Φαντάσματα Τεχνητής Νοημοσύνης: O Χριστόδουλος Λιθαρής για την Α.Ι. στην επιστημονική φαντασία

Σήμερα είναι μία από τις πολύ σπάνιες φορές που το Ημερολόγιό μας είναι μονοθεματικό. Ο λόγος είναι προφανής: τα «Φαντάσματα Τεχνητής Νοημοσύνης: Δεκαεπτά διηγήματα επιστημονικής φαντασίας» που μόλις κυκλοφόρησαν από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια είναι μια συλλογή διηγημάτων που την περίμενα πώς και πώς, οπότε έσπευσα να πάρω μια συνέντευξη από τον ανθολόγο και μεταφραστή της, τον Χριστόδουλο Λιθαρή, που θα τη διαβάσετε παρακάτω και πιστεύω ότι θα τη βρείτε ενδιαφέρουσα. Γιατί όμως περίμενα πώς και πώς αυτή την ανθολογία; Ιδού:

Καταρχάς, είναι πρωτότυπη — δεν θα τη βρείτε σε καμιά άλλη γλώσσα, πουθενά. Κατά δεύτερον, το θέμα της είναι κάτι παραπάνω από ιντριγκαδόρικο: η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι το πιο συναρπαστικό πράγμα που μπορεί να μελετά κανείς στην εποχή μας — και αύριο θα γίνει ακόμη πιο συναρπαστικό. Έπειτα, το προφανές: πώς βλέπει λοιπόν η Επιστημονική Φαντασία την ΤΝ; Είμαι φαν τής ΕΦ κοντά μισό αιώνα τώρα, οπότε το ενδιαφέρον μου (βλ.: η λαχτάρα μου) είναι δεδομένο.

Τέλος, ο άνθρωπος που το έφτιαξε όλο αυτό: ο Χριστόδουλος Λιθαρής είναι από τους κορυφαίους ειδικούς στην ΕΦ στην Ελλάδα. Μεταξύ άλλων, ήταν αντιπρόεδρος και ιδρυτικό μέλος της Αθηναϊκής Λέσχης Επιστημονικής Φαντασίας, ενώ χρημάτισε και αρχισυντάκτης των σημαντικών περιοδικών του χώρου «Απαγορευμένος πλανήτης» και «Φανταστικά χρονικά». Και είναι, ταυτόχρονα, από τους πιο καλούς μας μεταφραστές, Επιστημονικής Φαντασίας (έχει μεταφράσει μεταξύ άλλων Ρέι Μπράντμπερι, Φίλιπ Κ. Ντικ, Ούρσουλα Κ. Λε Γκεν) και όχι μόνο. Να σημειωθεί επίσης πως ο τόμος αυτός έρχεται να προστεθεί στον προηγούμενο που έκανε, πάλι στις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, με τίτλο: «Ιστορίες μαθηματικής φαντασίας» (2018), μια επίσης πρωτότυπη συλλογή που περιλάμβανε κείμενα των Alfred Bester, Armin Joseph Deutsch, Arthrur C. Clarke, George Zebrowski, Greg Egan, Gregory Benford, Henry H. Gross, Larry Niven, Martin Gardner, Robert A. Heinlein, και Rudy Rucker. Ήταν πάλι σε δική του επιλογή και μετάφραση, και είχε πρόλογο από τον μαθηματικό και συγγραφέα Τεύκρο Μιχαηλίδη. Συγκροτείται λοιπόν εδώ μια μίνι βιβλιοθήκη ανθολογιών ΕΦ, πράγμα καλό.

Ο Λιθαρής δεν χάνει την ευκαιρία και γράφει επίσης έναν εξαιρετικό Πρόλογο στα «Φαντάσματα Τεχνητής Νοημοσύνης». Μια επιμορφωτική ιστορική διαδρομή. Είναι ένα κείμενο που θα διαβαστεί και θα μείνει, γιατί κομίζει πολλές-πολλές πληροφορίες, τόσο για την ίδια την ΤΝ, όσο και για το θέμα που μας ενδιαφέρει εδώ: ΤΝ και ΕΦ — θα μάθετε τα πάντα, όλη την ιστορία, και όλες τις μεταξύ τους διασυνδέσεις —τις διεπαφές, αν θέλετε—, στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο ΕΦ, από την πρώτη αρχή μέχρι και σήμερα.

Δεν θα βάλω εδώ κάποιο απόσπασμα από τον Πρόλογο σχετικά με το θέμα που καλύπτει, αλλά θα δανειστώ το απόσπασμα που μιλά ακριβώς για τα διηγήματα που επέλεξε (ανάμεσα σε κάμποσες εκατοντάδες!) για να μας προσφέρει έναν τόμο που —μην έχετε αμφιβολία— θα μπορούσε άνετα να γίνει μεγάλο μπεστ-σέλερ ακόμη και στην αμερικανική αγορά. Ιδού λοιπόν τι γράφει:

«Ο αφέντης του Μόξον» (1899) του Ambrose Bierce είναι το διήγημα με το οποίο ξεκινά η ανθολογία, με σαφές το στοιχείο του γοτθικού, εμπνευσμένο από τα automata (μηχανές συνήθως ανθρωπόμορφες που εκτελούσαν επαναλαμβανόμενες εργασίες για σκοπούς επίδειξης ή –σε μια περίπτωση απάτης– υποτίθεται πως έπαιζαν σκάκι) και πρόδηλη την επιρροή του Φρανκενστάιν. Στο «Η χαμένη μηχανή» (1932) του John Wyndham, έχουμε το εξωγήινο ρομπότ που έρχεται με φιλειρηνικές προθέσεις και αποτελεί μάρτυρα της ανθρωπότητας, με όχι και τόσο κολακευτική εικόνα για μας. Στη «Σκουριά» (1939) του Joseph E. Kelleam, έχουμε το λυκόφως των ρομπότ, και ίσως μερικοί να νιώσουμε κάποια παράδοξη συμπόνια γι’ αυτά. Στο «Μια λογική ονόματι Τζο» (1946), ο Murray Leinster προβλέπει το ίντερνετ και προβληματίζεται για την άνευ όρων χρήση και κατάχρηση των πληροφοριών. Η «Απάντηση» (1954) του Fredric Brown και «Η τελευταία ερώτηση» (1956) του Isaac Asimov είναι εμβληματικά διηγήματα και τα δύο, διαμετρικά ως προς το θέμα της έσχατης μηχανής και των τελεολογικών συνεπειών της. Το «Ποιος μπορεί να αντικαταστήσει τον άνθρωπο;» (1958) του Brian W. Aldiss, μιλάει με μαύρο χιούμορ για την αμήχανη στιγμή που ο άνθρωπος θα εκλείψει και τα ρομπότ θα μείνουν μόνα τους. Ενώ στο «Δεν έχω στόμα και πρέπει να ουρλιάξω» (1967) του Harlan Ellison έχουμε μια από τις πιο εφιαλτικές ιστορίες στην υποκατηγορία «το δημιούργημα εκδικείται τον δημιουργό». Ο Philip K. Dick με «Το ηλεκτρικό μυρμήγκι» (1969) μας απογειώνει σε μια εντελώς διαφορετική ιστορία, όπου ένας άνθρωπος ανακαλύπτει πως τίποτα δεν είναι όπως νόμιζε. Στο «Ρομπότ που μου έμοιαζε» (1973), ο Robert Sheckley μας ξεναγεί στην πιο ρομαντική πλευρά των ρομπότ. Στο «Εγώ/Μέρες» (1984), ο Gregory Benford παρουσιάζει μια πιο τραγική ιστορία για τη γέννηση μιας ΤΝ. Στο «Ιός υπολογιστή» (2001), η Nancy Kress γράφει μια συναρπαστική ιστορία με πλοκή ομηρείας, αρκετά γνωστή από ταινίες και σειρές, ενώ «Η μεγάλη καταδίωξη» (2002) του Geoffrey A. Landis μάς περιγράφει μια απελπισμένη διαστρική καταδίωξη. «Τα ρομπότ δεν κλαίνε» (2003) του Mike Resnick είναι η ιστορία ενός απρόσμενου αποχαιρετισμού. Στις «Νύχτες των κρυστάλλων» (2008) του Greg Egan, απεικονίζεται με επιστημονικό ρεαλισμό η γέννηση ενός νέου κόσμου ΤΝ, ενώ δεν είναι τυχαία η ιστορική διάσταση του τίτλου. Το «Μάλακ» (2010) του Peter Watts είναι ένα tour de force από την οπτική γωνία ενός ζωντανού όπλου που μαθαίνει και εξελίσσεται, ένα πυκνό διήγημα που αξίζει την προσοχή σας. Και, τέλος, το «Φωτογραφίες με γάτες, παρακαλώ» (2015) της Naomi Kritzer είναι ένα γλυκό διήγημα για να κλείσουμε την ανθολογία με μια αισιόδοξη νότα.

* * *

Πάμε όμως τώρα στη συζήτηση που είχαμε. Τον ευχαριστώ, και από εδώ, για τον χρόνο του. Αλλά και για την εν γένει προσφορά του στο είδος — το πιο πολιτικό και πιο κοντά στη γη και στον άνθρωπο από όλα τα άλλα. Και μακράν το πιο συναρπαστικό.

* * *

Κ.Α.: Χριστόδουλε, πότε ξεκίνησε να ερευνά την Τεχνητή Νοημοσύνη η Επιστημονική Φαντασία; Και, αν μπορούσαμε να δούμε την ενασχόλησή της αυτή σε ένα διάγραμμα, θα διαπιστώναμε ότι το κάνει αυξητικά έκτοτε;

Χ.Λ.: Πριν γεννηθεί καν. Η επιστημονική φαντασία συγκροτήθηκε σε genre στα αμερικανικά περιοδικά προς το τέλος της δεκαετίας του 1920, όμως ιστορίες και αφηγήσεις που ασχολούνταν με τεχνητές μορφές ζωής υπήρχαν πριν. Παραδείγματος χάριν, το διήγημα «Ο αφέντης του Μόξον» από το 1899 που φιλοξενείται στην ανθολογία, και το εμβληματικό θεατρικό έργο «R.U.R.» του Τσέχου Κάρελ Τσάπεκ από το 1920 που εισήγαγε τον όρο «ρομπότ». Γάλλοι, Ιταλοί, Βρετανοί και Αμερικανοί συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με το θέμα ήδη από τον 19ο αιώνα. Η εξέλιξη της τεχνολογίας και ειδικά η εφεύρεση και η ανάπτυξη των υπολογιστών τροφοδότησαν γόνιμα την ΕΦ και έκαναν τα ρομπότ και την ΤΝ ένα από τα κατεξοχήν θέματα και σύμβολά της.

Κ.Α.: Ωραία. Τώρα, για να λυθεί εξαρχής μια απορία που έχουν αρκετοί, υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα σε ένα ρομπότ και μια ΤΝ;

Χ.Λ.: Τα ρομπότ για πολύ καιρό είχαν και έχουν μια ανθρωπόμορφη απεικόνιση που τα κάνει πιο οικεία και πιο προσιτά σε μας τους ανθρώπους μέσα στον ανθρωπομορφικό τρόπο που προσεγγίζουμε το θέμα. Είναι ένα είδος διάκρισης, ίσως! Ενώ η ΤΝ συνήθως φέρνει στον νου μια άυλη οντότητα που ζει μέσα στον υπολογιστή ή και στις συνδέσεις του διαδικτύου, είναι κάτι πιο άπιαστο. Αλλά βέβαια είναι απλώς θέμα της προσέγγισης και της ιστορίας που θέλει να πει ο συγγραφέας ή ο σεναριογράφος.

Κ.Α.: Κατάλαβα. Πάμε σε κάτι άλλο. Προφανώς μέσα στο τεράστιο corpus της Επιστημονικής Φαντασίας υπάρχουν όλες οι απόψεις και όλες οι γνώμες, ωστόσο προς τα πού γέρνουν κυρίως οι συγγραφείς αναφορικά με τη δύναμη της ΤΝ: θα μας καταστρέψει, ή θα πορευτούμε μαζί στο μέλλον;

Χ.Λ.: Ναι. Ή, για να το πω αλλιώς, γιατί να περιοριστούμε; Εφόσον δεν ξέρουμε τι θα γίνει στην πραγματικότητα, ας ψυχαγωγηθούμε με όλες τις εκδοχές, τόσο εκείνη της φρανκεσταϊνικής ΤΝ που έχει πάρει όρκο να μας αφανίσει, όσο και εκείνη του πιστού υπηρέτη ή του ισότιμου συνοδοιπόρου ή και του καλοκάγαθου αφέντη. Βέβαια, επειδή ο κακός στις ταινίες και τις σειρές αφηγηματικά είναι συχνά πιο συναρπαστικός, ίσως να γέρνει κατά κει η πλάστιγγα…

Κ.Α.: Μου αρέσει και η φρανκεσταϊνική εκδοχή. Ποιο έργο επιστημονικής φαντασίας παρουσίασε για πρώτη φορά εχθρική TN;

Χ.Λ.: Απειλητικός ήταν ο Τάλως της ελληνικής μυθολογίας, ο γιγάντιος ανθρωπόμορφος φρουρός από χαλκό που περιπολούσε στην Κρήτη, δημιούργημα του Ήφαιστου, αν θέλουμε να φτάσουμε στα άκρα των ορισμών της ΤΝ και της ΕΦ. Ο Samuel Butler δημοσίευσε το 1872 ένα άρθρο με τίτλο «Ο Δαρβίνος ανάμεσα στις μηχανές», όπου εικάζει ότι ίσως οι μηχανές εξελιχθούν, αποκτήσουν αυτοσυνείδηση και φιλοδοξίες, και κάνουν το ανθρώπινο γένος σκλάβο τους. Το 1883 στο «Ignis» του Didier de Choucy τα ρομπότ εξεγείρονται κατά των αφεντικών τους. Και φυσικά στα παλπ περιοδικά από τη δεκαετία του 1920 έχουμε άφθονα δείγματα.

Κ.Α.: Ας έρθουμε όμως στην ανθολογία. Πώς επέλεξες τα συγκεκριμένα 17 διηγήματα; Ή καλύτερα: πόσο δύσκολο ήταν να διαλέξεις αυτές τις ιστορίες ανάμεσα σε μερικές εκατοντάδες που ξέρω ότι διάβασες; Τι κριτήρια είχες θέσει, και σε ποια θέματα έδωσες προτεραιότητα; Αθάνατα διηγήματα από τη μία vs σύγχρονες οπτικές από την άλλη;

Χ.Λ.: Αυτή είναι η απόλαυση στη δημιουργία μιας ανθολογίας: η έρευνα, το φιλτράρισμα και το ξεσκαρτάρισμα από όλα τα υποψήφια μέχρι τους τελικούς επιλαχόντες, οι διαδοχικές λίστες μέχρι την τελική. Τα κριτήρια ήταν: Η ιστορική εξέλιξη, με την ανθολογία να ξεκινά από τις απαρχές του είδους και να φτάνει ώς τις μέρες μας. Να είναι αξιόλογα και διαβαστερά διηγήματα. Να υπάρχει αναλογία γνωστών και αγνώστων ονομάτων. Και να συμπεριληφθούν κάποια εμβληματικά ονόματα — παραδείγματος χάριν, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει ο Asimov που έκανε το όνομά του συνώνυμο με το θέμα. Η ιστορική εξέλιξη φαίνεται στην πρόζα, στην ψυχογράφηση, στην επεξεργασία των θεμάτων, από το γοτθικό πρώτο διήγημα, «Ο αφέντης του Μόξον» του Ambrose Bierce, μέχρι το σύγχρονο «Φωτογραφίες με γάτες, παρακαλώ» της Naomi Kritzer, γεννημένο στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των μιμιδίων, όπως άλλωστε φαίνεται και από τον τίτλο.

Κ.Α.: Ένας παλιός αναγνώστης επιστημονικής φαντασίας, θα βρει εδώ «διαμαντάκια» που πιθανώς θα του έχουν διαφύγει;

Χ.Λ.: Και διαμαντάκια άγνωστα, και καθοριστικά διηγήματα του χώρου που είναι δύσκολο να βρεθούν πια, και σημαντικούς συγγραφείς που μερικοί δεν έχει τύχει να κυκλοφορήσουν έργα τους στη χώρα μας.

«Το μέλλον έχει μια τάση να μας αιφνιδιάζει με απρόβλεπτους τρόπους, οπότε θέματα αυτονομίας, προκαταλήψεων, inclusivity και άλλα ίσως μας προετοιμάζουν…»

Κ.Α.: Τέλεια! Υπήρξαν ιστορίες στην ανθολογία που αμφισβήτησαν τις δικές σου απόψεις για την ΤΝ;

Χ.Λ.: Άλλαζα άποψη με κάθε διήγημα που διάβαζα και μετέφραζα. Είναι πολύ πειστικοί αυτοί οι συγγραφείς.

Κ.Α.: Πες μου κάτι άλλο: πώς επικοινωνούν οι ιδέες της ανθολογίας γύρω από την ΤΝ με τις τρέχουσες αντίστοιχες συζητήσεις — π.χ., σχετικά με την ηθική, την προκατάληψή μας απέναντι στα «ρομπότ», την αυτονομία της τεχνητής νοημοσύνης κλπ. κλπ.;

Χ.Λ.: Αποτελούν κομμάτι του διαλόγου που έχει αναπτυχθεί, ειδικά τα τελευταία χρόνια, για την ΤΝ και τον ρόλο της και τις δυνατότητές της. Φαίνεται ότι ακόμα είμαστε πολύ μακριά από τη στιγμή που ένας υπολογιστής θα δηλώσει «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω», αλλά το μέλλον έχει μια τάση να μας αιφνιδιάζει με απρόβλεπτους τρόπους, οπότε θέματα αυτονομίας, προκαταλήψεων, inclusivity και άλλα ίσως μας προετοιμάζουν με κάποιον τρόπο.

Κ.Α.: Κατάλαβα… Ποιοι είναι οι συγγραφείς με τη μεγαλύτερη επιρροή στη διαμόρφωση του τρόπου με τον οποίο φανταζόμαστε σήμερα την ΤΝ;

Χ.Λ.: Από πλευράς γραπτής ΕΦ, θα έλεγα τον Isaac Asimov, αυτή τη νηφάλια φωνή που προσγείωσε και έκανε πιο ρεαλιστικά τα ρομπότ και τα ερωτήματά τους. Δεν έχει σημασία πόσο ακριβή είναι σαν εικόνες, αλλά το γεγονός ότι δίνει τα πρωτεία στο ανθρώπινο πνεύμα και τη νόηση, κάτι ολοένα και πιο κρίσιμο στις εποχές που ζούμε.

Κ.Α.: Και το μέλλον; Προς τα πού θα κινηθούν οι ιστορίες για την ΤΝ μέσα στην επόμενη δεκαετία;

Χ.Λ.: Περιμένω με πολύ ενδιαφέρον να το δω. 

Κ.Α.: Εντάξει! Αν όμως έγραφες εσύ σήμερα ένα διήγημα επιστημονικής φαντασίας με θέμα την ΤΝ, υπό ποία οπτική γωνία θα την εξερευνούσες;

Χ.Λ.: Ίσως την απόλυτα δική της ικανότητα της δημιουργικότητας: τι έργα τέχνης θα μπορούσε να δημιουργήσει μια ΤΝ χωρίς να επηρεαστεί από τις δικές μας ιδέες περί τέχνης, τι είδη τέχνης καν.

Κ.Α.: Πότε θα αντικαταστήσει η ΤΝ τους συγγραφείς; Και δεν εννοώ μόνο τους συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας, αλλά όλους γενικώς.

Χ.Λ.: Ένας κόσμος που η τέχνη θα είναι μαζική παραγωγή μηχανών θα ήταν καθαρά δυστοπικός, από τα σπλάχνα τής ΕΦ. Αλλά δεν νομίζω ότι θα συμβεί ποτέ αυτό. Ακόμα κι αν μεγάλο μέρος της λογοτεχνίας ή του κινηματογράφου παραγόταν από ΤΝ, η ανθρώπινη δημιουργικότητα είναι αναπόσπαστο στοιχείο του ανθρώπινου είναι, και θα συνέχιζε να εκφράζεται και να διαδίδεται.

Κ.Α.: Κι αν έχει γίνει ήδη ο πόλεμος με την ΤΝ και χάσαμε; Αν ζούμε σε καθεστώς προσομοίωσης; Αν ζούμε στο Matrix;

Χ.Λ.: Σε αυτή την περίπτωση, θα ήθελα να ζητήσω να σταματήσουν τα πλοτ τουίστ που βλέπουμε το τελευταίο διάστημα στον κόσμο μας, να ξαναδουλέψουν λίγο το σενάριο και να βάλουν και κανένα χάπι εντ.

Κ.Α.: Λογικό! Για να κλείσουμε, πες μου κάτι που με απασχολεί πολύ: Γιατί η επιστημονική φαντασία εξακολουθεί να είναι τρόπον τινά περιθωριοποιημένη στην Ελλάδα; Τι φταίει; Διαβάζουμε συχνά απίθανα πράγματα για καθαρά, αμιγή έργα ΕΦ, ατάκες του τύπου: «Χρησιμοποιεί τους τρόπους τής ΕΦ, αλλά δεν είναι ΕΦ». Τι πρόβλημα έχουμε;

Χ.Λ.: Και εδώ αλλά και έξω υπάρχει ένα είδος «καλοπροαίρετου» σνομπισμού τύπου, «Αυτό είναι καλό, άρα δεν είναι ΕΦ». Γι’ αυτό κατηγορώ κυρίως το σινεμά, αν μπορούμε να βρούμε έναν ένοχο: τα πιο εμπορικά και γνωστά έργα του είδους είναι εύκολο να τα δει κανείς επιφανειακά και άρα να κρίνει όλο το είδος λέγοντας ότι αφορά διαστημόπλοια και εκρήξεις στο διάστημα, ή πιο πρόσφατα μυώδεις τύπους με κολλητές στολές και υπερδυνάμεις. Όμως ξέρουμε ότι ένα διαστημόπλοιο ή ένα ρομπότ μπορεί εξίσου καλά να μιλήσει για τη human condition στα χέρια του κατάλληλου δημιουργού, να πει κάτι ουσιαστικό — και γι’ αυτό είμαστε φαν του είδους.

Κ.Α.: Κρις, σε ευχαριστώ πάρα πολύ, συγχαρητήρια, και καλοτάξιδη η ανθολογία σου!

Χ.Λ.: Κυριάκο, ευχαριστώ πάρα πολύ για τη φιλοξενία και τις ενδιαφέρουσες ερωτήσεις.

* * *

Το Ημερολόγιο κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα: κάθε Σάββατο, κάθε Κυριακή, και κάθε Τετάρτη. Αύριο Κυριακή επιστρέφουμε στα συνηθισμένα μας! Θυμίζουμε: όποιος έχει μία πρωτότυπη και ωραία, απλή συνταγή, για την οποία υπερηφανεύεται, μπορεί αν θέλει να μας τη στείλει με μέιλ. Το ίδιο και για τα βιβλία που τον έκαναν αναγνώστη. Επίσης μπορεί να μας στείλει μέιλ και για οποιοδήποτε άλλο θέμα. Σας ευχαριστούμε πολύ.