Στη Σκιά του Metaverse

Η Luo Tiayi είναι μια εικονική, προσομοιωμένη, pop τραγουδίστρια με εκατομμύρια θαυμαστές/ριες ανάμεσα στη νεολαία στην Κίνα. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά «μαζί» με την τραγουδίστρια Yang Yuying στην τηλεόραση την παραμονή της πρωτοχρονιάς το 2016. Ένα μείγμα πραγματικού και εικονικού κόσμου. Από τότε, η Luo Tiayi είναι pop είδωλο και γύρω από αυτήν έχει χτιστεί μία βιομηχανία πολλών εκατομμυρίων δολαρίων στον χώρο της διαφήμισης.

Στη μεσαιωνική πόλη του Regensburg της Γερμανίας  υπάρχουν δύο εργοστάσια της BMW. Στο ένα, αυτό του «πραγματικού κόσμου», κατασκευάζονται τα αυτοκίνητα, κινούνται και εργάζονται άνθρωποι. Το άλλο είναι το «ψηφιακό δίδυμο» του εργοστασίου, που υπάρχει μόνο στο λεγόμενο κυβερνοχώρο. Είναι το τριδιάστατο ψηφιακό αντίγραφο, όπου κάθε τμήμα, οσοδήποτε μικρό, οποιουδήποτε μηχανικού μέρους που σχεδιάζεται είναι προσβάσιμο με τη βοήθεια συσκευών εικονικής πραγματικότητας. Μπορείς να το δεις, να το περιστρέψεις, να δεις την ακριβή του θέση μέσα στη σχεδιασμένη μηχανή. Μπορείς να λύσεις τη μηχανή και να την επανασυνδέσεις. Να δεις τους χώρους και να εξετάσεις εάν κάθονται αναπαυτικά οι άνθρωποι. Βέβαια, στον κυβερνοχώρο δεν υπάρχουν άνθρωποι αλλά τα ψηφιακά τους αντίγραφα, τα λεγόμενα avatars. Η λέξη προέρχεται από την ινδουιστική θεότητα που έπαιρνε ανθρώπινη μορφή.

Τα παραπάνω είναι δύο παραδείγματα metaverse εικονικών κόσμων, φαντασιακών δηλαδή κόσμων εξομοιωμένων σε υπολογιστές. Ο όρος metaverse χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Neal Stephenson το 1992 στο επιστημονικής φαντασίας βιβλίο του “Snow Crash”. Οι χαρακτήρες στο βιβλίο δεν είναι άνθρωποι αλλά avatars, σχέδια που υπάρχουν, κινούνται και δημιουργούν σχέσεις σ’ έναν τριδιάστατο χώρο εικονικής πραγματικότητας, δηλαδή το ψηφιακό «ισοδύναμο» του πραγματικού κόσμου. Ο όρος εικονική πραγματικότητα (virtual reality-VR), στην τεχνολογική του διάσταση, χρησιμοποιήθηκε το 1989 από τον συγγραφέα Τζάρον Λέινερ. Ο Λέινερ όρισε την VR ως ένα «αλληλεπιδραστικό, τριδιάστατο προσομοιωμένο σε υπολογιστή περιβάλλον, στο οποίο μπορεί κάποιος να εμβυθιστεί». Με άλλα λόγια, έχουμε την αίσθηση ότι «υπάρχουμε» μέσα στον εξομοιωμένο αυτό χώρο. Ακούμε τους ήχους σαν να ήμασταν μέρος του, μπορούμε να νοιώθουμε τι αγγίζουμε με τη βοήθεια κατάλληλων απτικών αισθητήρων, να αισθανόμαστε τη θερμοκρασία με τη βοήθεια κατάλληλου «ρουχισμού» που θα φοράμε, και γιατί όχι να υπάρχουν αισθητήρες που θα αναδύουν τις μυρωδιές, κ.ο.κ.

Τέτοιοι «κόσμοι» έχουν κατασκευαστεί εδώ και αρκετά χρόνια και χρησιμοποιούνται σ’ ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών. Τυπικά τέτοια παραδείγματα είναι τα ψηφιακά παιχνίδια, η βιομηχανική παραγωγή, ο κλάδος των κατασκευών, η ιατρική, η εκπαίδευση, η βιομηχανία θεάματος, οι λιανικές πωλήσεις (με εικονικά supermarkets), κ.λ.π. 

Και βέβαια δεν θα ήταν δυνατόν να δημιουργούμε νέους φαντασιακούς κόσμους χωρίς να παρεισφρήσει η οικονομική διάσταση! Η τεχνολογία blockchain παρέχει τη δυνατότητα ασφαλών οικονομικών συνδιαλλαγών στους νέους αυτούς κόσμους. Τα λεγόμενα NFTs (non-fungible tokens) έχουν φέρει μια πραγματική επανάσταση σε αυτό που ονομάζουμε «ιδιοκτησία». Οι μεγαλύτεροι οίκοι δημοπρασίας, όπως οι Christie’s και Sotheby, δημοπρατούν ψηφιακά έργα τέχνης αξίας εκατομμυρίων δολαρίων. Το ψηφιακό collage που φαίνεται στην εικόνα, του ψηφιακού καλλιτέχνη γνωστού ως Beeble, πουλήθηκε από τον οίκο Christie’s αντί 69 εκ. δολαρίων. Στην ουσία αυτό που πουλήθηκε ήταν η ψηφιακή «ιδιοκτησία» του έργου που εκπροσωπείται με ένα μοναδικό NFT (κωδικό) που υπάρχει στο blockchain και πιστοποιεί την μοναδικότητα της ιδιοκτησίας του συγκεκριμένου collage. Τα NFTs ανοίγουν την πόρτα σ’ ένα νέο κόσμο οικονομικής δραστηριότητας, όπου τα αντικείμενα των συναλλαγών θα είναι ψηφιακά δημιουργήματα, από έργα τέχνης, μουσική, δώρα, videos, «ρούχα» και αντικείμενα για τα avatars, συλλεκτικά κείμενα από το twitter, ακόμα και κώδικας κάποιας γλώσσας προγραμματισμού, και οτιδήποτε άλλο μπορεί να «ανέβει» στο διαδίκτυο και που, μέχρι τώρα, ήταν αδύνατο να πιστοποιηθεί η αυθεντικότητά του. Πρόσφατα, η εταιρεία Republic Realm αγόρασε «γη» (εικονοστοιχεία-pixels σε μια οθόνη, δηλαδή) στο metaverse κόσμο “The Sandbox” έναντι 4.3 εκατομμυρίων δολαρίων! Κι αν κάποιος αναρωτηθεί για το αν έχουν πραγματική οικονομική αξία αντικείμενα σε φαντασιακούς κόσμους, ας θυμηθούμε ότι κάθε οικονομική, και όχι μόνον, αξία είναι απλά θέμα σύμβασης.

Και όλα αυτά συμβαίνουν σήμερα. Από την άλλη είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να προβλέψουμε τι θα γίνει και τι θα δούμε στο μέλλον. Τη στιγμή αυτή, οι τεχνολογίες blockchain και εικονικής πραγματικότητας συγκλίνουν όλο και περισσότερο για να δημιουργήσουν τη μετεξέλιξη αυτού που γνωρίζουμε σήμερα ως διαδίκτυο. Ένας νέος κόσμος, αυτός του metaverse ξεδιπλώνεται. Ένας νέος κόσμος «δημιουργείται», και όπως σε κάθε δημιουργία το αποτέλεσμα της διαδικασίας δεν μπορεί να προβλεφθεί. Ένας νέος κόσμος που θα δίνει τη δυνατότητα σε κάθε έναν από μας, που αναπνέει στoν πραγματικό κόσμο, να δημιουργεί τους δικούς του εικονικούς «κόσμους», που θα μπορεί να τους μεταφέρει από τη μία πλατφόρμα στην άλλη, που θα μπορεί, μέσα από το διαδίκτυο, να χρησιμοποιεί τα εργαλεία αυτά στο πλαίσιο της καθημερινής εργασίας του, ή για να δημιουργεί έργα τέχνης, αλλά και θα μπορεί να «πλάθει» τα δικά του avatars, τις δικές του περσόνες, που θα του δίνουν την δυνατότητα να βιώνει ένα φαντασιακό «εγώ».

Και βέβαια, κάθε φορά που η τεχνολογία και η κοινωνία κυοφορούν κάτι νέο, είναι ανθρώπινο και ιστορική εμπειρία να γεμίζουμε ελπίδες αλλά και ταυτόχρονα φόβους.

Ελπίδες για νέες ευκαιρίες που παρέχει το σκέλος της τεχνολογίας για ποιοτικότερες και πιο δημιουργικές θέσεις εργασίας, για περισσότερο ελεύθερο χρόνο, για περισσότερη επικοινωνία και δημοκρατία, για πιο αναβαθμισμένη εκπαίδευση με έμφαση στην κριτική και δημιουργική σκέψη με χρήση νέων μαθησιακών εργαλείων, για νέες δυνατότητες στην υπηρεσία του πολιτισμού, για νέες μορφές τέχνης που ίσως αναδυθούν στο μέλλον, για νέες κατακτήσεις στον τομέα της υγείας, για νέες οικονομικές ευκαιρίες και περισσότερο πλούτο, αλλά και για δικαιότερες κοινωνίες χωρίς αποκλεισμούς σε μια παγκόσμια δικτύωση, για, για….

Από την άλλη, η ίδια ιστορική εμπειρία μας γεμίζει φόβους και ανασφάλειες για το αν οι υπάρχουσες σχέσεις εξουσίας στις κοινωνίες θα δρομολογήσουν τις δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία προς τις παραπάνω κατευθύνσεις ή η νέα τεχνολογική πραγματικότητα που θα προβάλει θα ενδυναμώσει τις υπάρχουσες στρεβλώσεις του διαδικτύου. Τι επίδραση θα έχει στην τοξικότητα και διχαστική πραγματικότητα που βιώνουμε σήμερα στα κοινωνικά δίκτυα; Θα οξυνθούν οι μονοπωλιακές τάσεις και θα αυξηθούν οι οικονομικές και κατά συνέπεια οι κοινωνικές ανισότητες; Πώς η πιθανολογούμενη μεγαλύτερη ενασχόληση μας με το νέο metaverse διαδίκτυο θα πολλαπλασιάσει  τους κινδύνους που απορρέουν από τη διάθεση προσωπικών μας δεδομένων, αλλά και από δεδομένα που θα εξάγονται από τον τρόπο που τα avatars μας θα συμπεριφέρονται, κάτι που θα σχετίζεται άμεσα με τον ψυχισμό μας; Πώς όλη αυτή η επιπλέον πληροφορία που θα διαχέεται στο διαδικτυακό metaverse θα μας καταστήσει πιο ευάλωτους  σε μία επιστημονικά «αναβαθμισμένη» επίθεση στοχευμένων διαφημίσεων για τη δημιουργία επίπλαστων αναγκών, ιδανικών και ψευδαισθήσεων με στόχο την ενίσχυση του καταναλωτισμού ως μοντέλου ανάπτυξης; 

Η δυνατότητα εμβύθισης σε εικονικούς κόσμους πώς θα επηρεάσει την κοινωνικότητα μας στην πραγματική ζωή; Πώς η ευκολία που θα μπορούμε να βιώνουμε τις φαντασιώσεις μας θα ενισχύσει τις έντονες τάσεις εθισμού στη χρήση του διαδικτύου, που σήμερα παρατηρούνται και ιδιαίτερα στους νέους; Η φαντασίωση είναι η ανάγκη του νου και των συναισθημάτων μας για να «δημιουργήσουμε» κάτι προκειμένου να αποδράσουμε από την πραγματικότητα. Είτε με θρησκείες, είτε με ιδεολογίες, είτε με την τέχνη, είτε με την εικόνα που ο καθένας πλάθει για τον εαυτό του, είτε με την βοήθεια της τεχνολογίας και της επιστήμης, ο ανθρώπινος νους, συλλογικά ή ατομικά, φαντασιώνεται «κόσμους» που έχει ανάγκη να βιώνει. Τα προβλήματα αναδύονται όταν οι φαντασιώσεις αποκτούν πιο μόνιμο χαρακτήρα, και ζούμε περισσότερο στη φαντασίωση, σ’ έναν παράλληλο δηλαδή κόσμο, παρά μέσα στις σχέσεις που συνυφαίνονται από την ύπαρξή μας στον πραγματικό κόσμο, στον κόσμο δηλαδή που γεννιόμαστε, αναπνέουμε, δημιουργούμε και δημιουργούμαστε, στον κόσμο που βιώνουμε το υπαρξιακό μας άγχος και μέσα σ’ αυτόν αφήνουμε την τελευταία μας πνοή.

Και οι ελκυστικοί κόσμοι του metaverse, όπου δυνητικά θα μπορούμε να βιώνουμε τις φαντασιώσεις μας, πόσο θα μας αποσπούν από τον πραγματικό κόσμο, τις δεσμεύσεις που αυτός επιβάλει, τις υποχρεώσεις που απαιτεί από εμάς για την κοινωνική μας συμβίωση; Πόσο θα επηρεάσουν τις διεκδικήσεις μας για ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα; Θα δράσουν βοηθητικά ή αποπροσανατολιστικά σε αυτό που είναι η πεμπτουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή η αυτοπραγμάτωση και η αυτοκατανόηση μέσα από την απελευθέρωση των έμφυτων δημιουργικών μας ικανοτήτων; Μήπως οι «μαγικοί» κόσμοι που θα κατασκευάζουν οι εταιρείες και μέσα σ’ αυτούς θα εναποθέτουμε τις δικές μας επιθυμίες, φόβους, ανασφάλειες, ελπίδες, θα είναι ταυτόχρονα και κόσμοι πολιτικής χειραγώγησης για λιγότερη δημοκρατία στον πραγματικό κόσμο; Μήπως το έλλειμμα αυτό δημοκρατίας που «ίσως» θα βιώνουμε στον πραγματικό κόσμο, αλλά και το αίσθημα της αλλοτρίωσης μας από τις πραγματικές μας ανάγκες, θα το ανταλλάσσουμε με μία φαντασίωση ελευθερίας που θα αντλούμε από την πληθώρα «επιλογών» που θα έχουν τα avatars μας στους κόσμους του metaverse;

Μήπως, με το αναδυόμενο metaverse γεννιέται ταυτόχρονα και το ψηφιακό αντίστοιχο του «όπιου των λαών»; Όχι μόνο με την έννοια που μίλησε γι’ αυτό ο τότε 25-χρονος Μαρξ το 1844, σαν αντίδοτο, σαν βάλσαμο δηλαδή για τα προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά και όπως έχει χρησιμοποιηθεί διαχρονικά, σαν όπλο πνευματικού ακρωτηριασμού, από τα εκάστοτε κέντρα εξουσίας;

Όπως μας λέει και ο μεγάλος ποιητής Friedrich Hölderlin «Εντοπίζοντας τους κινδύνους, καλλιεργούμε αυτό που θα μας σώσει».