Τρεις μέρες στο Βίλνιους της Λιθουανίας

Το παλιό ρητό λέει ότι «όταν κλείνει μια πόρτα, ανοίγει ένα παράθυρο». Όταν, λοιπόν, το πήραμε απόφαση ότι το πολυαναμενόμενο δεκαήμερο ταξίδι στη Νέα Υόρκη θα έπρεπε να ακυρωθεί λόγω της απαγόρευσης εισόδου στις ΗΠΑ (που επιτέλους καταργήθηκε πέρυσι), ψάξαμε για εναλλακτικό προορισμό για ένα τριήμερο στην Ευρώπη. Η λίστα με τις προσφορές της Ryanair –πτήσεις με 10, 20 και 30 ευρώ– λειτούργησε σαν ρουλέτα. Το ότι θα βλέπαμε μια καλή φίλη, συν το ότι δεν είχα πάει ποτέ στη Βαλτική, βοήθησε τη μπίλια να κάτσει στο Βίλνιους της Λιθουανίας. 

Tο ταξίδι αυτό, εκτός από πολύτιμη διαφυγή από την καθημερινότητα και τον καταπιεστικό καιρό της Αγγλίας, ήταν και μια μικρή νίκη έναντι της πανδημίας – επιστροφή στις χαρές και τις ιεροτελεστίες της κανονικότητας. Τον καφέ που θα αγοράσεις στο αεροδρόμιο. Τη δημιουργική συγκέντρωση που θα βρεις στην απομονωμένη ησυχία του αεροπλάνου. Τη διαφυγή, μέσα σε 3 ώρες, από την γκρίζα ρουτίνα, σε μια διαφορετική χώρα και σε μια πόλη γεμάτη ιστορία.

Το αεροπλάνο προσγειώνεται στο αεροδρόμιο του Βίλνιους, σε βολική απόσταση 10 χιλιομέτρων από το κέντρο. Από την πρώτη στιγμή παρατηρείς μικρές υπενθυμίσεις του ότι η Λιθουανία, μαζί με τη Λετονία και κυρίως την Εσθονία, έχουν μπει για τα καλά στην ψηφιακή εποχή. Το εισιτήριο της συγκοινωνίας το πληρώνεις και το επικυρώνεις μέσα από app στο κινητό. Το λεωφορείο της γραμμής έχει Wi-Fi και πρίζες για να φορτίζεις τις συσκευές σου. Σε 15 λεπτά είσαι έξω από την Παλιά Πόλη. Το όνομα της στάσης του λεωφορείου: Sparta. Σπάρτη. Καλός οιωνός.

Ο ουρανός είναι καταγάλανος. Ο χαμηλός ήλιος αντανακλάται στους δρόμους και στις προσόψεις των κτιρίων με αυτό το τόσο όμορφο, τόσο φθινοπωρινό πλαϊνό φως που βλέπεις και στη Σκανδιναβία. Η ατμόσφαιρα είναι πεντακάθαρη και, ενώ δεν έχει ζέστη, το κρύο είναι τόσο απαλό και ξηρό ώστε να σε ανανεώνει. Οι Άγγλοι έχουν μια ωραία λέξη για το κρύο αυτό: το λένε «τραγανό» (crispy). Απ’ ό,τι μαθαίνουμε μετά, αυτή θα είναι μάλλον η τελευταία εβδομάδα καλού καιρού. Από τα τέλη Οκτωβρίου και μετά, η Λιθουανία βυθίζεται στη βροχή, στο χιόνι και στο κανονικό, βαλτικό κρύο.

Το Βίλνιους θεωρείται η πιο πράσινη πρωτεύουσα της Ευρώπης και τρίτη στον κόσμο. Σύμφωνα με τον δείκτη HUGSI, το 62% της πόλης είναι πάρκα, πλατείες και δάση· μόνο τα δέντρα καλύπτουν το 49% της πόλης(!). Από τα μέσα Σεπτεμβρίου μέχρι και τα τέλη Οκτωβρίου, τα δέντρα αυτά παρέχουν στον κάτοικο ή τον επισκέπτη ένα πραγματικά μεγαλειώδες θέαμα χρωμάτων που συγκρίνεται μόνο με το φθινόπωρο στη Νέα Αγγλία, καλύπτοντας όλη την πόλη με κόκκινα, χρυσαφί και μπρούντζινα φύλλα.

Η Παλιά Πόλη είναι σήμερα μία από τις μεγαλύτερες μεσαιωνικές πόλεις της Βόρειας Ευρώπης και Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ουνέσκο. Το αστικό τοπίο θυμίζει Πράγα, Στοκχόλμη και Σάλτσμπουργκ. Οι προσόψεις σε παστέλ χρώματα –μπεζ, ροζ, φυστικί, γαλάζιο– συνταιριάζουν αρμονικά διαφορετικά στιλ αρχιτεκτονικής: γοτθική, αναγεννησιακή, μπαρόκ, νεοκλασική, αλλά και σοβιετική. Στοές οδηγούν σε εσωτερικές αυλές και αίθρια, εξάπτοντας την περιέργεια του περιπλανώμενου επισκέπτη και δημιουργώντας την εντύπωση ότι εκεί μέσα κρύβονται παράλληλοι κόσμοι· πτυχές της πόλης. Σε τέτοιες αυλές θα βρεις τα εργαστήρια καλλιτεχνών που εκθέτουν και πωλούν ξύλινα γλυπτά και, βεβαίως, κοσμήματα και διακοσμήσεις από κεχριμπάρι που είναι «το χρυσάφι της Λιθουανίας».

Στην Παλιά Πόλη δεσπόζουν οι (αμέτρητες) εκκλησίες, τα παλάτια και το Πανεπιστήμιο του Βίλνιους (έτος ίδρυσης: 1579) με τον ψηλό πύργο με την καμπάνα. Αν επιβιώσεις από το βέρτιγκο της ανάβασης από την ξύλινη σπειροειδή σκάλα (ή αν απλώς επιλέξεις το ασανσέρ), ανταμείβεσαι με μια πανοραμική θέα, βλέποντας τις κεραμοσκεπές να καλύπτουν σαν κουβέρτα την πόλη.

Στη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Λιθουανίας, στο Κάουνας, υπάρχουν ακόμα πολλά ωραία δείγματα μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής, Αρ Ντεκό και Μπάουχαους, δεδομένου ότι το Κάουνας ήταν τότε η μεγαλύτερη και σημαντικότερη πόλη της χώρας. Αντιθέτως, αυτά απουσιάζουν από το Βίλνιους, το οποίο ανάμεσα στους δύο παγκοσμίους πολέμους έγινε μήλο της Έριδος ανάμεσα στη Σοβιετική Ρωσία και την Πολωνία, με τον λιθουανικό στρατό να μην μπορεί να επιβάλει την ενσωμάτωση της πόλης στο νέο ανεξάρτητο κράτος.

Οι πληγές της ιστορίας και οι αμαρτίες της Ευρώπης είναι χαραγμένες στο αστικό τοπίο. Στο παλαιότερο νεκροταφείο της πόλης, το Ράσος, βρίσκονται δίπλα-δίπλα οι τάφοι Πολωνών και Λιθουανών στρατιωτών που έπεσαν στο πεδίο της μάχης από το 1918 μέχρι το 1921 στον Πολωνο-Σοβιετικό και στον Πολωνο-Λιθουανικό Πόλεμο. Η συνεργασία των δύο χωρών για την αποκατάσταση του νεκροταφείου τη δεκαετία του 1990 σηματοδοτούσε την ελπίδα της Ευρώπης ότι μπορούσε να αφήσει το παρελθόν πίσω της. Οι ορατοί βανδαλισμοί στους τάφους των Πολωνών στρατιωτών (και, απ’ ό,τι μαθαίνουμε, αντίστοιχοι βανδαλισμοί σε λιθουανικό νεκροταφείο της Πολωνίας) μας θυμίζουν ότι η μάχη για τη συνύπαρξη και την ειρήνη δεν τελειώνει ποτέ.

Πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το Βίλνιους ήταν γνωστό και ως «η Ιερουσαλήμ του Βορρά» λόγω της σημαντικής παρουσίας και της πολιτισμικής επιρροής του εβραϊκού πληθυσμού στην πόλη. Κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, εξοντώθηκε το 95% των Εβραίων του Βίλνιους (265.000). Σήμερα, η μεγάλη Συναγωγή στην Παλιά Πόλη θυμίζει φρούριο με διπλή περίφραξη, ενώ το Εβραϊκό Μουσείο, με συγκινητικά εκθέματα και εκδηλώσεις, διατηρεί τη μνήμη.

Οι πληγές της ιστορίας και οι αμαρτίες της Ευρώπης είναι χαραγμένες στα σώματα των ανθρώπων. Το Βίλνιους απέχει λίγα χιλιόμετρα από τα σύνορα με τη Λευκορωσία. Στις 26 Απριλίου 1986 έγινε το πυρηνικό ατύχημα του Τσερνόμπιλ στα σύνορα Ουκρανίας-Λευκορωσίας. Και οι τρεις αυτές χώρες δέχτηκαν το πρώτο μεγάλο κύμα ραδιενεργών σωματιδίων που απελευθερώθηκε τις πρώτες ώρες μετά το ατύχημα (το κύμα πρωτοέφτασε στην Ελλάδα στις 2 Μαΐου και η ένταση του κορυφώθηκε στις 6 Μαΐου 1986). Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται σημαντική αύξηση στον καρκίνο του θυρεοειδούς στη Λιθουανία, ενώ η στάση της διεθνούς κοινότητας στο θέμα της πυρηνικής ενέργειας και ειδικά των συνεπειών από το ατύχημα είναι ίσως το μεγαλύτερο σκάνδαλο των τελευταίων 40 ετών – τόσο στη φτωχή Λευκορωσία που, εκτός από την τυραννία Λουκασένκο, μαστίζεται από παιδικούς καρκίνους και παθήσεις από γενετικές μεταλλάξεις, όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Πέρα από τα τείχη της Παλιάς Πόλης, απλώνεται η ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή του Βίλνιους που αποτελείται κυρίως από κατοικίες και πράσινο. Το πρωί της τρίτης μέρας μπαίνουμε στο λεωφορείο και μετά από διαδρομή μισής ώρας φτάνουμε στο Fabijoniskes – μια πρότυπη γειτονιά που χτίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Οι τεράστιες, ομοιόμορφες, γκρίζες πολυκατοικίες του Fabijoniskes είναι το μοντερνιστικό όραμα του χτες για το αύριο, θυμίζοντάς μας αντίστοιχα πειράματα όπως το Thamesmead στο Λονδίνο· πειράματα που σήμερα συνδυάζουν τη δυστοπία, το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και τη βιωμένη καθημερινότητα των ανθρώπων που ζουν εκεί.

Το Fabijoniskes όμως ήταν και κάτι παραπάνω: ήταν το σοβιετικό όραμα για την ιδανική πολιτεία, όπως άλλωστε και το Pripyat (η πόλη έξω απ’ τον πυρηνικό σταθμό του Τσερνόμπιλ) γι’ αυτό και τα γυρίσματα της (εξαιρετικής) τηλεοπτικής σειράς του HBO, βασισμένου στο ομώνυμο (συγκλονιστικό) βιβλίο της Σβετλάνα Αλεξίεβιτς («Τσερνόμπιλ: Ένα Χρονικό του Μέλλοντος», Εκδ. Πατάκη), έγιναν εκεί: στο Fabijoniskes του Βίλνιους.

Δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για τη Λιθουανία του σήμερα χωρίς να αναφερθεί στις σχέσεις της χώρας με τη Σοβιετική Ένωση και πλέον με τη Ρωσία. Η Λιθουανία ήταν η πρώτη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία που διεκδίκησε την ανεξαρτητοποίησή της το 1990, τροχιοδρομώντας και επισήμως τη διάλυση της Σοβιετικής  Ένωσης. Σε αντίθεση με την Ουκρανία, η οποία ήταν πάντα ενσωματωμένη στον «ζωτικό χώρο» της Ρωσίας, η Λιθουανία έχει μακρά ιστορία εθνικής συνείδησης. Ο μεγάλος συνθέτης και ζωγράφος Μικαλόγιους Κονσταντίνας Τσιουρλιόνις είναι ο κορυφαίος εκπρόσωπος της εθνικής σχολής της Λιθουανίας· το έργο του παρείχε στη χώρα ένα αισθητικό λεξιλόγιο και μια γέφυρα με τη Δύση (συνιστώ τα έργα του για πιάνο, διαθέσιμα από τον κατάλογο της Naxos).

Αλλά και μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ανακήρυξη της Λιθουανίας ως ανεξάρτητο κράτος ήταν καθοριστική στιγμή για την εμπέδωση της εθνικής ταυτότητας. Η ανεξαρτησία αυτή δεν κράτησε πολύ. Η Λιθουανία όμως δεν επέλεξε να ενσωματωθεί στην Σοβιετική Ένωση· της επιβλήθηκε. Και αυτό είναι κάτι που οι Λιθουανοί δεν θα το ξεχάσουν ποτέ. Η μελανή ιστορία της Σοβιετικής κατοχής είναι ορατή παντού στον δημόσιο χώρο: οι προθήκες των βιβλιοπωλείων είναι γεμάτες με βιβλία για τη δράση της Λιθουανικής KGB, ενώ στον τοίχο του επιβλητικού Μουσείου (και πρώην βάση) της KGB είναι χαραγμένα τα ονόματα των θυμάτων της. Λίγο παρακάτω, στο κτίριο του κοινοβουλίου, της Seimas, υπάρχουν ακόμα τα ίχνη από τον αγώνα για την ελευθερία. Στις 13 Ιανουαρίου 1991, σε μια προσπάθεια να πατάξει το κίνημα της ανεξαρτητοποίησης των Λιθουανών, ο Σοβιετικός στρατός εισέβαλε στον πύργο της τηλεόρασης, με τα τανκς να επιτίθενται στους διαδηλωτές, ενώ την τελευταία στιγμή αποφεύχθηκε η εισβολή στο κοινοβούλιο. 14 άνθρωποι σκοτώθηκαν και εκατοντάδες τραυματίστηκαν εκείνο το βράδυ, ενώ το τι γνώριζε και κατά πόσον ενέκρινε την εισβολή ο Σοβιετικός ηγέτης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ αποτελεί ακόμα αντικείμενο ακαδημαϊκών και πολιτικών διαξιφισμών.

Το αντιρωσικό συναίσθημα ήταν και παραμένει ισχυρό στη χώρα. Στον ιστότοπο του κοινοβουλίου μπορεί κανείς να βρει τους καταλόγους από πρόσφατες εκθέσεις. Θα περίμενε κανείς οι εκθέσεις αυτές να προβάλλουν την τέχνη της χώρας. Οι θεματικές τους: η ένταξη της Λιθουανίας στη δυτική αρχιτεκτονική ασφαλείας· τα μαθήματα από την (Σοβιετική) Κατοχή του 1940· η επιστροφή της Λιθουανίας στην κοινότητα των ελεύθερων χωρών.

Η Λιθουανία, μαζί με την Εσθονία και τη Λετονία, βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του Νέου Ψυχρού Πολέμου· υφίστανται τις υβριδικές πιέσεις του Πούτιν, ενώ δεν είναι τυχαίο ότι εκεί αναπτύχθηκαν οι νέες δυνάμεις ταχείας επέμβασης του ΝΑΤΟ μετά το 2016. Για τους περισσότερους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η έννοια της φυσικής στρατιωτικής εισβολής είναι ένα ξεπερασμένο φαινόμενο που ανήκει στα βιβλία της ιστορίας, ή σε περιοχές του κόσμου που (νομίζουμε ότι) δεν μας αφορούν. Όπως όμως η Ελλάδα φυλάει το νοτιοανατολικό σύνορο της ΕΕ και αντιμετωπίζει υβριδικές απειλές στον Έβρο και στο Αιγαίο, έτσι και οι χώρες της Βαλτικής αποτελούν το βορειοανατολικό σύνορο της ΕΕ και αντιμετωπίζουν παρόμοιες (αλλά και διαφορετικές) απειλές.

Στο δημόσιο χώρο του Βίλνιους –στα μέσα συγκοινωνίας, στους δρόμους, στα μαγαζιά, στα γραφικά εστιατόρια, στα πολύ όμορφα και ελαφρώς χίπστερ καφέ, η Λιθουανία έχει εξαιρετική κουλτούρα του καφέ– επικρατεί η απόλυτη ησυχία και ηρεμία. Η έλλειψη δράσης/διάδρασης στον δημόσιο χώρο είναι εντυπωσιακή – με μικρή εξαίρεση την Ουζούπη (ή, όπως θα έλεγαν οι ντόπιοι, τη «Δημοκρατία της Ουζούπης»), μια εναλλακτική και (υποτίθεται) αναρχοαυτόνομη γειτονιά, σαν την Κριστιάνια της Κοπεγχάγης, που όμως, παρά την ομορφιά και το ωραίο Σύνταγμά της, μάλλον ρέπει προς τον mainstream χιπστερισμό.

Η έλλειψη διάδρασης στον δημόσιο χώρο και η ησυχία ίσως είναι κληρονομιά μιας άλλης εποχής, όταν επικρατούσε ο φόβος της κατάδοσης στο καθεστώς και μια φήμη αρκούσε για να αλλάξει την πορεία της ζωής σου. Ίσως οφείλεται στο κλίμα. Ίσως, όπως πιστεύει η φίλη μας, οφείλεται στο ότι η κοινωνία αυτή κρίνει εύκολα· η σιωπή εξασφαλίζει το ότι δεν θα κριθείς (σε αντίθεση, π.χ., με την Ελλάδα όπου η επιθυμία του να φανεί και να αναγνωριστεί κάποιος από το κοινωνικό σύνολο είναι πλέον τόσο ακατανίκητη ώστε να οδηγεί πολλούς να μοιράζονται φωναχτά τις πιο προσωπικές τους υποθέσεις, στο μετρό, στο μπαλκόνι, στην παραλία).

Σε κάθε περίπτωση, μπορεί κάποιος να διαγνώσει στη Λιθουανία το σύνδρομο της κλειστής κοινωνίας και της μικρής, περιφερειακής χώρας. Παρά την ομορφιά του, την ιστορία του, το πράσινο, και τα πολλά άλλα προτερήματα του, το Βίλνιους δεν έχει γίνει (ακόμα) δημιουργικός ή πολιτισμικός ή τεχνολογικός πόλος έλξης, αν και μπορεί και πρέπει να γίνει.

Μια κοινωνία που περιορίζεται στην κοινωνικοποίηση μέσα στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού θα κινδυνεύει πάντα να στερέψει από οξυγόνο. Ο ανοιχτός, πορώδης, νευρώδης αστικός δημόσιος χώρος είναι ζωτικής σημασίας για την πρόοδο και την εξωστρέφεια μιας κοινωνίας. Επιτρέπει την πρόσβαση σε όσους δεν έχουν ήδη έτοιμα δίκτυα κοινωνικοποίησης και υποστήριξης. Επιτρέπει την ποικιλομορφία, τον πλουραλισμό, την τριβή, την είσοδο νέων μηνυμάτων και ερεθισμάτων από το εξωτερικό· τη δημιουργία κοινοτήτων και φυλών που θα αναπτύξουν και θα προωθήσουν εναλλακτικές ταυτότητες και μορφές ζωής. Και αυτή η ποικιλομορφία, η τριβή, η πρόοδος της σκέψης, η οξυγόνωση της κουλτούρας με νέες ιδέες και πρακτικές, είναι οι καλύτερες άμυνες απέναντι στα φαντάσματα του παρελθόντος και τις υβριδικές απειλές του μέλλοντος – τον ολοκληρωτισμό, τον σκοταδισμό, τον παραλογισμό, την καταπίεση και το μίσος.   

Το πλήρες φωτογραφικό οδοιπορικό του Ρωμανού Γεροδήμου με 200 φωτογραφίες από το Βίλνιους είναι διαθέσιμο εδώ: www.romangerodimos.com/photos/urban-landscapes-vilnius/