Καρλ Όχμαν: Όλοι έχουμε μετά θάνατον ψηφιακή ζωή (και δεν το ξέρουμε)

Ο Σουηδός πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας του βιβλίου «The Afterlife of Data», Καρλ Όχμαν, διερευνά το τι συμβαίνει με τα ψηφιακά ίχνη κάθε χρήστη του διαδικτύου όταν αυτός φύγει από τη ζωή. Οι απόψεις του φιλοξενήθηκαν σε σπουδαία έντυπα του εξωτερικού και τώρα περιγράφει στην Athens Voice την επόμενη ημέρα του Ίντερνετ – πρόκειται για ξενάγηση σε αχαρτογράφητα ύδατα...

Ο Καρλ Όχμαν, πριν από μερικά χρόνια, είχε μια πρωτότυπη σκέψη. Στις μέρες μας, μεγάλο μέρος της ζωής εξελίσσεται στο διαδίκτυο. Αλλά τι γίνεται μετά; Αφού πεθάνουμε, αφήνουμε πίσω μας ένα πλήθος από ψηφιακά ίχνη, με αποτέλεσμα η ταυτότητά μας να μπορεί ακόμα και να ανακατασκευαστεί. Τι σημαίνει αυτό; Η τεχνολογία της Τεχνητής Νοημοσύνης μάς επιτρέπει να «αλληλεπιδρούμε» με όσους «έφυγαν» και, όπως σημειώνει ο δρ Όχμαν, πιο σύντομα απ' ό,τι νομίζουμε, οι νεκροί θα είναι περισσότεροι από τους ζωντανούς στο Facebook. 

Αυτό το πλέγμα των στοχασμών οδήγησε τον Σουηδό πολιτικό επιστήμονα στη συγγραφή του βιβλίου με τον εύγλωττο τίτλο: «The Afterlife of Data». Στις σελίδες του, ο δρ Όχμαν διερευνά το τι πρέπει να κάνουμε με όλα αυτά τα δεδομένα που παράγονται και εντέλει μένουν πίσω, όπως και το αν η ψηφιακή μεταθανάτια ζωή είναι πραγματικά δική μας. Κι αν όχι, ποιος πρέπει να έχει το δικαίωμα να αποφασίζει τι θα συμβεί με τα δεδομένα μας.

Πρόκειται για ερωτήσεις που ελάχιστα μας έχουν απασχολήσει. Το θέμα το εντόπισα για πρώτη φορά σε αυγουστιάτικο τεύχος του ΤΙΜΕ. Εκεί ο Όχμαν έγραψε ένα άρθρο με τον μακάβριο τίτλο: «Όλοι στο διαδίκτυο θα πεθάνουν. Τι θα γίνει όμως με τα data τους;». Σε αυτό θέτει μια σειρά ερωτημάτων που αφορούν ένα άδηλο ψηφιακό μέλλον – λίγο πολύ προσπαθεί να περιηγηθεί σε αχαρτογράφητα ύδατα, κατ' αρχάς θέτοντας καινοφανείς ερωτήσεις. Αφού επισημαίνει ότι τα κοινωνικά δίκτυα είναι κεντρικό κομμάτι της κοινωνικής δομής, σημειώνει ότι έως το 2060 εικάζεται πως οι περισσότεροι σημερινοί χρήστες του Facebook θα είναι νεκροί. Το τι θα γίνει με τα δεδομένα που κάθε χρήστης αφήνει πίσω είναι μια ερώτηση για την οποία εκτιμά ότι είμαστε απολύτως απροετοίμαστοι.

Αφού διάβασα το άρθρο, τον αναζήτησα στο Facebook κι αμέσως του έστειλα μήνυμα, ζητώντας να μιλήσουμε ακριβώς γι' αυτό. Λίγες ημέρες αργότερα, ο Καρλ Όχμαν βρισκόταν απέναντί μου σε μια οθόνη – εκείνος κοντά σε ένα δάσος της Ουψάλας στη Σουηδία, εγώ λίγες εκατοντάδες μέτρα μακριά από το Χίλτον των Αθηνών.

Οι ψηφιακές εκδοχές των ανθρώπων 

Την ιδέα για το θέμα του βιβλίου τη συνέλαβε την εποχή των προπτυχιακών του σπουδών στη Συγκριτική Λογοτεχνία και αργότερα στην Κοινωνιολογία. Εντυπωσιάστηκε από την ιδέα ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε ψηφιακές εκδοχές ανθρώπων χρησιμοποιώντας τα δεδομένα τους – όχι μόνο τα έργα τους, αλλά και τις προσωπικότητές τους. Στο βιβλίο του εξετάζει τι συμβαίνει με τα ψηφιακά ίχνη που αφήνουμε πίσω όταν πεθαίνουμε και θέτει ερωτήματα σχετικά με την κυριότητα των data: τις νομικές και ηθικές προεκτάσεις, αλλά και τις οικονομικές συνέπειες της διαχείρισης των δεδομένων των νεκρών. 

Ο Όχμαν υποστηρίζει ότι το διαδίκτυο ουσιαστικά λειτουργεί σαν ένα αρχείο και η παρουσία των νεκρών στον ψηφιακό κόσμο δεν είναι σφάλμα, αλλά χαρακτηριστικό. Από τη στιγμή που κάποιος πεθαίνει, τα δεδομένα του συχνά περνούν στην κυριότητα των τεχνολογικών γιγάντων, όπως το Facebook ή η Google. Αυτό δημιουργεί σημαντικά ηθικά ζητήματα, ειδικά για τις μελλοντικές γενιές, που μπορεί να βασίζονται σε αυτά τα δεδομένα για να κατανοήσουν ιστορικά γεγονότα.

Σύμφωνα με τον Όχμαν υπάρχουν διάφοροι εμπλεκόμενοι σε αυτό το ζήτημα: Οι νεκροί, οι συγγενείς τους, οι μελλοντικές γενιές και οι τεχνολογικές εταιρείες. Ο καθένας από αυτούς έχει διαφορετικά και συχνά συγκρουόμενα συμφέροντα. Το δίλημμα έγκειται στο ποιος θα έχει πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα και τι είδους διαχείρισης πρέπει να τύχουν. Επιπλέον τονίζει ότι το πρόβλημα δεν περιορίζεται μόνο στις ενέργειες των τεχνολογικών εταιρειών, αλλά αφορά το οικονομικό σύστημα στο οποίο λειτουργούν. Ασκεί κριτική στη δομή, που επιτρέπει σε εταιρείες όπως το Facebook ή σε άτομα όπως ο Ίλον Μασκ να ελέγχουν τεράστιες ποσότητες δεδομένων, περιλαμβανομένων ευαίσθητων αρχείων, όπως τα ψηφιακά αρχεία του κινήματος Me Too.

Η συνέντευξη με τον Καρλ Όχμαν 

—Καρλ, ευχαριστώ που είσαι μαζί μας. Το θέμα της έρευνάς σου είναι συναρπαστικό. Τι σε ενέπνευσε να ασχοληθείς με αυτό;
Είναι μια μακρά ιστορία. Ξεκίνησα να σπουδάζω Συγκριτική Λογοτεχνία στο προπτυχιακό μου και διαπίστωσα ότι θα μπορούσες να τροφοδοτήσεις έναν υπολογιστή με τα έργα ενός συγγραφέα, π.χ. τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι, και αυτός να παραγάγει ιστορίες στο ύφος του. Σκέφτηκα, λοιπόν, τι θα γινόταν αν δεν περιοριζόμασταν στη λογοτεχνία; Αν μπορούσαμε να τροφοδοτήσουμε τον υπολογιστή με δεδομένα μιας ολόκληρης ζωής; Τότε δεν θα μπορούσε μόνο να αναπαραγάγει το λογοτεχνικό ύφος, αλλά ολόκληρη την προσωπικότητα ενός ατόμου. Αυτό το ερώτημα με απασχολούσε κατά τις μεταπτυχιακές μου σπουδές, και καθώς προχώρησα στο πεδίο της κοινωνιολογίας, άρχισα να το βλέπω από την οπτική ενός οικονομολόγου. Δηλαδή, όχι μόνο ως ένα ηθικό ή τεχνολογικό ζήτημα, αλλά ως ένα οικονομικό και εμπορικό φαινόμενο.

—Μπορείς να μου το εξηγήσεις λίγο αυτό;
Δεν είναι μόνο ότι η τεχνητή νοημοσύνη μάς επιτρέπει να κάνουμε πράγματα με τα δεδομένα των νεκρών, αλλά μάλλον ολόκληρη η οικονομία γύρω από αυτό. Και μόλις άνοιξα αυτή την πόρτα, μπήκα σε ένα έδαφος που κανείς άλλος δεν είχε πατήσει προηγουμένως. Βασικά, τι συμβαίνει με όλα τα δεδομένα μας όταν πεθάνουμε; Τα πρώτα χρόνια της έρευνάς μου ήμουν αρκετά σοκαρισμένος –φαίνεται κανείς δεν έχει μπει στον κόπο να το ξεδιαλύνει. Είναι κάπως σαν να ζούμε υπό την ψευδαίσθηση ότι το διαδίκτυο είναι για πάντα και ό,τι βάζεις στο διαδίκτυο θα είναι εκεί για πάντα, σαν να πρόκειται για έναν υλικό χώρο πέρα από τον φυσικό κόσμο. Το διαδίκτυο είναι καλώδια στο έδαφος, κέντρα δεδομένων, ένα σκληρό κι απτό πράγμα, αλλά αυτό τείνουμε να το ξεχνάμε όταν κοιτάζουμε τις οθόνες μας. Αυτή ήταν η διαδρομή που ακολούθησα ως προς αυτό το θέμα.

—Μίλησέ μας για το κεντρικό θέμα του βιβλίου σου.
Το βιβλίο εξετάζει το τι συμβαίνει με τα ψηφιακά μας ίχνη μετά τον θάνατό μας. Ό,τι κάνουμε στο διαδίκτυο αφήνει πίσω του κάποια ίχνη, τα οποία αποθηκεύονται σε διακομιστές σε όλο τον κόσμο. Όταν πεθαίνουμε, αυτά τα δεδομένα παραμένουν εκεί και κάποιος πρέπει να αποφασίσει τι θα τα κάνει. Πρακτικά ζητήματα όπως «πού βρίσκονται τα δεδομένα» ή «ποιος έχει νόμιμη πρόσβαση» μπερδεύονται με ηθικά ερωτήματα, όπως «πρέπει να διατηρηθούν για τις μελλοντικές γενιές ή να διαγραφούν;». Το βιβλίο θέτει αυτά τα ερωτήματα όχι μόνο για έναν μεμονωμένο άνθρωπο, αλλά για ολόκληρη την ψηφιακή γενιά.

—Ποιος κατέχει τα δεδομένα όταν πεθαίνουμε; Διάβασα κάπου ότι είχες αναφέρει πως ο ιστορικός του μέλλοντος θα πρέπει να ζητήσει άδεια από τον Ίλον Μασκ ή τον Μαρκ Ζούκερμπεργκ για να αποκτήσει πρόσβαση σε αυτά.
Πράγματι, οι νεκροί δεν έχουν δικαιώματα ιδιωτικότητας στα δεδομένα τους. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο GDPR προστατεύει την ιδιωτικότητα των δεδομένων μόνο όσο είμαστε ζωντανοί. Μετά θάνατον δεν υπάρχει τέτοια προστασία, εκτός αν ένα κράτος μέλος έχει θεσπίσει επιπλέον μέτρα. Αυτό μας φέρνει αντιμέτωπους με μια ανατρεπτική ιδέα: Το διαδίκτυο είναι ένα τεράστιο αρχείο και τα αρχεία φτιάχτηκαν για τους νεκρούς, εμείς οι ζωντανοί είμαστε οι νεοφερμένοι εδώ. Το παράδοξο για το διαδίκτυο δεν είναι ότι υπάρχουν νεκροί εκεί, αλλά μάλλον ότι είναι ζωντανοί και έχουν μετακομίσει σε ένα αρχείο. Έτσι, προσπαθώ να αντιστρέψω τα πράγματα στο βιβλίο λέγοντας ότι τα έχουμε καταλάβει όλα λάθος από την αρχή. Η εμφάνιση των νεκρών, στο παρελθόν, στο διαδίκτυο δεν είναι ένα σφάλμα, αλλά ένα χαρακτηριστικό.

—Yπάρχουν ηθικά διλήμματα σχετικά με το τι πρέπει να γίνεται με τα δεδομένα μετά τον θάνατό μας;
Βεβαίως. Υπάρχουν διάφοροι εμπλεκόμενοι σε αυτό το ζήτημα. Οι συγγενείς του θανόντος μπορεί να έχουν δικαιώματα πρόσβασης, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι τα συμφέροντά τους συμβαδίζουν με αυτά του θανόντος. Για παράδειγμα, όταν κάποιος αποδέχεται τους όρους χρήσης του Gmail ή του Facebook, ίσως να μην επιθυμεί να μοιραστούν τα προσωπικά του δεδομένα –όπως τα email ή οι αναζητήσεις του– ούτε καν με την οικογένειά του. Αλλά υπάρχουν και άλλοι ενδιαφερόμενοι, όπως οι μελλοντικές γενιές, που θα εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από αυτά τα ψηφιακά ίχνη για να κατανοήσουν την ιστορία μας.

—Το πρόβλημα, όπως περιγράφεις, δεν αφορά μόνο τις εταιρείες. Αφορά και το οικονομικό σύστημα;
Ακριβώς. Δεν είναι απλώς ζήτημα της ηθικής των εταιρειών τεχνολογίας ή των ανθρώπων που εργάζονται σε αυτές, αλλά του οικονομικού συστήματος στο οποίο λειτουργούν. Το πρόβλημα έγκειται στις καπιταλιστικές δομές, που δεν μας επιτρέπουν να αντιμετωπίσουμε συλλογικά αυτά τα ζητήματα. Το ερώτημα δεν είναι πώς θα βελτιώσουμε τις εταιρείες, αλλά πώς θα αλλάξουμε το σύστημα που τους επιτρέπει να κατέχουν τόση εξουσία. Ένα παράδειγμα είναι ότι ο Ίλον Μασκ κατέχει πλέον όλο το αρχείο του κινήματος Me Too. Το πρόβλημα δεν είναι ο Μασκ, αλλά το σύστημα που του επιτρέπει να ελέγχει τόσο κρίσιμα δεδομένα.

—Τι ρόλο μπορεί να παίξει η Τεχνητή Νοημοσύνη σε όλα αυτά;
Η τεχνητή νοημοσύνη πάντα συνδεόταν με την ιδέα της υπέρβασης του θανάτου. Όμως, τα τελευταία χρόνια, η βιομηχανία άρχισε να εκμεταλλεύεται σοβαρά την ιδέα της προσομοίωσης των νεκρών μέσω των δεδομένων τους. Πριν από λίγα χρόνια, η αλληλεπίδραση με μια τεχνητή «ανθρώπινη» οντότητα ήταν σχεδόν αδιανόητη, αλλά σήμερα πολλοί χρησιμοποιούν chatbots καθημερινά (για παράδειγμα το ChatGPT). Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι στο μέλλον η αλληλεπίδραση με προσομοιώσεις νεκρών ανθρώπων θα γίνει κομμάτι της καθημερινής μας ζωής, μια ρουτίνα της δυτικής κουλτούρας.

—Πιστεύεις ότι το Facebook διαχειρίζεται σωστά τα ψηφιακά κατάλοιπα των χρηστών του;
Το Facebook έχει εφαρμόσει αρκετά σωστά εργαλεία, όπως η δυνατότητα να ορίσεις ένα πρόσωπο κληρονόμο για το προφίλ σου. Συνιστώ σε όλους να χρησιμοποιούν τη λειτουργία legacy contact του Facebook. Έτσι, μπορούν να επιλέξουν έναν άλλο χρήστη που θα είναι κάτι σαν διαχειριστής του προφίλ τους αν τους συμβεί κάτι. Αλλά το πρόβλημα δεν είναι μόνο τεχνολογικό ή ηθικό· αφορά τα οικονομικά κίνητρα. Το ζήτημα της γήρανσης του διαδικτύου και του πληθυσμού του είναι ακριβώς στον πυρήνα της οικονομίας μας. Χρειάζεται μια συλλογική προσέγγιση για να λυθεί αυτό το πρόβλημα, γιατί η σημερινή οικονομία δεν μας επιτρέπει να το αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά. 

* Το βιβλίο του Καρλ Όχμαν, «The Afterlife of Data: What Happens to Your Information When You Die and Why You Should Care», εξερευνά τις ηθικές, νομικές και κοινωνικές επιπτώσεις που σχετίζονται με τα ψηφιακά απομεινάρια ενός ανθρώπου μετά τον θάνατό του. Αυτό το έργο είναι κρίσιμο για την κατανόηση του πώς οι ψηφιακές μας ταυτότητες επιβιώνουν πέρα από τη φυσική μας ύπαρξη και εγείρει σημαντικά ερωτήματα σχετικά με την ιδιοκτησία των δεδομένων, την ιδιωτικότητα και τη διαχείριση προσωπικών πληροφοριών στην ψηφιακή εποχή.