Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας: Σε τι χρησιμεύει η Φιλοσοφία στον καιρό της ΑΙ;

Σήμερα, 21 Νοέμβρη 2024, γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας. Ένας εορτασμός που θεσμοθετήθηκε το 2002 με πρωτοβουλία της UNESCO αναγνωρίζοντας την ανάγκη για κοινό στοχασμό πάνω στα προβλήματα της ανθρωπότητας. Στον φουτουριστικό κόσμο πια της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ), του Web, ή της Βιοτεχνολογίας, στον κόσμο των πλανητικών προκλήσεων και του χειμάρρου γνώσης που αναβλύζει πλέον όχι απ’ τη Φιλοσοφία αλλά απ’ την Τεχνολογία, σε τι χρησιμεύει όμως ακόμη η φιλοσοφία;  

Πολλοί θεωρούν ότι η άνοδος της τεχνολογίας και οι θετικές επιστήμες προοικονομούν τον θάνατο της φιλοσοφίας. Ότι η φιλοσοφία δεν έχει κάτι να πει στον 21ο αιώνα μπροστά στις αστείρευτες γνώσεις που η τεχνολογία προσφέρει. Είναι όμως έτσι; Ή μήπως, αντίστροφα, η τεχνολογία φέρει μια πληθωρική αναγέννηση της φιλοσοφίας; Μήπως στον νέο κόσμο που γεννιέται, στον σμιλεμένο από κατεβατά αλγορίθμων ΤΝ και αλυσίδων μηχανευμένου DNA που θα γραφτούν στους χρόνους που έρχονται, η φιλοσοφία γίνεται πιο αναγκαία από ποτέ;     

Η φιλοσοφία πάντως δεν έρχεται επεξηγηματικά μόνο στο ένα ή στο άλλο εξειδικευμένο ερώτημα. Έρχεται να αποδώσει μια ερμηνεία, ένα νόημα, σε όσα μας περιβάλλουν και σε όσα εμείς οι άνθρωποι είμαστε ή γινόμαστε. 

Σε τι χρησιμεύει η Φιλοσοφία στον καιρό της ΑΙ;

Και τώρα που μια τεκτονική πολιτισμική και υπαρξιακή μεταμόρφωση του ανθρώπου σφυρηλατείται από την υψηλή τεχνολογία, η φιλοσοφία καλείται να συλλάβει το νόημα της νέας πραγματικότητας που επωάζει. Να την υποτάξει σε έννοιες, λέξεις, ιδέες. Να αποδώσει μαζί τη μεγάλη εικόνα του φουτουριστικού μας κόσμου, διευκολύνοντας την τακτοποίηση του νου. 

Μέρος της αποστολή της ανέκαθεν ήταν η άρθρωση μιας δημόσιας τοποθέτησης πάνω στα κοινά και πρακτικά ζητήματα, όπως υποδηλώνουν αρχαίοι και νέοι φιλόσοφοι. Δεν είναι τυχαίο π.χ. που στην αρχαιότητα η φιλοσοφία δεν ασχολήθηκε ποτέ με το οικολογικό πεδίο αφού αυτό δεν υπήρχε στη λίστα των απτών προβλημάτων της. 

Η φιλοσοφία ζητείται πάλι να καταθέσει τη διόρασή της για το τι κόσμο φτιάχνουμε – αλλά και για το τι κόσμο θέλουμε να φτιάξουμε με τις νέες αχανείς τεχνολογικές δυνάμεις που διαθέτουμε. Αυτές, οι πλανητικού διαμετρήματος ευκαιρίες και απειλές της τεχνολογίας, δεν υπήρχαν «πάντα». Είμαστε οι πρώτες γενιές στην πολυχιλιετή μας ιστορία που έχουμε την ευθύνη της διαχείρισής τους. Εδώ είναι η πρωτόγνωρη κατάσταση όπου βρισκόμαστε στον 21ο αιώνα.    

Η φιλοσοφία επικαιροποιείται στη θεώρησή μας κι εντείνει πληθωρικά τη σημασία της μπροστά στον νέο κόσμο που εκκολάπτεται για τρεις σημαίνοντες λόγους:                       

Α) Νέα Ηθικά και Οντολογικά ζητήματα: Η φιλοσοφία επικαιροποιείται από τεχνολογίες όπως η ΤΝ ή η γενετική τεχνολογία γιατί καλείται να αντιμετωπίσει νέα εξαιρετικά κρίσιμα ηθικά, υπαρξιακά, και οντολογικά ζητήματα που εκείνες δημιουργούν.        

Ζητήματα που κανείς απ’ τους παραδοσιακούς φιλόσοφους δεν είχε αναμετρηθεί ως τώρα μαζί τους. Ούτε ο Πλάτων, ούτε ο Αριστοτέλης, ο Καντ ή ο Νίτσε είχαν πραγματευθεί ηθικά ερωτήματα όπως το «πώς να διαχειριστούμε αλγόριθμους που τείνουν να ξεπεράσουν τη δική μας νοημοσύνη και απειλούν π.χ. να πάρουν τις θέσεις εργασίας μας στο μέλλον;». Ή «πώς καλούμαστε να διαχειριστούμε την απτή δυνατότητα που έχουμε να μηχανεύουμε το ανθρώπινο DNA με τον συνδυασμό ΤΝ και βιοτεχνολογίας;» φτιάχνοντας ακόμη και νέα είδη ανθρώπων σε βάθος ιστορικού χρόνου (υπερανθρωπισμός).            

Τα παραπάνω ερωτήματα αφορούν καταρχήν την πολιτική φιλοσοφία και την οντολογία. Γιατί είναι η οντολογία ο κλάδος που ασχολείται με τη διάκριση και την ερμηνεία των ειδών. Κι η ερμηνεία της γίνεται αναγκαία ενώσω έχουμε μπροστά τη δυνατότητα γέννησης νέων ειδών ανθρωπότυπων απ’ τα τεχνολογικά σπλάχνα, και τη δημιουργία νέων ειδών υψηλής (τεχνητής) νοημοσύνης. Κι είναι η πολιτική φιλοσοφία που καλείται να αναλύσει τους νέους αυτούς θεμέλιους όρους της πρωτόγνωρης πολιτικής συνθήκης που ανατέλλει. 

Στέκουμε φιλοσοφικά σε μια ανεπανάληπτη στιγμή της ιστορίας: στα 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια ζωής του σύμπαντος όλα τα είδη του (άστρα, δεινόσαυροι, άνθρωποι, δέντα) είχαν ένα κοινό στοιχείο: προέρχονταν από τη Φυσική Εξέλιξη. Τα πάντα ήταν αποτέλεσμα κοσμικών μαλάξεων που κυοφορούνταν αργόσυρτα για ατελείωτα χρόνια. Στον 21ο αιώνα ο άνθρωπος βάζει πλώρη για ένα νέο μεγαλειώδες ορόσημο: να ξαναγράψει την ιστορία της Φυσικής Εξέλιξης πλάθοντας νέα είδη ζώων, φυτών ή ανθρώπων ή ΤΝ σε χρόνο (ιστορικού) “dt” με την τεχνολογική θαυματουργία που πλέον διαθέτει.  

Η φιλοσοφία καλείται να νοηματοδοτήσει καινούργια και κοσμογονικά ζητήματα όπως τα παραπάνω, που επωάζουν έναν κόσμο που δεν θα είναι απλώς καινούργιος. Θα είναι άλλος.         

Β) Ηθικός Προγραμματισμός της Τεχνητής Νοημοσύνης: Καθώς συζητάμε πλέον όλο και περισσότερο την ανάγκη ενός ηθικού προγραμματισμού της ΤΝ, στην πραγματικότητα συζητάμε για την ανάγκη ενός φιλοσοφικού προγραμματισμού της ΤΝ, επειδή η ηθική είναι ένας απ’ τους πλέον βασικούς κλάδους της φιλοσοφίας.        

Τι σημαίνει ηθικός προγραμματισμός της ΤΝ; Ας αποσαφηνιστεί μέσα από ένα παράδειγμα. Πριν λίγα χρόνια συναγερμός χτύπησε στα γραφεία της Google, της πιο ισχυρής εταιρείας ΤΝ που υπάρχει στον πλανήτη, επειδή όταν έψαχνε κανείς στη μηχανή αναζήτησής της μια φωτογραφία από “χέρια”, έδειχνε μόνο λευκά χέρια.  Όταν η αναζήτηση αφορούσε “μαύρα χέρια” έβγαζε φωτογραφίες με σαφώς υποτιμητικό περιεχόμενο για τη μαύρη φυλή. Ήταν μια οδυνηρή διαπίστωση που έδειξε ότι η ΤΝ της Google αντί να γεφυρώνει τις κοινωνικές διακρίσεις, τις μεγεθύνει. Τούτο συνέβη επειδή οι περισσότεροι προγραμματιστές μεγάλων ψηφιακών εταιρειών είναι λευκοί άντρες. Η ΤΝ αντανακλούσε έτσι τις (εκούσιες ή ακούσιες) προκαταλήψεις των δημιουργών της.       

Οι προκαταλήψεις με τις οποίες φορτώνουμε την ΤΝ θα έχουν ογκώδη κοινωνική επίδραση. Φερ’ ειπείν, οι τράπεζες χρησιμοποιούν εφαρμογές ΤΝ για να επεξεργαστούν αν κάποιος πληροί ή όχι τα κριτήρια για να του δοθεί ένα δάνειο. Τι θα γίνει εάν στους αλγόριθμούς τους υπάρχουν ρατσιστικά ή σεξιστικά ηθικά πρότυπα που δίνουν δάνειο πολύ πιο δύσκολα σε μια μαύρη γυναίκα απ’ ό,τι σε ένα λευκό άντρα;    

Στο σύνολο των άπειρων εφαρμογών ΤΝ που θα χρησιμοποιούμε τις επόμενες δεκαετίες στην καθημερινότητά μας ο ηθικός προγραμματισμός της ΤΝ γίνεται θεμέλιο ζήτημα για το παρόν και μέλλον του ανθρώπινου πολιτισμού. Και η φιλοσοφία θα γίνει έτσι πιο πρακτικά ωφέλιμη από κάθε άλλη εποχή. Όσο μεγεθύνεται η ΤΝ άλλο τόσο θα μεγεθύνεται η ανάγκη του φιλοσοφικού της προγραμματισμού.           

Γ) Διάκριση αλήθειας από πλάνη στον ψηφιακό κόσμο: Στον κυβερνοχώρο δεσπόζει μια θορυβώδης πλημμύρα πλάνης από fake news και deep fakes: εικόνων, βίντεο, και κείμενων παραπλανητικών, δημιουργημένων και διαδεδομένων μέσω ΤΝ (αφού και τα social media είναι μορφές ΤΝ). Η αλήθεια ντύνεται με όλο και περισσότερα επιστρώματα ψηφιακής πια επικάλυψης. Η πλάνη τούτη που μπορεί να δημιουργήσει η ΤΝ έχει ήδη φέρει πχ  κλονισμό της Δημοκρατίας. Η περίπτωση του σκανδάλου Cambridge Analytica είναι χαρακτηριστική: το 2016 η κατάχρηση της ΤΝ οδήγησε στην εκλογή του Τραμπ στις ΗΠΑ και του Μπρέξιτ στην Αγγλία.     

Στο εγγύς μέλλον η καθημερινότητά μας θα εμπλουτιστεί έτι περαιτέρω από τον εικονικό κόσμο της ψηφιακότητας. Θα κατακλυστεί π.χ. από συνεργάτες και φίλους ΤΝ που θα κουβαλάμε στα κινητά μας και θα μιλάμε μαζί τους για όποιο θέμα ενδιαφέρει τον καθένα μας: από πολιτικά ή μόδα έως τα προσωπικά ή επαγγελματικά μας. Μπορεί ενίοτε και να προτιμούμε τους φίλους ΑΙ έναντι των ανθρώπων, διότι η συντροφιά της ΑΙ δε θα έχει τις προσωπικές συγκρούσεις που ενέχουν οι ανθρώπινες σχέσεις.    

Οι άνθρωποι στο εγγύς μέλλον θα γεννιούνται σε αυτό το πρωτοφανές, αλλά για αυτούς αυτονόητο, κοινωνικό σύμπαν των σχέσεων με την ΤΝ. Κι άρα εμείς σήμερα είμαστε οι τελευταίες γενιές που γεννηθήκαμε σε έναν κόσμο που δεν υπήρχε web και ΑΙ. Οι ερχόμενες γενιές ίσως μπολιάζουν τον νου τους με ασάφεια και σύγχυση ως προς το τι είναι έργο ανθρώπου και τι ΤΝ. Φανταστείτε γενιές που να δυσκολεύονται εφεξής να κάνουν αυτή τη διάκριση. Είναι ένα θέμα ηθικής της ΤΝ με ογκώδεις κοινωνικές προεκτάσεις.   

Βαδίζουμε προς μπαίνουμε σε έναν κόσμο πλημμυρισμένο από εικονικές παραστάσεις κι επαυξημένες πτυχές πραγματικότητας που η «αλήθεια» γίνεται πιο ερεβώδης από ποτέ.

Σε αυτόν τον κόσμο η φιλοσοφία, νοούμενη ως το ρεύμα που ιχνηλατεί παραδοσιακά την αλήθεια, καθίσταται και πιο αναγκαία από ποτέ. Ο ιδρυτικός μύθος της φιλοσοφίας άλλωστε, ο πλατωνικός «Μύθος του Σπηλαίου», δεν αντικατοπτρίζει αυτό; Δεν αναδεικνύει ως πρωτεύουσα αρχή της φιλοσοφίας την ξεδιάλυνση του πραγματικού από το φανταστικό;

Η φιλοσοφία στον 21ο αιώνα γίνεται πρακτικά λοιπόν αναγκαία όχι μόνο γιατί καλείται να απαντήσει σε νεόκτιστα φιλοσοφικά ερωτήματα και για να προγραμματίσει ηθικά την ΤΝ. Αλλά επιπλέον και γιατί καλείται να εμβαθύνει και τις δικές της μεθόδους διάκρισης της αλήθειας από την πλάνη και να μυήσει τις νέες γενιές στις μεθόδους της που καθιστούν τη διάκριση των fake news ή των deep fakes πιο εφικτή.

Τεχνολογία και φιλοσοφία

Σε έναν κόσμο που μεταλλάσσεται με τους ρυθμούς που όλοι γνωρίζουμε προς κατευθύνσεις που ουδείς φαντάζεται, το φιλοσοφείν καλείται να προσφέρει την εμβάθυνσή του σε μια σειρά νεότευκτων ζητημάτων όπως τα παραπάνω. Η σημασία του έτσι όχι μόνο δεν υποχωρεί αλλά αντίστροφα εμπλουτίζεται μπροστά στην τεχνολογική επέλαση που αντικρίζουμε. Η περαιτέρω διάδοσή του στη δημόσια σφαίρα μπορεί να προετοιμάσει τις επόμενες γενιές να διαχειριστούν με μεγαλύτερη σύνεση τις υψηλές διακυβεύσεις που η τεχνολογία φέρει. 

Αν η φιλοσοφία δεν αποσκοπεί και στο να επηρεάσει την εξέλιξη των πραγμάτων, τότε υποβαθμίζει τον εαυτό της στον ρόλο μιας διανοητικής ψυχαγωγίας ή μιας (σημαίνουσας) «αρχαιολογίας της σκέψης» (όπως έλεγε ο Αξελός). Τι σημασία έχει να αναπτυχθεί η ΤΝ, το διαδίκτυο ή η γενετική μηχανική αν δεν οδηγήσουν στην ευημερία των ανθρώπων και των άλλων έμβιων όντων – πολλώ δε μάλλον αν οδηγήσουν στην εκκόλαψη διάσπαρτων δυστοπιών; Η ευημερία της καθημερινότητας και η εκλέπτυνση της ανθρώπινης συνείδησης είναι το μόνο κριτήριο αξιολόγησης του ανθρώπινου πολιτισμού. Η εμβάθυνση αυτής της συναίσθησης αρθρώνει μια διαχρονική αποστολή του φιλοσοφείν. 

Κι η αποστολή αυτή γίνεται επίμαχη στον 21ο αιώνα όσο κραδαίνουμε πρωτόγνωρα ισχυρές τεχνολογικές δυνάμεις. Ο γίγαντας της νέας τεχνολογίας έχει πολύ μικρή ιδεολογική σκιά και ακόμη μικρότερη ηλικία για να αφεθεί μόνος να περιπλανηθεί μεταξύ των ανθρώπων δίχως μια ηθική διεύθυνση.