Καλές ή κακές αναμνήσεις; Εξαρτάται από ένα μόριο του εγκεφάλου

Όταν οι αναμνήσεις κωδικοποιούνται ως θετικές ή αρνητικές, τα αρχεία δημιουργούνται σε διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου. Οι ερευνητές μαθαίνουν τώρα τι καθορίζει την κατεύθυνση που παίρνει η κάθε πληροφορία.

Αν έχετε κάνει εξωτικές διακοπές στην Κένυα, διασχίσει τη σαβάνα και είδατε ελέφαντες και λιοντάρια, ίσως μια μέρα μπαίνοντας σε ένα ανθοπωλείο μυρίζετε κάτι σαν τα λουλούδια των λωτών που ήταν διάσπαρτα στο αφρικανικό τοπίο. Θετική ανάμνηση από την Κένυα: κανείς ελέφαντας δεν απείλησε να σας πατήσει. Αν όμως σ’ εκείνες τις διακοπές ένας ελέφαντας έτρεξε πίσω από Land Rover και για μια στιγμή σκεφτήκατε ότι θα αφήσετε τα κόκαλά σας στη σαβάνα, χρόνια αργότερα, όταν μπαίνετε σε ένα ανθοπωλείο, το γλυκό άρωμα των λουλουδιών σάς κάνει να ανατριχιάζετε. Ο εγκέφαλός σας συνδέει τη μυρωδιά με θετικά ή αρνητικά συναισθήματα, τα οποία δεν συνδέονται απλώς με τη μνήμη. Είναι μέρος της μνήμης. Ο εγκέφαλος αποδίδει ένα συναισθηματικό πρόσημο στις πληροφορίες καθώς τις κωδικοποιεί, κλειδώνοντας τις εμπειρίες είτε στο συρτάρι με τις καλές  αναμνήσεις, είτε στο συρτάρι με τις κακές.

Τώρα ξέρουμε πάνω-κάτω πώς το κάνει. Σύμφωνα με δημοσίευμα στο περιοδικό Nature, τη διαφορά μεταξύ των αναμνήσεων που προκαλούν χαμόγελο και εκείνων που προκαλούν ρίγη καθορίζει ένα μικρό μόριο πεπτιδίου γνωστό ως νευροτενσίνη. Καθώς ο εγκέφαλος κρίνει νέες εμπειρίες κάθε στιγμή, οι νευρώνες προσαρμόζουν την απελευθέρωση της νευροτενσίνης· αυτή η ουσία στέλνει τις εισερχόμενες πληροφορίες σε διαφορετικές νευρικές οδούς προκειμένου να κωδικοποιηθούν είτε ως θετικές είτε ως αρνητικές αναμνήσεις.

Η ανακάλυψη δείχνει ότι στη δημιουργία αναμνήσεων, ο εγκέφαλος έχει ισχυρότερη τάση στο να θυμάται πράγματα που μας προξένησαν φόβο: μια εξελικτική ιδιορρυθμία που ίσως βοήθησε τους προγόνους μας να είναι προσεκτικοί για να επιβιώσουν. «Τα πρόσφατα ευρήματα παρέχουν σημαντικές γνώσεις για το πώς αντιμετωπίζουμε αντικρουόμενα συναισθήματα», λέει ο Τόμας Ράιαν, νευροεπιστήμονας στο Trinity College του Δουβλίνου. «Δίνουν επίσης ευκαιρίες για να διερευνηθούν τα βιολογικά υπόβαθρα του άγχους, των εθισμών και άλλων νευροψυχιατρικών καταστάσεων που μπορεί να προκύψουν όταν οι βλάβες του μηχανισμού οδηγούν σε υπερβολική αρνητική επεξεργασία. Θεωρητικά, η στόχευση αυτού του μηχανισμού με φάρμακα θα μπορούσε να μας θεραπεύσει από τον αλκοολισμό, την κατάθλιψη, το στρες και τα λοιπά.»

Αν και η νευροεπιστήμη απέχει ακόμη πολύ από το να καταλάβει με ακρίβεια πώς ο εγκέφαλός μας κωδικοποιεί και θυμάται τις αναμνήσεις, ή πώς τις ξεχνάει, ξέρουμε ότι η ικανότητα του εγκεφάλου να καταγράφει στοιχεία και εμπειρίες ως καλές ή κακές αναμνήσεις είναι κρίσιμη για την επιβίωση. Αν πίνοντας Κόκα Κόλα αρρωσταίνουμε, αποφεύγουμε ενστικτωδώς την Κόκα Κόλα και οτιδήποτε της μοιάζει. Αν η κατανάλωση Κόκα Κόλα προκαλεί γευστική ικανοποίηση, θέλουμε να πιούμε περισσότερη. Οι αναμνήσεις που συνδέουν ανόμοιες ιδέες ―όπως «Κόκα Κόλα» και «ασθένεια» ή «Κόκα Κόλα» και «νοστιμιά»― ονομάζονται συνειρμικές αναμνήσεις και είναι συναισθηματικά φορτισμένες. Σχηματίζονται στην περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται αμυγδαλή.

Αν και η αμυγδαλή είναι παραδοσιακά γνωστή ως το «κέντρο φόβου» του εγκεφάλου, ανταποκρίνεται στην ευχαρίστηση και σε άλλα συναισθήματα. Ένα μέρος της αμυγδαλής, το βασικόπλευρο σύμπλεγμα, συσχετίζει τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος με θετικές ή αρνητικές αντυπώσεις. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια δεν ήταν ξεκάθαρο πώς το κάνει αλλά μια ερευνητική ομάδα στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης με επικεφαλής τη νευροεπιστήμονα Κay Τye ανακάλυψε κάτι αξιοσημείωτο να συμβαίνει στην βασοπλάγια αμυγδαλή των ποντικών. Η Τye και η ομάδα της παρατήρησαν τη βασοπλάγια αμυγδαλή ποντικών που μαθαίνουν να συσχετίζουν έναν ήχο είτε με ζαχαρόνερο είτε με ήπιο ηλεκτρικό σοκ και διαπίστωσαν ότι, σε κάθε περίπτωση, ενισχύoνταν οι συνδέσεις με διαφορετική ομάδα νευρώνων. Όταν οι ερευνητές έβαλαν αργότερα τα ποντίκια να ακούσουν τον ήχο, οι νευρώνες που είχαν ενισχυθεί από τη μαθημένη ανταμοιβή ή την τιμωρία έγιναν πιο ενεργοί, αποδεικνύοντας τη συμμετοχή τους στη σχετική μνήμη. Όμως η ομάδα της Τye δεν μπορούσε να καταλάβει τι κατευθύνει τις πληροφορίες προς τη σωστή ομάδα νευρώνων. Τι ενεργεί ως διακόπτης αλλαγής; Η ντοπαμίνη, ένας νευροδιαβιβαστής που είναι γνωστός ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην εκμάθηση ανταμοιβής και τιμωρίας, ήταν η προφανής απάντηση. Στη συνέχεια, μια μελέτη του 2019 έδειξε ότι παρόλο που αυτό το μόριο «καλής αίσθησης» θα μπορούσε να κωδικοποιήσει το συναίσθημα στις αναμνήσεις, δεν μπορούσε να αποδώσει στο συναίσθημα θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Έτσι, η ομάδα άρχισε να εξετάζει τα γονίδια που εκφράζονται στις δύο περιοχές όπου σχηματίζονταν θετικές και αρνητικές μνήμες και τα αποτελέσματα έστρεψαν την προσοχή της στα νευροπεπτίδια, μικρές πολυλειτουργικές πρωτεΐνες που μπορούν αργά και σταθερά να ενισχύσουν τις συνάψεις μεταξύ των νευρώνων. Και τι βρήκαν; Ένα σύνολο νευρώνων της αμυγδαλής έχει περισσότερους υποδοχείς για τη νευροτενσίνη από το άλλο.

Αυτό το εύρημα ήταν ενθαρρυντικό επειδή παλαιότερη εργασία είχε δείξει ότι η νευροτενσίνη, ένα ισχνό μόριο με μόλις 13 αμινοξέα, εμπλέκεται στην επεξεργασία της ανταμοιβής και της τιμωρίας, συμπεριλαμβανομένης της απόκρισης στον φόβο. Έτσι, η ομάδα της Τye βάλθηκε να μάθει τι θα συνέβαινε αν άλλαζαν την ποσότητα της νευροτενσίνης στον εγκέφαλο των ποντικών.

Οι ερευνητές γνώριζαν ότι οι νευρώνες στην αμυγδαλή δεν παράγουν νευροτενσίνη, οπότε έπρεπε πρώτα να εντοπίσουν την πηγή του πεπτιδίου. Όταν σάρωσαν τον εγκέφαλο, βρήκαν νευρώνες στον θάλαμο —στο κεντρικό μέρος του εγκεφάλου— που παρήγαγαν νευροτενσίνη και την προωθούσαν στην αμυγδαλή. Στη συνέχεια, η ομάδα της Τye έμαθε στα ποντίκια να συνδέουν έναν ήχο είτε με μια απόλαυση είτε με ένα τράνταγμα και διαπίστωσε ότι τα επίπεδα νευροτενσίνης αυξάνονταν στην αμυγδαλή μετά την ανταμοιβή ενώ έπεφταν μετά την τιμωρία.

Η μελέτη δείχνει ότι ο εγκέφαλός μας είναι απαισιόδοξος από προεπιλογή: για να μάθει στις ανταμοιβές πρέπει να παράγει και να απελευθερώνει πολλή νευροτενσίνη. Η εκμάθηση των τιμωριών απαιτεί λιγότερη δουλειά. Γι’ αυτό ανταποκρινόμαστε εντονότερα στις αρνητικές εμπειρίες από ό,τι στις θετικές. Θυμόμαστε τα παθήματά μας λιγότερο από όσο θυμόμαστε τις επιτυχίες ή τις χαρές. Σε έναν κόσμο παρέμβασης στον εγκέφαλο, αυτό στο μέλλον μπορεί να αλλάξει: αν στοχευτεί η περιοχή της παραγωγής νευροτεσίνης και τροποποιηθεί η έκκρισή της, θα θυμόμαστε μόνο τα καλά και θα ξεχνάμε τα άσχημα για πάντα.