Chat GPT: Το τέλος του γραπτού λόγου και των συγγραφέων;

Τον Νοέμβριο του 2022, μία νέα τεχνολογική πλατφόρμα, με την ονομασία Chat GPT, παρουσιάστηκε από την εταιρία OpenAI. Τα μοντέλα αυτά εκπαιδεύονται με κείμενα που υπάρχουν στο διαδίκτυο, ο αριθμός των οποίων είναι της τάξης των τρισεκατομμυρίων. Έτσι, όταν κάνεις μία ερώτηση στο Chat GPT μπορεί να παράγει την αντίστοιχη απάντηση, ακόμη και να χρησιμοποιεί συλλογισμούς που «έμαθε» μέσα από τα τρισεκατομμύρια κείμενα. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι οι απαντήσεις που δίνουν τα μοντέλα τύπου GPT δεν είναι κατ’ ανάγκη συρραφή φράσεων που «αντιγράφουν» από υπάρχοντα συναφή κείμενα αλλά παράγουν και νέο κείμενο. Κατασκευάστηκε, δηλαδή, μηχανή που να δημιουργεί νέα γνώση; Έπεσε και το τελευταίο οχυρό της ανθρώπινης νοημοσύνης; Φοβάμαι πως όχι, ή για να είμαι πιο προσεχτικός, όχι ακόμη. 

Οι μηχανές αυτές είναι στατιστικά εργαλεία με τρομερές δυνατότητες και αυτό που κάνουν είναι να παρέχουν στατιστικά εύλογες απαντήσεις. Όταν μιλάμε για στατιστική, αυτό που κάνουν τα μοντέλα αυτά είναι να ανακαλύπτουν μοτίβα των μοτίβων των μοτίβων που είναι «κρυμμένα» στα κείμενα εκπαίδευσης, που ο ανθρώπινος νους είναι αδύνατον να συλλάβει, κι έτσι παράγουν ένα κείμενο ως απάντηση στην ερώτηση που τους δόθηκε, σε εύλογη και, συνήθως, καλά δομημένη πρόζα.

Διαθέτουν οι μηχανές αυτές νοημοσύνη; Και βέβαια. Δίνουν απαντήσεις, έχουν τη δυνατότητα επίλυσης προβλημάτων, παράγουν πρωτότυπο κείμενο και μπορούν να περάσουν εξετάσεις σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Είναι η νοημοσύνη αυτή συγκρίσιμη με τη νοημοσύνη του ανθρώπου; Και βέβαια όχι.

Ο ανθρώπινος νους, μέσα από τα εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης, δημιουργεί ιδέες για να αντιλαμβάνεται με αποδοτικό τρόπο τον κόσμο. Ο ανθρώπινος νους δεν εξαντλείται σε λογικούς κανόνες και στατιστικές, που συνειδητά ή ασύνειδα  χρησιμοποιεί, αλλά πάει πολύ πιο πέρα. Ο ανθρώπινος νους νοηματοδοτεί και επενδύει με σημασίες τον κόσμο, κάτι που προϋποθέτει συνείδηση, και διαθέτει τη δυνατότητα κατανόησης. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα όχι απλώς να γνωρίζει κάτι, αλλά και να περιγράφει σχέσεις αιτιότητας και να δημιουργεί εξηγήσεις. Οι μηχανές ΤΝ δεν διαθέτουν κατανόηση. Βασίζονται σε στατιστικές συσχετίσεις, με παντελή έλλειψη σχέσεων αιτιότητας και έλλειψη δυνατότητας μη τετριμμένων εξηγήσεων.

Υπάρχει, όμως, και μία άλλη σημαντική διάσταση της ανθρώπινης νοημοσύνης. Ο άνθρωπος ζει και δημιουργεί τον εαυτό του μέσα στον κόσμο. Η ανθρώπινη νοημοσύνη έχει μία έντονη κοινωνική διάσταση. Ο άνθρωπος μαθαίνει μέσα από την προσωπική του εμπειρία, στη συνεχή δυναμική αλληλεπίδρασή του με τον κόσμο.

Μηχανές και δημιουργοί

Ένα άλλο καίριο χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τις δύο νοημοσύνες είναι αυτό της δημιουργικότητας. Ο άνθρωπος δημιουργεί, και δημιουργία σημαίνει το καινοτόμο, αυτό, δηλαδή, που δεν μπορεί να προβλεφθεί από το σύνολο της παρούσης γνώσης. Και η δημιουργία προκύπτει από την ενασχόλησή μας μέσα στον κόσμο και τις προκλήσεις που αναφύονται μέσα από την εμπειρία μας, από προβλήματα που αναδύονται και είναι διαφορετικά από αυτά που μέχρι τώρα γνωρίζαμε. Ταυτόχρονα, η δημιουργία, όπως τουλάχιστον αναδύεται μέσα από την ανθρώπινη νοημοσύνη, προϋποθέτει στόχους και αξίες. Μπορούν οι μηχανές να δημιουργήσουν κάτι πράγματι καινοτόμο, που να μην υπάρχει ήδη; Μέχρι στιγμής δεν έχουμε τέτοια παραδείγματα. Μέχρι στιγμής, οι μηχανές αυτές, από μόνες τους, δεν μπορούν παρά να παράγουν, στην καλύτερη περίπτωση, παραλλαγές αυτών που υπάρχουν.

Μπορούν να παράγουν, για παράδειγμα, κείμενο σύμφωνα με το τάδε στυλ γραφής, π.χ. του Σαίξπηρ (με αρκετή, σε κάποιες περιπτώσεις, επιτυχία), αλλά δεν έχουμε παραδείγματα δημιουργίας νέου στυλ γραφής. Ένα νέο στυλ γραφής προϋποθέτει ψυχικά βιώματα που αναζητούν να εκφραστούν με έναν ιδιότυπο/προσωπικό τρόπο γραφής, κάτι που δεν προκύπτει παίρνοντας κάποιο «χάπι» ή με κάποιο μαγικό ραβδί, αλλά απαιτεί μία μακρόχρονη και επίπονη διεργασία (όχι απλά εργασία). Το ότι οι μηχανές αυτές μπορούν να γίνουν χρήσιμα εργαλεία που να διευκολύνουν την ανθρώπινη δημιουργικότητα είναι και σίγουρο και καλοδεχούμενο.

Από τα παραπάνω γίνεται προφανής, νομίζω, και απάντησή μου στο αν επήλθε το τέλος των συγγραφέων. Ένας συγγραφέας, πέρα από το προσωπικό του στυλ, εκφράζει τις πολύ προσωπικές και υποκειμενικές εμπειρίες του, τις δικές του αξίες, το δικό του αφήγημα στη ζωή. Γιατί ο συγγραφέας όχι μόνο ζει και υπάρχει μέσα στον κόσμο αλλά, ταυτόχρονα, τον βιώνει με ιδιαίτερες ευαισθησίες, που του δίνουν τη δυνατότητα να αφουγκράζεται πράγματα και καταστάσεις πέρα κι έξω από το προφανές και την επιφανειακή καθημερινότητα. Ο συγγραφέας δεν ανακαλύπτει κρυμμένα στατιστικά μοτίβα σε δεδομένα, αλλά κρυμμένες υπαρξιακές αγωνίες της ανθρώπινης εμπειρίας. Θα πρόσθετα, μάλιστα, ότι κάτι τέτοιες στιγμές, όπου η τεχνολογία κάνει άλματα, χρειαζόμαστε τους συγγραφείς περισσότερο από ποτέ. Τους χρειαζόμαστε για να μας θυμίζουν ότι η τεχνολογία έχει λόγο ύπαρξης μόνο στον βαθμό που δεν αλλοιώνει τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά μας, να μας θυμίζουν ότι ζούμε ως μέλη συνεκτικών κοινωνιών και όχι ως άτομα, να μας θυμίζουν ότι η τεχνολογία, τo καταπληκτικό αυτό δημιούργημα του ανθρώπινου φαντασιακού, πρέπει να υπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες, να παίρνει υπόψη της τις ανθρώπινες αξίες και πάνω απ’ όλα τις πιο σημαντικές: τις αξίες  της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Χωρίς δημοκρατία και χωρίς ελευθερία η τεχνολογία μετουσιώνεται σε δυνάστη, σε μέσον ελέγχου και χειραγώγησης.

Αντιγράφοντας εργασίες από το GPT

Υπάρχουν κίνδυνοι τους οποίους εγκυμονούν οι μηχανές τύπου GPT; Πέρα από τους ήδη γνωστούς και πολυσυζητημένους, τους οποίους μελλοντικά θα μπορούσε, ίσως, να τους αντιμετωπίσει η τεχνολογία σε κάποιο βαθμό, όπως για παράδειγμα η παραπληροφόρηση και η διασπορά ψευδών ειδήσεων, η αναπαραγωγή προκαταλήψεων, η αναπαραγωγή διχαστικού λόγου, ο νέος μεγάλος κίνδυνος απειλεί αυτό που ονομάζουμε γραπτό λόγο. Η συγγραφή εκθέσεων και εργασιών είναι κομβικής σημασίας στην παιδαγωγική διαδικασία για αιώνες. Αναπτύσσοντας εργασίες, ο νέος μαθαίνει να ερευνά, μαθαίνει να διακρίνει το κύριο από το δευτερεύον, μαθαίνει να αναπτύσσει επιχειρήματα, να εξηγεί το γιατί και το πώς, μαθαίνει να χρησιμοποιεί και να συστηματοποιεί τη σκέψη του.  Με άλλα λόγια, ο γραπτός λόγος είναι κομβικής σημασίας στην Παιδεία στο να αναπτύξει ο νέος κριτική σκέψη. Ο άνθρωπος, όμως, είναι πάντα επιρρεπής στις εύκολες λύσεις, πολύ περισσότερο οι νέοι. Η ευκολία που τους παρέχει η νέα τεχνολογία, για την οποία μιλάμε, στο να συνθέτουν κείμενα χωρίς μεγάλο κόπο, δυναμιτίζει τα θεμέλια. Όποια δεξιότητα δεν χρησιμοποιείται, ατροφεί.

Ταυτόχρονα, η αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας αυτής μπορεί να οδηγήσει σε ένα παιδαγωγικό σύστημα «τυφλοσούρτη», τύπου «ένα κοστούμι για όλους», όπου όλοι οι μαθητές και σπουδαστές θα απαντούν με λίγο-πολύ τον ίδιο τρόπο και θα ευνουχίσει την ικανότητα του κάθε νέου να αναπτύξει τη δική του μοναδικότητα, τη δική του προσωπικότητα, και το δικό του τρόπο σκέψης.

Βέβαια, να είμαστε ειλικρινείς. Αυτό δεν σημαίνει ότι σήμερα το εκπαιδευτικό σύστημα καλλιεργεί την κριτική σκέψη και ότι ευνοεί την ανάπτυξη της προσωπικότητας του κάθε νέου, ή ότι δεν υπάρχει αντιγραφή. Αντίθετα μάλιστα, το εκπαιδευτικό σύστημα, σε όλες τις βαθμίδες, εδώ και πολλά χρόνια ρέπει όλο και πιο πολύ στην παπαγαλία. Απλά, η νέα τεχνολογία θα μπορούσε να δράσει ως καταλύτης ώστε τα πράγματα να γίνουν πολύ χειρότερα. Θα μπορούσε να μαζικοποιήσει την αντιγραφή.

Ποια είναι η λύση; Δύσκολα να απαντηθεί το ερώτημα και απαιτεί προβληματισμό  από την πολιτεία, αλλά κυρίως από την παιδαγωγική και ακαδημαϊκή κοινότητα. Μια προφανής απάντηση είναι η απαγόρευση χρήσης της τεχνολογίας. Εύκολα λέγεται, πολύ δύσκολα επιτυγχάνεται και, συνήθως, οι απαγορεύσεις επιφέρουν αντίθετα αποτελέσματα. Η άποψή μου είναι ότι οι τεχνολογίες αυτού του τύπου θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν στην τάξη κι έτσι θα φανεί πού μπορεί να είναι χρήσιμα εργαλεία, πού όχι, τι κινδύνους εγκυμονούν, και, πάνω απ’ όλα, να χρησιμοποιηθούν με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδεικνύουν τις δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα της ανθρώπινης νοημοσύνης και της κριτικής σκέψης.

Είναι η στιγμή να αναστοχαστούμε τον επανασχεδιασμό του εκπαιδευτικού συστήματος, που έτσι κι αλλιώς είναι σε αναντιστοιχία με τις ανάγκες της σημερινής πραγματικότητας. Το παιδί, ο νέος, θα πεισθεί να αποφύγει την αντιγραφή και την εύκολη λύση της χρήσης της αυτόματης σύνθεσης κειμένου, μόνον αν έχει κίνητρα ώστε να καταλάβει ότι αυτό είναι σε βάρος του. Θα πεισθεί μόνο αν έχει κίνητρα ώστε να καταλάβει ότι η γνώση που θα αποκτήσει θα του είναι πράγματι χρήσιμη και ότι το πτυχίο του θα έχει κάποιο σοβαρό αντίκρισμα στην αγορά εργασίας. Θα πεισθεί μόνο αν το μάθημα κεντρίσει το ενδιαφέρον του, ώστε να θελήσει να γράψει την εργασία για να μάθει και, ταυτόχρονα, να εισπράξει την ευχαρίστηση της δημιουργικότητας μέσα από αυτή τη διαδικασία.