Η Θέα του Τέρατος της Σύγχρονης Γραφειοκρατίας

Προσπαθεί η πολιτικά κυρίαρχη (κυρίως νεοφιλελεύθερη) άποψη να χαρακτηρίσει ως μέλλον χωρίς επιστροφή την ψηφιακή γραφειοκρατία, δεν είναι όμως αντιληπτό στην πληρότητα του αυτό το ζήτημα αλλά χρήζει περαιτέρω ανάλυσης και βαθύτερης προσέγγισης. Εκ του ασφαλούς μπορεί να ειπωθεί ότι και στη χώρα μας πάρα τα σημαντικά βήματα ψηφιακού εκσυγχρονισμού η γραφειοκρατία δεν μειώθηκε επί της ουσίας - απλά ψηφιοποιήθηκε. Τα ίδια απαιτούμενα έγγραφα -πριν ως έντυπα- παρέχονται απλά τώρα ψηφιακά ενώ στις περισσότερες των διαδικασιών δεν έχει μειωθεί ο αριθμός των πράξεων/εγγράφων - απλά γίνονται πλέον on line. Αυτή είναι η γενική μου άποψη αλλά πιθανά υπάρχουν θετικές εκπλήξεις κάποιων εξαιρέσεων, προφανώς μόνον οι ειδικοί των κεντρικών ψηφιακών συστημάτων μπορούν να αποφανθούν για την πλήρη εικόνα της ψηφιακής γραφειοκρατίας σήμερα.

Εκκινώντας από την ιατρική ιδιότητα έχει ξεκινήσει από τις ΗΠΑ εδώ και αρκετά χρόνια η πίεση που εξασκείται στους γιατρούς για την ψηφιακή καταχώρηση - από τους ίδιους τους γιατρούς-όλων των δεδομένων ασθενών, επισκέψεων, πράξεων τόσο που ένα μεγάλο μέρος του χρόνου τους οι γιατροί αφιερώνουν στον υπολογιστή, στα tablets, στα κινητά. Το ζήτημα αυτό έχει εκφράσει πριν από καιρό (2018) ο δημοφιλής Αμερικανός γιατρός και συγγραφέας Atul Gawande με άρθρο του στον New Yorker που έφερε τον τίτλο: Γιατί οι γιατροί απεχθάνονται τους υπολογιστές τους; (Why Doctors hate their computers? New Yorker 2018)

Τώρα έχουν αρχίσει και στην Ελλάδα τα ίδια ακριβώς με διαφορά φάσης από ΗΠΑ και Ευρώπη. Και οι ίδιες (περίπου) εταιρείες προσφέρουν και στην Ελλάδα την ανάλογη τεχνολογία. Οι γιατροί χωρίς να το πάρουν είδηση και χωρίς καμία αντίδραση εκτελούν όχι μόνον το ιατρικό τους έργο αλλά και το έργο των γραμματέων. Από την καταχώρηση των ιατρικών δεδομένων σε υπολογιστές δεν ωφελείται (επί της ουσίας) ούτε ο γιατρός ούτε ο ασθενής ούτε η μεταξύ τους σχέση. Πολύτιμο χρόνο τρώει το Data Entry (καταχώρηση δεδομένων) από τη σχέση γιατρών - ασθενών και από την ουσία της φροντίδας. Έτσι οι διοικήσεις απαλλάσσονται από τις υπηρεσίες των ιατρικών γραμματέων που βοηθούσαν μέχρι σήμερα. Από την καταχώρηση των δεδομένων (από τους ίδιους τους γιατρούς) επί της ουσίας ωφελείται το οικονομικό σκέλος (σύσταση του απόλυτου οικονομικού ελέγχου) και η παραχώρηση του απόλυτου ελέγχου στο administration.

Δεν μπορεί κανείς βέβαια να αμφισβητήσει τις θετικές πλευρές της ψηφιακής καταχώρησης δεδομένων και της δημιουργίας του ηλεκτρονικού φακέλου ασθενούς (EHR) ο οποίος μπορεί να γίνει πλέον προσβάσιμος σε όποιον εμπλέκεται στην φροντίδα του ασθενούς. Θα μπορούσε όμως η καταχώρηση δεδομένων να γίνεται με τη βοήθεια ιατρικών - βοηθών όπως στο παρελθόν με την βοήθεια ιατρικών γραμματέων. Αυτό το ζήτημα σχολιάζει στο περίφημο προαναφερθέν άρθρο του στον New Yorker και ο Dr. Atul GAWANDE (*). Τον πολύτιμο χρόνο που αφιερώνουν στην ψηφιακή γραφειοκρατία οι γιατροί (ιδιαίτερα οι νεότεροι) θα μπορούσαν να τον διαθέτουν στην επιστημονική έρευνα, στον διεπιστημονικό διάλογο, στην ανάλυση κλινικών και εργαστηριακών δεδομένων, στη μελέτη της επιστήμης τους και της βιβλιογραφίας, σε ωφέλιμο προσωπικό χρόνο και κυριότερα στη φυσική σχέση με τους ασθενείς τους. Το ενδιαφέρον γεγονός ότι οι γιατροί έχουν σε παγκόσμιο επίπεδο αποδεχθεί άνευ αντιδράσεων τον πρόσθετο ρόλο τους ως καταχωρητές ψηφιακών δεδομένων.

Αντί η ζωή να απλοποιείται με κατάργηση της γραφειοκρατίας όπως έδειχναν οι αρχικές υποσχέσεις των νεοφιλελεύθερων έχει συμβεί ακριβώς το αντίθετο, η γραφειοκρατία δεν καταργήθηκε αλλά ψηφιοποιήθηκε και επαυξάνεται συνέχεια με νέους κωδικούς και νέα passwords και usernames που κατακλύζουν τη ζωή μας.

Από την υπέρ-ψηφιοποίηση της ζωής προφανώς ωφελούνται εμπορικά όλο και περισσότερες εταιρείες οι οποίες παράγουν αντίστοιχα ψηφιακά εργαλεία και πουλάνε ακριβά τις αντίστοιχες υπηρεσίες σε πολλά επίπεδα. Και όλο και περισσότερο ο Δημόσιος τομέας και το Κράτος μεταβιβάζει παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών αυτής της φύσης στον ιδιωτικό (εννοείται) τομέα.

Όλα αυτά αναλύει εξαιρετικά στο βιβλίο της η Beatrice Hibou, Διευθύντρια στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας (CNRS) και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Sciences Po στο Παρίσι. Οι σύγχρονες κοινωνίες γίνονται όλο και πιο γραφειοκρατικές στο επίπεδο της επαγγελματικής αλλά και της καθημερινής ζωής. Η γραφειοκρατικοποίηση καθίσταται φανερή στην αύξηση των αρχείων και των εγγράφων (ακόμα και αν είναι ψηφιακά), στην πανταχού παρουσία των τυπικών διαδικασιών, στην κοινωνικά επιβεβλημένη αναγκαιότητα να συμπληρώνουμε φόρμες, να αξιολογούμε, να τικάρουμε κουτάκια, να ζητάμε και να προσφέρουμε εγγυήσεις ποιότητας σε ολοένα και περισσότερους τομείς, από την οικονομία και τη διακυβέρνηση μέχρι τη διασκέδαση και την καθημερινή μας διατροφή, με την πιστοποίηση των βιολογικών και των «100% ασφαλών» τροφίμων.

Τοποθετούμενη στο σημείο όπου συναντιέται η σκέψη του Μαξ Βέμπερ με εκείνη του Μισέλ Φουκώ, η συγγραφέας αναλύει τις πολιτικές δυναμικές της εποχής μας. Η νεοφιλελεύθερη γραφειοκρατία δεν είναι ένας ιεραρχικός μηχανισμός που αφορά αποκλειστικά το κράτος και τη δημόσια διοίκηση: είναι ένα σύνολο από νόρμες, κανόνες και φορμαλισμούς που, ενώ προέρχονται αρχικά από τον κόσμο των επιχειρήσεων, τείνουν σήμερα να επεκταθούν σε κάθε πεδίο της κοινωνικής ζωής. Συνιστά όχημα πειθάρχησης και ελέγχου, όπως και πηγή κοινωνικής και πολιτικής αδιαφορίας. Δεν πηγάζει όμως μόνο «από τα πάνω», δεν αποτελεί συνειδητό προϊόν ενός μεγάλου σχεδίου, αλλά τροφοδοτείται ενίοτε και από τα αιτήματα και τις ενέργειες όλων μας, από τη δική μας «συμμετοχή στη γραφειοκρατία».

Όλα αυτά ωστόσο δεν σημαίνουν πως δεν υπάρχουν ρωγμές και αμφισημίες στη διαδικασία της νεοφιλελεύθερης γραφειοκρατικοποίησης. Νέα επίδικα υποδεικνύουν την κατεύθυνση πιθανών πολιτικών αγώνων για το παρόν και το μέλλον.

ΥΓ (*) Μια περαιτέρω ανάλυση και άποψη πάνω στο άρθρο του Dr Gawande

Atul Gawande tell us why we hate our computers