Hemingway: Το καινούργιο ντοκιμαντέρ του PBS για τον συγγραφέα

Έπεσα σ’ ένα άρθρο του Slate πριν λίγες μέρες, το οποίο είχε τον τίτλο «How Much Do We Still Owe to Ernest Hemingway?» (Πόσα ακόμα χρωστάμε στον Έρνεστ Χέμινγουεϊ;). Διαβάζοντας μόνο την πρώτη παράγραφο είδα ότι μιλούσε για ένα καινούργιο ντοκιμαντέρ του PBS για τον συγγραφέα Έρνεστ Χέμινγουεϊ, ονόματι «Hemingway». Έψαξα, το βρήκα και ξεκίνησα να το παρακολουθώ. Το μόνο έργο του που έχω διαβάσει είναι το «The Old Man and the Sea» (Ο Γέρος και η Θάλασσα), και αυτό σε πολύ μικρή ηλικία, το οποίο ούτε μου άρεσε ούτε το κατάλαβα. Κάποια στιγμή, λίγα χρόνια αργότερα, ξεκίνησα το «For Whom the Bell Tolls», αλλά το παράτησα σχετικά γρήγορα γιατί δεν ήταν το στιλ μου. Πριν ξεκινήσω να βλέπω το ντοκιμαντέρ ήξερα ή είχα ακούσει ή διαβάσει 3 πράγματα για τον Hemingway: ότι ήταν αλκοολικός, μισογύνης και ότι αυτοκτόνησε. Και, φυσικά, ότι ήταν σπουδαίος συγγραφέας.

Παρακολούθησα τα τρία 90λεπτα επεισόδια με μεγάλο ενδιαφέρον καθότι πρώτον, ο Hemingway είχε μια ομολογουμένως συναρπαστική ζωή την οποία λίγοι άνθρωποι στην ιστορία έχουν ζήσει, δεύτερον γιατί έχω πάθος με τη λογοτεχνία και οτιδήποτε σχετικό, και τρίτον γιατί το ντοκιμαντέρ καταφέρνει να συνδυάσει πολύ καλά, κατά τη γνώμη μου, το έργο και τη ζωή του και να μας δείξει πως κυριολεκτικά το ένα δεν θα είχε υπάρξει χωρίς το άλλο. Ο Roland Barthes «σκότωσε» τον συγγραφέα τo 1967 δηλώνοντας πως από τη στιγμή που μπαίνει η τελευταία τελεία, το έργο πια δεν ανήκει στον συγγραφέα του αλλά στον αναγνώστη, και ότι η προσωπικότητα ή η ζωή του συγγραφέα δεν θα πρέπει να παίζει κανέναν απολύτως ρόλο στην ανάγνωσή μας. Συμφωνώ με αυτό, σε μεγάλο βαθμό, γιατί το τι «διαβάζει» ο καθένας από εμάς είναι πολύ προσωπικό και υποκειμενικό και έτσι οφείλει να είναι.

Δυστυχώς όμως υπάρχουν περιπτώσεις, όπως αυτή του Hemingway, όπου το αμάλγαμα των δύο είναι αναπόφευκτο. Έχοντας ωστόσο δει το ντοκιμαντέρ, θα μπορούσα (πιστεύω) να διαβάσω ένα του βιβλίο σήμερα χωρίς να επηρεαστώ θετικά ή αρνητικά ως προς το περιεχόμενό του ή τον τρόπο γραφής του. Μια άλλη τέτοια περίπτωση είναι ο Henry Miller, του οποίου έχω διαβάσει σχεδόν όλη τη βιβλιογραφία, καθότι είναι ο αγαπημένος μου συγγραφέας μαζί με τον Hermann Hesse. Πριν λίγες μέρες τελείωσα μια συλλογή γραπτών του Henry Miller, το «On Writing», που απαρτίζουν ένα τύπου δοκίμιο στο οποίο μιλά για την προσωπική του προσέγγιση στη δημιουργική γραφή. Τα περισσότερα κομμάτια τα διάβαζα δύο και τρεις φορές. Τόσο με είχαν συνεπάρει. Ο Miller ήταν πάντα ειλικρινής και ανοιχτός στο ότι ό,τι έγραφε ήταν σε συντριπτικό βαθμό αυτοβιογραφικό. Ωστόσο, τα μυθιστορήματά του, ακόμα και σήμερα, βρίσκονται στην κατηγορία Fiction (μυθοπλασία).

Αφού τελείωσα το ντοκιμαντέρ, επέστρεψα στο άρθρο και ομολογώ διαφώνησα σχεδόν με όλα όσα είπε η συγγραφέας του, Laura Miller. Στα 3 αυτά επεισόδια γίνεται μια άκρως λεπτομερής περιγραφή της ζωής του συγγραφέα, ξεκινώντας από τους γονείς του και την παιδική του ηλικία. Από τη στιγμή της ενηλικίωσής του μέχρι τον θάνατό του, μαθαίνουμε πως οι επιλογές του, τόσο οι κοινωνικές και επαγγελματικές, όσο και οι προσωπικές, δημιούργησαν τον μύθο του Hemingway, τον οποίο σε μεγάλο βαθμό τροφοδοτούσε ο ίδιος. Η Laura Miller ισχυρίζεται ότι το ντοκιμαντέρ δημιουργεί μια υπέρμετρα «ρομαντική» αύρα γύρω από τον εικονιζόμενο και ότι οι δημιουργοί του προωθούν την πεποίθηση ότι ένας πραγματικός συγγραφέας πρέπει να βγει έξω στον κόσμο και να ζήσει περιπέτειες ώστε να μπορέσει να παράξει ένα έργο διαχρονικής αξίας, κάτι το οποίο εγώ δεν εξέλαβα.

Στο ντοκιμαντέρ υπάρχουν διάφοροι συγγραφείς και λόγιοι λογοτεχνίας, οι οποίοι μιλάνε τόσο για το έργο του Hemingway όσο και για τον ίδιο και σε αντικειμενικό και προσωπικό επίπεδο. Επίσης οι σκηνοθέτες Ken Burns και Lynn Novick πήραν συνέντευξη και από τον δεύτερο γιο του Hemingway, Πάτρικ, ο οποίος δίνει μια άλλη οπτική για τον συγγραφέα ως πατέρα και ως άνθρωπο. Ναι, ο Hemingway ήταν μια άκρως προβληματική προσωπικότητα. Τόσο η φιλοδοξία του, όσο και ο ναρκισσισμός του και η υπερβολική αίσθηση του ανδρισμού του, οδήγησαν πολλές φορές αυτοκαταστροφικές τάσεις και σε λεκτική ή, πιο σπάνια, σωματική βία των συζύγων του (είχε 4 συνολικά). Όπως και ο πατέρας του, έτσι και αυτός υπέφερε πολύ συχνά από κατάθλιψη και στο τέλος της ζωής του αυτό συνδυάστηκε και με φοβίες καταδίωξης, κάτι το οποίο οδήγησε στην αυτοκτονία του. Εάν δε προσθέσουμε και τον αλκοολισμό του και τους αλλεπάλληλους τραυματισμούς του στο κεφάλι, αναρωτιόμαστε πώς κατάφερε να φτάσει τα 61 του χρόνια.

Εκεί όμως που η Miller με «χάνει» τελείως είναι προς το τέλος που αναγνωρίζει μεν μια στοιχειώδη αξία σε κάποια γραπτά του, αλλά ουσιαστικά «κατηγορεί» τους δημιουργούς του ντοκιμαντέρ ότι θεοποιούν μια τόσο αμφιλεγόμενη μορφή, η οποία λάτρευε τις ταυρομαχίες (ένα άθλημα το οποίο ισχυρίζεται είναι indefensible - ανίκανο υποστήριξης και αδικαιολόγητο) και δεν μπόρεσε ποτέ να δει πέρα από την αυτοκρατία των προσωπικών του αναγκών. Τέλος, μας λέει ότι σε αντίθεση με συγγραφείς όπως ο Fitzgerald, τα μυθιστορήματα του Hemingway φαίνεται να είναι «εγκλωβισμένα» στην εποχή του· μια εποχή όπου δεσπόζει ένας ανδρισμός (machismo) τον οποίο δεν νοσταλγεί κανένας.

Και εδώ γεννιούνται δύο μεγάλα ερωτήματα. Όχι του πώς αξιολογούμε ένα λογοτεχνικό έργο (αυτό είναι ένα τεράστιο ερώτημα με το οποίο ακόμα παλεύουμε), αλλά εάν τα αρνητικά στοιχεία της προσωπικότητας ενός καλλιτέχνη θα πρέπει να επηρεάζουν την αξιολόγηση του έργου τους και κατά πόσο η «παλιομοδίτικη» οπτική ενός έργου το καθιστά αυτόματα άχρηστο ή ανούσιο. Θα πρέπει να «ακυρώσουμε» ό,τι δεν ανταποκρίνεται στα σημερινά δεδομένα κοινωνικού καθωσπρεπισμού ή να σταματήσουμε να διαβάζουμε οτιδήποτε δεν αντανακλά τις σύγχρονες ή προσωπικές μας πεποιθήσεις;

Στο τέλος η Miller κάνει μια σύγκριση του έργου του Hemingway με τον σύγχρονό του Fitzgerald και το έργο του «The Great Gatsby» το οποίο, ισχυρίζεται, έχει αποδειχθεί ότι είναι μια εκπληκτικά ευέλικτη αντανάκλαση της αμερικανικής προσπάθειας ή πάλης. Εγώ προσωπικά το βρήκα τόσο ανιαρό και εκτός πραγματικότητας που δεν το τελείωσα ποτέ. Τι λέει αυτό για τη διαχρονικότητά του; Ή εγώ δεν είμαι ο ιδανικός αναγνώστης; Και εν τέλει ποιος είναι; Υπάρχει;