηκε στην Πνύκα κομμάτι-κομμάτι και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’50 ήταν το μεγαλύτερο στην Ελλάδα. Σήμερα, το πιο μεγάλο τηλεσκόπιο στην Ελλάδα ανήκει επίσης στο Εθνικό Αστεροσκοπείο και βρίσκεται στον Χελμό, στα Καλάβρυτα, λίγο πιο πάνω από το χιονοδρομικό. Διαθέτει κάτοπτρο 2,3 μέτρων. Τα μεγαλύτερα τηλεσκόπια του κόσμου βρίσκονται στη Χαβάη και στις ερήμους της Χιλής. Πολύ πάνω από τα σύννεφα υπάρχουν και τηλεσκόπια-δορυφόροι.
Από το τηλεσκόπιο «Δωρίδη», το οποίο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον πέμπτο κατά σειρά διευθυντή του Αστεροσκοπείου καθηγητή Δημήτρη Αιγινίτη στην έκλειψη ηλίου στις 30 Αυγούστου του 1905, γίνονται οι ανοιχτές για το κοινό παρατηρήσεις του ουρανού, όταν ο καιρός είναι καλός. Ο Δημήτρης Τσιμπίδας λέει ότι τα αστέρια μπορεί σε εμάς να φαίνονται σχεδόν ίδια, αλλά εκτός από τη διαφορά στη φωτεινότητά τους που οφείλεται και στις διαφορετικές αποστάσεις τους από εμάς, έχουν και διαφορετικά χρώματα. Τα πιο θερμά φαίνονται μπλε, ενώ τα πιο ψυχρά κίτρινα και κόκκινα. Με το μάτι μπορούμε να δούμε περίπου 3.000 αστέρια σε ένα σκοτεινό ουρανό. Με το τηλεσκόπιο «Δωρίδη» διακρίνεται αυτή την εποχή καθαρά το Νεφέλωμα του Ωρίωνα, από την άνοιξη θα αρχίσει να φαίνεται ο Δίας και το καλοκαίρι ο Κρόνος με τα δαχτυλίδια και τους δορυφόρους του.
Γνωρίζοντας την Αναστασία Φιόρη Μεταλληνού και τον Δημήτρη Τσιμπίδα αισθάνομαι ότι κάθε επιστήμονας μοιάζει κάπως με την επιστήμη του. Ένας οικονομολόγος ή ένας γιατρός πολλές φορές έχουν μια αυστηρή φυσιογνωμία. Ένας επιστήμονας που έχει το βλέμμα του συνέχεια στα αστέρια ίσως να είναι πιο αυθόρμητος. Πέραν της παρατήρησης του ουρανού, η Αναστασία τραγουδάει, ενώ ο Τζίμης ασχολείται με την ηθοποιία. Τα καλοκαίρια οργανώνουν καλλιτεχνικές βραδιές στο Αστεροσκοπείο, με στόχο να προσελκύσουν το κοινό και μέσα από την τέχνη. Ρωτάω τον Τζίμη αν πιστεύει ότι υπάρχουν εξωγήινοι. «Αν αναλογιστείς πόσα δισεκατομμύρια γαλαξίες υπάρχουν, είναι πολύ πιθανό η ζωή να μην είναι αποκλειστικότητα της Γης. Ακόμη, όμως, δεν την έχουμε ανακαλύψει κάπου αλλού».
Το Μουσείο Γεωαστροφυσικής
Εκτός των άλλων, (και) εδώ στεγάζεται η σπουδαία βιβλιοθήκη του Αστεροσκοπείου. Με περίπου 4.000 βιβλία αστρονομίας, μαθηματικών, γεωμετρίας, κάποια εκ των οποίων εκδόθηκαν τον 16ο αιώνα, γραμμένα στα ελληνικά και τα λατινικά, να φυλάσσονται προσεκτικά σε προθήκες. Εδώ βρίσκεται και ένα ακριβές αντίγραφο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, τρεις φορές πιο μεγάλο από το φυσικό του μέγεθος. «Πρόκειται για ένα μηχανισμό που, μεταξύ άλλων, υπολόγιζε τη θέση του ηλίου και της σελήνης, τις φάσεις της σελήνης, πιθανώς τις θέσεις πλανητών στον ουρανό, καθώς επίσης και τις εκλείψεις ηλίου και σελήνης. Υπολόγιζε ακόμη και την ημερομηνία τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων κατά την πρώτη πανσέληνο μετά το θερινό ηλιοστάσιο». Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ο οποίος χρονολογείται περίπου στο 150 π.Χ., ανακαλύφθηκε το 1900 σε βάθος περίπου 50 μέτρων, από Συμιακούς σφουγγαράδες, στα ανοιχτά των Αντικυθήρων. Το ναυάγιο έγινε μεταξύ του 87 π.Χ και 63 π.Χ., με το πλοίο να έρχεται από την ανατολική Μεσόγειο και να έχει κατεύθυνση προς τη Ρώμη. «Ίσως να υπήρξαν και άλλοι παρόμοιοι μηχανισμοί, αλλά έχουμε βρει μόνο έναν» σημειώνει η κ. Μεταλληνού. Ο αυθεντικός φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Ανάμεσα στις άλλες υπηρεσίες του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών είναι η ανακοίνωση σεισμών από το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο Αθηνών (www.gein.noa.gr) και η πρόγνωση του καιρού (www.meteo.gr).
H συνιδρύτρια του Lean In. org, οργανισμού υποστήριξης, εκπαίδευσης κι αλληλεγγύης των γυναικών στους χώρους εργασίας, μιλάει για τα ευρήματα της νέας έρευνας «Γυναίκες στον Χώρο Εργασίας 2024
11°
