Το «ψηφιακό χειροποίητο» (ένα κείμενο που πληκτρολογήθηκε με τα δάχτυλα)

Λένε ότι, σε όλες τις ιστορίες, εν τέλει αυτό που μας ενδιαφέρει είναι οι άνθρωποι. Τα πράγματα δεν έχουν μεγάλο βάρος όταν δεν επιδρούν σε ανθρώπινες ζωές. Όταν αναρωτιόμαστε για τη σημασία κάποιου πράγματος, εξετάζουμε πώς είναι συνδεδεμένο με το βίωμα του ανθρώπου. Το χειροποίητο είναι αντιληπτό ως το πιο «αληθινό» στη δημιουργία, αυτό που πηγάζει ευθέως από ένα ενσώματο βίωμα. Όσο απομακρυνόμαστε από το ανθρώπινο βίωμα, τόσο πιο «ψεύτικο» κι επουσιώδες αυτό για το οποίο μιλάμε. «Δε μετράει», που λέμε. Δεν επηρεάζει καμία μεταβλητή. Δεν έχει επιπτώσεις.

Γιατί οι ατέλειες στα καλλιτεχνικά έργα της τεχνητής νοημοσύνης κρίνονται απολύτως αρνητικά, ενώ συχνά εκτιμώνται στην ανθρώπινη δημιουργία;

Αφενός, στην περίπτωση του ΑΙ οι ατέλειες αυτές δεν έχουν γίνει σε πραγματικό χρόνο, από κάποιο φυσικό σώμα που βιώνει. Η άριστη τεχνική είναι κάτι που όλοι θαυμάζουμε στην τέχνη και παραπέρα. Διόλου σπάνια, όμως, οι ατέλειες σε ένα έργο φαίνεται να του προσδίδουν αξία, αντί να την αφαιρούν. Το φαινόμενο αυτό αποκαλύπτει και το τι πραγματικά αναζητάμε στο έργο. Σύνδεση με το μέσα μας, σίγουρα, αλλά και σύνδεση με τον άλλο. Επαφή με τον δημιουργό. Μια ατέληα* είναι η υπογραφή μιας αληθινής στιγμής.

Αφετέρου, επειδή οι «ατέλειες» του AI είναι τέτοιες που υπογραμμίζουν τη μη ανθρωπιά του. Όπως στο κείμενο, έτσι και στην εικόνα, η τεχνητή νοημοσύνη κάνει λάθη «αψυχολόγητα». Ένα χέρι που μετατρέπεται σε λουλούδι – σε ένα ρεαλιστικό πίνακα – μια λέξη που δε συνδέεται με καμία άλλη: λάθη που αποκαλύπτουν ότι δεν υπάρχει συλλογισμός ή επίγνωση του τι δημιουργώ. Δεν υπάρχει διαδικασία, στιγμή, χρόνος, χώρος, πραγματικότητα με την οποία μπορώ να συνδεθώ.

Αλλά και η αγάπη για την ατέλεια, είναι ενός είδους νοσταλγία. Έχει μέσα θρήνο. Όταν η χειροτεχνία ήταν η κυριότερη μέθοδος παραγωγής, πριν τη βιομηχανοποίηση, τα ελαττώματα δεν ήταν και τόσο νοσταλγικά. Ξανά, η απάντηση είναι στη σύνδεση. Τα ελαττώματα σε μια σύγχρονη χειροτεχνία – στην εποχή της ομογενοποιημένης μαζικής παραγωγής – μας συνδέουν με μια χαμένη πραγματικότητα και με τους ανθρώπους που την έζησαν. Δικούς μας ανθρώπους, κι ας είναι μακρινές οι συνδέσεις.

Το τελευταίο τοπικιστικό μας οχυρό είναι αυτό που αγκαλιάζει όλους τους τόπους με τους οποίους μπορεί να ταυτιζόμαστε. Η πραγματικότητα καθ’ αυτή. Η αναλογικότητα. Θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τη γενική απέχθεια και – ενίοτε – ανεπεξέργαστη εχθρότητά μας απέναντι στην συνένωσή μας με μια ψηφιακή πραγματικότητα σε έναν «αναλογικό τοπικισμό» ή «πραγματικό τοπικισμό».

H συνένωση όμως συμβαίνει, καλώς ή κακώς. Μέσα και σ’ αυτή, θα πιαστούμε από οτιδήποτε μας συνδέει με αυτή την προηγούμενη, πιο πραγματική πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει πως, καθώς η ψηφιακή τέχνη γίνεται όλο και πιο κυρίαρχη, θα βρούμε ένα νέο αληθινό-πραγματικό και θα το αντιπαραθέσουμε με το νέο, ακόμα λιγότερο αληθινό-πραγματικό. Θα το δημιουργήσουν, δηλαδή, οι νέες σχέσεις αποστάσεως. Η τέχνη του ΑΙ προσθέτει μια νέα βαθμίδα, ένα νέο άκρο του μη-πραγματικού. Συνεπώς, τα προηγούμενα άκρα γίνονται λίγο πιο έκκεντρα. Η κάποτε «ψευδής» ψηφιακή τέχνη που δεν είναι φτιαγμένη από τεχνητή νοημοσύνη, έρχεται μια βαθμίδα πιο κοντά στην αφετηριακή αλήθεια.

Χάρη στις αναλογίες, στις σχέσεις, ο καλλιτέχνης που ζωγραφίζει σε ένα iPad, σε μια μηχανή που προσομοιώνει το χρώμα, που διορθώνει τις γραμμές και μετεπεξεργάζεται τις εικόνες, πλέον χειροτεχνεί. Χειροτεχνεί σε σύγκριση με αυτό που κάνει η νέα μηχανή επί μηχανών. Σε σχέση έναν «AI καλλιτέχνη» που δε ζει, δε θυμάται, ούτε χέρια έχει ούτε τα χρειάζεται και σε κανένα χρόνο δε βρέθηκε σε οποιοδήποτε χώρο. Ο digital illustrator, ο σεναριογράφος, ο προγραμματιστής κι ο web designer πλέον χειροτεχνούν, γιατί η ουσία της χειροτεχνίας δεν είναι η χείρα, αλλά το ανθρώπινο στίγμα. Κάπως έτσι, γεννάται το «ψηφιακό χειροποίητο».

Στον ψηφιακό κόσμο χέρια δεν υπάρχουν. Το χειροποίητο όμως μεταλλάσσεται και επιδημεί. Κι αποκαλύπτει με την ίδια του την επιβίωση, τι είναι. Θα βρούμε στον νέο, υβριδικό κόσμο κι ένα νέο ανθρώπινο, κι ας είναι λιγότερο ανθρώπινο.

Η βιομηχανοποίηση μείωσε ραγδαία την χειροποίητη παραγωγή. Η μαζική παραγωγή μέσω μηχανών ήταν φθηνότερη και γρηγορότερη και οι τεχνίτες αδυνατούσαν να ανταγωνιστούν. Η διαθεσιμότητα προϊόντων μαζικής παραγωγής μείωσε την αξία του χειροποίητου στην αγορά και έκλεισε τις δουλειές μαστόρων απανταχού. Σε βάθος χρόνου, όμως, το χειροποίητο άρχισε να αποκτά νέα αξία. Ο κόσμος άρχισε να αναζητά την αριστοτεχνία, την προσωπικότητα και την ιστορία σε όσα καταναλώνει.

 Η μαζική παραγωγή έφερε τη μαζική κατανάλωση. Η κατανάλωση έσπασε τα όρια της ικανοποίησης αναγκών (ή και επιθυμιών) και έγινε, πλέον, πεδίο «έκφρασης». Αγοράζεις από το pull & bear ή από second hand; Πηγαίνεις στο τάδε μαγαζί που χρησιμοποιεί πολύ πλαστικό; Το κινητό σου φτιάχνεται σε εργοστάσια εξαθλιωτικών συνθηκών; Η κατανάλωση έγινε ταυτότητα και οι εταιρείες απέκτησαν προσωπικότητες. Το χειροποίητο, σε αυτό το συμβολικό πεδίο, απέκτησε νέα αξία. Κι η μαζική παραγωγή έφερε πτώση της ποιότητας, φόβο για την απώλεια της μαστοριάς, της αριστοτεχνίας. Φόβο, έγκυρο φόβο, ότι θα ξεχάσουμε να φτιάχνουμε ωραία πράγματα και να δουλεύουμε τα εργαλεία μας. Έφερε επίσης μια νέα ανάγκη για συναισθηματική σύνδεση με τον παραγωγό, για όσους έχουν το προνόμιο να απασχολούνται με την «εκφραστικότητα» της καταναλωτικής τους ζωής.

Όσον αφορά στα αντικείμενα που μας ενδιαφέρουν λιγότερο για τη χρηστικότητά τους και περισσότερο για την αισθητική ή καλλιτεχνική τους διάσταση, συζητήθηκε και συζητιέται ακόμα, κατά πόσο «μπορούν» να παραχθούν μαζικά. Αν δηλαδή, η μαζική παραγωγή τους στερεί τη διάσταση αυτή εξολοκλήρου.

Πριν προλάβουμε να απαντήσουμε, ήρθε άλλη μια επανάσταση: η ψηφιακή. Η ψηφιακή «παραγωγή» έθεσε το ζήτημα της «πραγματικότητας» των προϊόντων όπως ποτέ άλλοτε. Ιδιαίτερα στην τέχνη. Το 1987, ο κριτικός τέχνης της New York Times Michael Brenson έγραψε ένα άρθρο με τίτλο "Η Τέχνη των Γραφικών Υπολογιστών: Είναι Τέχνη;" στο οποίο εξέφρασε αμφιβολίες σχετικά με τη δυνατότητα της ψηφιακής τέχνης, συμπεριλαμβανομένης της ψηφιακής εικονογράφησης. Ο Brenson υποστήριξε ότι οι εικόνες που δημιουργούνται από υπολογιστή στερούνταν την "ψυχή" και την "χειροποίητη ποιότητα" των παραδοσιακών μορφών τέχνης.

Το 1993, το βιβλίο "Digital Dreams: The Work of the Sony Design Center" περιλάμβανε ένα δοκίμιο του ιστορικού designer Phil Patton στο οποίο υποστήριξε ότι η ψηφιακή εικονογράφηση ήταν ένα "κρύο και άψυχο" μέσο που δεν είχε τη ζεστασιά και την ανθρωπιά της παραδοσιακής εικονογράφησης. Ο Patton επέκρινε επίσης την τάση ορισμένων ψηφιακών εικονογράφων να βασίζονται σε εφέ που δημιουργούνται από λογισμικό αντί να αναπτύσσουν το δικό τους στυλ και όραμα. Ξανά, η νέα μέθοδος παραγωγής μείωσε, πράγματι, την παραγωγή της αλλά της έδωσε νέα αξία, συμβολικά και συναλλακτικά.

Σήμερα, ζούμε μια ακόμα επανάσταση της παραγωγής και της δημιουργίας, με την έγερση μιας ισχυρής τεχνητής νοημοσύνης. Η καλλιτεχνική κοινότητα φλέγεται (στο Twitter). Μια νέα φθηνότερη και ταχύτερη μέθοδος παραγωγής απειλεί το «αληθινό» μας. Εδώ χωράνε πολλοί αστερίσκοι, παρενθέσεις, υποσημειώσεις και σχόλια. Δημιουργεί «πραγματικά» το AΙ; Θα μπορέσει ποτέ να δημιουργεί πραγματικά αυτόνομα; Μπορούν ποτέ τα προϊόντα του να θεωρηθούν τέχνη;

Δεν γνωρίζω, αλλά ένα είναι σίγουρο: θα αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούμε και θα οδηγήσει μεγάλες εταιρείες και μικρούς παραγωγούς να «κόψουν» εργατικά χέρια από τη «γραμμή της παραγωγής». Μπορεί τη δουλειά τους να την κάνει τρισχειρότερα, αλλά είπαμε: γρήγορα και φθηνά. Για τον κερδοσκόπο που θα μπορούσε να πληρώσει ανθρώπους, αλλά θέλει να τα βάλει τσέπη, το βρίσκουμε απεχθές. Για αυτόν, όμως, που δε μπορεί να τους πληρώσει αλλά θέλει να παραμείνει ανταγωνιστικός (ή απλώς να επιβιώνει), το επιχείρημα είναι πολύ δυνατό.

Ίσως υπάρχει κι άλλος δρόμος για τον ανεξάρτητο τεχνίτη και τον ψηφιακό μάστορα. Κάθε φορά που η γρηγορότερη και φθηνότερη αυτοματοποιημένη παραγωγή απείλησε την χειροτεχνία, εκείνη επέστρεψε με νέα αξία. Γιατί όχι, ξανά, στον ψηφιακό κόσμο; Το «αμιγώς φτιαγμένο από άνθρωπο», το «ψηφιακό χειροποίητο» μπορεί να γίνει ένα νέο premium προϊόν για την εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Κι ο μαραγκός χρησιμοποιεί μηχανές, αλλά χειροτεχνεί, στην εποχή της μαζικής εργοστασιακής παραγωγής. Έτσι, χειροτεχνεί κι ο digital illustrator, στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης.

*ατέληα: μια ατελής ατέλεια που γράφτηκε χάρη σε μηχανικό λάθος κατά την πληκτρολόγηση