Το δίλημμα του τρόλεϊ

Στο πολεμικό θρίλερ «Αόρατος eχθρός» (Eye in the Sky, 2015) μια στρατιωτική ομάδα εντοπίζει έναν πυρήνα τρομοκρατών, οι οποίοι προετοιμάζουν επιθέσεις αυτοκτονίας. Η ομάδα στην οποία μετέχει και η συνταγματάρχης Κάθριν Πάουελ  (Έλεν Μίρεν) σχεδιάζει την ενεργοποίηση ενός πυραύλου με στόχο ένα σπίτι όπου ετοιμάζονται δύο καμικάζι αυτοκτονίας, οι οποίοι τις επόμενες ώρες εκτιμάται ότι θα σπείρουν τον θάνατο. Ο πιλότος του drone είναι έτοιμος να πατήσει το κουμπί όταν εντοπίζει ένα κοριτσάκι να πουλάει ψωμί κοντά στη ζώνη πυρός. Το δίλημμα με το οποίο έρχεται αντιμέτωπη η Πάουελ και η ομάδα της είναι αν θα φέρουν σε πέρας την αποστολή τους, δηλαδή αν ο φόνος ενός αθώου δικαιολογείται προκειμένου να σωθούν οι ζωές περισσότερων αθώων. Ένας πόλεμος ανάμεσα στο τι είναι σωστό και τι είναι λάθος, όπου εμπλέκονται στρατιωτικοί και πολιτικοίn μοιρασμένοι σε τέσσερις ψυχρές αίθουσες επιχειρήσεων. Το μπαλάκι των ευθυνών πετάγεται από δωμάτιο σε δωμάτιο.

Αυτή είναι μια κινηματογραφική παραλλαγή του κλασικού νοητικού πειράματος, γνωστό ως το δίλημμα του τρόλεϊ, ή το δίλημμα του τρένου, που αναπτύχθηκε από τη βρετανίδα φιλόσοφο Φιλίππα Φουτ το 1967, ενώ η Αμερικανίδα φιλόσοφος Τζούντιθ Τζάρβις Τόμσον σκέφτηκε άλλες εκδοχές του το 1985, όπως αυτή με τον ανεπιθύμητο βιολιστή. Με αυτά τα διλήμματα οι δύο φιλόσοφοι αποκαλύπτουν σημαντικά γνωρίσματα της ηθικής μας σκέψης.

Άλλωστε, το νοητικό πείραμα είναι μια φανταστική κατάσταση που έχει σχεδιαστεί για να αποκαλύπτει τα αισθήματά μας ή αυτό που οι φιλόσοφοι ονομάζουν διαίσθηση. Το νοητικό πείραμα εστιάζει σε ό,τι διακυβεύεται και αποσαφηνίζει τις σκέψεις μας (Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας).

Πάμε τώρα. Φανταστείτε ότι βρίσκεστε κοντά στις γραμμές ενός τρένου. Δαιμονικός θόρυβος. Ένα τρένο πλησιάζει με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Αντιλαμβάνεστε ότι είναι ακυβέρνητο. Στην μια πλευρά υπάρχουν πέντε εργάτες. Και στις άλλες ράγες μόνο ένας. Το τρένο κινείται τόσο γρήγορα που οι  άνθρωποι δεν προλαβαίνουν να κάνουν στην άκρη. Βρίσκεστε αρκετά κοντά. Διαπιστώνετε ότι υπάρχει ένας μοχλός. Αν τον τραβήξετε, το τρένο θα αλλάξει κατεύθυνση και αντί να χάσουν τη ζωή τους πέντε άνθρωποι θα σκοτωθεί ο μεμονωμένος εργάτης. Αυτό το έθεσε η Φουτ, ενώ η Τόμσον τοποθέτησε πάνω σε μια γέφυρα έναν μεγαλόσωμο άνδρα κι εσάς. Αν σπρώχνατε αυτόν τον άνδρα θα μηδένιζε η ταχύτητα του τρένου και θα γλίτωναν οι πέντε άνδρες. Θα το κάνατε; 

Το δίλημμα του τρένου έχει αποδειχθεί ένα εξαιρετικά ευέλικτο εργαλείο και έχει προσαρμοστεί ώστε να ισχύει για διάφορα άλλα σενάρια, όπως ο πόλεμος, τα βασανιστήρια, τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη, οι αμβλώσεις και η ευθανασία, αλλά και τα αυτοκίνητα χωρίς οδηγό. Ερώτηση: Τα «έξυπνα» αυτοκίνητα χωρίς οδηγό είναι προτιμότερο να προκαλέσουν ένα μικρότερο ατύχημα παρά ένα μεγαλύτερο; Κοφτερό το ηθικό πρόβλημα και οι νομικές και κοινωνικές παράμετροι.

Το πρόβλημα που έθεσε η Φουτ και οι παραλλαγές του έδειξαν ότι η πλειονότητα θα επικροτούσε πράξεις που βλάπτουν, ενώ άλλες ενέργειες με το ίδιο αποτέλεσμα δεν θεωρούνται επιτρεπτές. Πάντως  το 90% των συμμετεχόντων θα σκότωναν τον έναν για να σώσουν τους πέντε. Εννοείται πως συμμετείχαν σε εικονικά πειράματα με εικονικούς ανθρώπους, οι οποίοι ούρλιαζαν καθώς πλησίαζε το τρένο. Άλλες πανεπιστημιακές έρευνες έδειξαν ότι οι άνδρες θα έσπρωχναν με μεγαλύτερη ευκολία τον μεγαλόσωμο άνδρα από τη γέφυρα απ’ ό,τι οι γυναίκες, ενώ η απόφαση ζωής και θανάτου παίρνεται ευκολότερα προς την κατεύθυνση «όποιον πάρει ο χάρος», όταν το πείραμα γίνεται σε άλλη γλώσσα από τη μητρική των συμμετεχόντων.

Φάνηκε ότι δεν δίνουν όλοι την ίδια απάντηση στα ίδια διλήμματα. Δεν σκέπτονται με τον ίδιο τρόπο, κι ακόμα κι όταν οι άνθρωποι συμφωνούν, διαφέρουν ως προς το πώς δικαιολογούν την πράξη, την οποία υπερασπίζονται. Θα μου πείτε άλλο η καθημερινότητα...

Το συγκεκριμένο νοητικό πείραμα, με εικόνα, ήχο ,τρόλεϊ και τους εργάτες στις ράγες, αναπαρίσταται στα καινούρια επεισόδια του σίριαλ «The Good Place» (Netflix). Από εκεί και η έμπνευση.

Τροφή για σκέψη. Αν θέλετε να μπείτε στα βαθιά, ιδού η θάλασσα.

Και μια ερώτηση βάσανο: θα μπορούσε το πείραμα του τρένου να εφαρμοστεί στην πολιτική;