Τα νέα δικαιώματα στην ψηφιακή εποχή

Γράφουν οι:
Γιάννης Μαστρογεωργίου, ΓΓ Επικοινωνίας & πρόεδρος της ομάδας Foresight υπό τον Πρωθυπουργό
Χαράλαμπος Τσέκερης, Αντιπρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής & Τεχνοηθικής

Στις μέρες μας, μια νέα καλλιέργεια θεμελιωδών «ψηφιακών» δικαιωμάτων έρχεται στο προσκήνιο, τα οποία έχουν ως βαθύτερο αξιακό υπόβαθρο τη δυναμική διαφύλαξη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας και της δημοκρατίας στην Τετάρτη Βιομηχανική Επανάσταση (Industry 4.0) και στη σύγχρονη φάση της παγκοσμιοποίησης (Globalization 4.0).

Κατά κάποιον τρόπο, τέτοιου είδους δικαιώματα μπορούν να θεωρηθούν ως αναβαθμισμένη συνέχεια συναφών ευρωπαϊκών εξελίξεων. Παραδείγματος χάριν, του ευρωπαϊκού κώδικα για τα επιγραμμικά δικαιώματα των χρηστών (2012) και ενός συνόλου ευρωπαϊκών νομοθεσιών, όπως ο Γενικός Κανονισμός της ΕΕ για την προστασία δεδομένων (ΓΚΠΔ) και η Οδηγία της ΕΕ για την προστασία της ιδιωτικής ζωής στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες. Πιο συγκεκριμένα, ο ΓΚΠΔ και η υπό ψήφιση Artificial Intelligence Act (Πράξη για την Τεχνητή Νοημοσύνη), μαζί με την Digital Services Act (Πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες) και την Digital Markets Act (Πράξη για τις ψηφιακές αγορές), αναμένεται να αποτελέσουν ένα ισχυρό θεσμικό «τετράγωνο» για τη συνολική μεταρρύθμιση του ψηφιακού χώρου και τη διαφύλαξη του υγιούς ανταγωνισμού, της οικονομίας και της αγοράς εν γένει.

Τα «νέα δικαιώματα», ωστόσο, τα οποία αρχίζουν να απασχολούν έντονα τον φιλοσοφικό στοχασμό διεθνώς και να συζητούνται ευρέως στη σύγχρονη βιβλιογραφία για τη σχέση «Ανθρωπότητας-Τεχνολογίας» (G. Leonhard), σε τελευταία ανάλυση, αναφέρονται στην ενεργητική υπεράσπιση του νεωτερικού «ανθρώπινου προτάγματος» καθεαυτού στην ψηφιακή εποχή.

Το δικαίωμα να διατηρώ τη φυσική (βιολογική) μου υπόσταση, να επιλέγω μεταξύ φυσικής και συνθετικής βιολογίας.

Το δικαίωμα να κάνω λάθη, να πειραματίζομαι και να λειτουργώ μακράν της τελειότητας ή της «επάρκειας» που χαρακτηρίζει τα προηγμένα αλγοριθμικά συστήματα. Δηλαδή, το δικαίωμα να διατηρώ την «εύθραυστη» ανθρώπινη φύση μου, μια ανθρωπινότητα που έχει ως θεμέλιο την αγάπη και την ενσυναίσθηση.

Το δικαίωμα στην «ψηφιακή ταυτότητα», όσο και το δικαίωμα στην «ψηφιακή λήθη», όπου αυτό δεν θίγει το δημόσιο συμφέρον.

Το δικαίωμά μου, ως εργοδότης, να δίνω δουλειά σε ανθρώπους παρά σε «τέλειες» μηχανές. Η εργασία θα πρέπει να διαφυλαχθεί ως πολύτιμη πηγή ανθρώπινης ευτυχίας, όπως την είχε περιγράψει ο Φρόιντ.

Το δικαίωμα στη μη χειραγώγηση (The right not to be manipulated), όπως το θέτει ο Αμερικανός πολιτειολόγος Cass Sunstein, με ιδιαίτερη έμφαση στο δικαίωμα προστασίας από τις ψευδοειδήσεις και την παραπληροφόρηση.

Το δικαίωμα προστασίας από αλγοριθμικές μεροληψίες, διακρίσεις και αδικίες, που συχνά χαρακτηρίζουν τα αυτοματοποιημένα συστήματα λήψης αποφάσεων.

Το δικαίωμα ισότιμης πρόσβασης σε τεχνολογίες επαύξησης των γνωστικών ικανοτήτων και της ποιότητας ζωής εν γένει.

Το δικαίωμα στη «διανοητική ιδιωτικότητα» και στην προστασία των δεδομένων του ανθρώπινου εγκεφάλου, ενάντια σε αναδυόμενες τεχνολογίες που «διαβάζουν» την ανθρώπινη σκέψη. Τούτο είναι γνωστό πλέον και ως «δικαίωμα στη νευρο-προστασία», ή «δικαίωμα στη γνωστική αυτοδιάθεση».

Εννοείται ότι πρόκειται για ψηφιακά δικαιώματα που συνοδεύονται από ψηφιακές υποχρεώσεις και διατηρούν τη «σχεσιακή» φύση τους, ασκούνται δηλαδή από ψηφιακούς πολίτες που είναι ταυτόχρονα ατομικοί δρώντες και μέλη ενός κοινωνικού συνόλου, όχι φορείς κάποιου ακραίου ατομικισμού ή λαθρεπιβάτες ενός κοινωνικού δικτύου/συστήματος που καταστρατηγούν την αρχή της ηθικής αλληλεγγύης, μιας αρχής προϋποθετικής για τη συλλογική ευημερία.

Φυσικά, η παραπάνω σύντομη λίστα είναι ενδεικτική και σε καμιά περίπτωση δεν εξαντλεί το σύνολο των αναδυόμενων «νέων δικαιωμάτων», το οποίο εξελίσσεται διαρκώς, παράλληλα με την τεχνολογική πρόοδο. Πεποίθησή μας είναι ότι μια χαμηλής ευφυΐας Τεχνητή Νοημοσύνη που θα υπηρετεί τους ανθρώπους και την ανθρώπινη συνεργασία είναι προτιμότερη από μια υψηλής ευφυίας Τεχνητή Νοημοσύνη που απλώς θα αντικαθιστά τους ανθρώπους. Όπως ακριβώς αναφέρει το Μανιφέστο της Βιέννης για τον Ψηφιακό Ανθρωπισμό, «βρισκόμαστε σε σταυροδρόμι της πορείας που οδηγεί στο μέλλον. Πρέπει να δράσουμε και να επιλέξουμε τη σωστή κατεύθυνση».

Με άλλα λόγια, οφείλουμε να αναλάβουμε τον ρόλο του Προμηθέα, ο οποίος σκέφτεται εκ των προτέρων και λειτουργεί με σωφροσύνη, γενναιότητα και διορατικότητα, προκειμένου να μην αποσυνδεθεί από το πλαίσιο και τους σκοπούς της ύπαρξής του. Η τεχνοηθική μπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά τον σύγχρονο μετανεωτερικό άνθρωπο να ασκήσει την ψηφιακή του αυτογνωσία (στο προηγμένο τεχνολογικό περιβάλλον) και την κοινωνία να αποφύγει τον φαύλο κύκλο μεταξύ λαϊκισμού, πόλωσης και παραπληροφόρησης, υιοθετώντας τον ενάρετο κύκλο μεταξύ αλήθειας, προσαρμοστικού πλουραλισμού, βιώσιμης ανάπτυξης και ανθεκτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Επομένως, εξίσου σημαντική με την ψηφιακή καινοτομία θα πρέπει να θεωρείται η υπεύθυνη ηθικοπολιτική διαχείρισή της, δηλαδή η ενάρετη «διακυβέρνηση του ψηφιακού» (L. Floridi), με έμφαση στις νέες, υβριδικές μορφολογίες εξουσίας και ψηφιακής κυριαρχίας, καθώς και σε ανθρωποκεντρικές και μελλοντοστραφείς τεχνοηθικές προσεγγίσεις. Για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Πωλ Βαλερύ, που είναι επίκαιρα όσο ποτέ άλλοτε, το πρόβλημα με την εποχή μας είναι ότι το μέλλον δεν είναι πια αυτό που ήταν.